14
”مان تنھنجي ڏک ۾ ڀائيوار ٿيڻ لاءِ توسان ملڻ اچي نه سگھيس، تڏھن به ڄاڻان ٿي ته تنھنجي دل نه رڳو غم سان پر مڙس جي ڪري فخر سان ڀريل آھي. اسان سڀني جو اھو حال آھي. اسان کي پنھنجي عظيم ساٿيءَ تي فخر آھي، جنھن جي قربانيءَ کي نه رڳو سڄي ملڪ ۾ پر سڄيءَ دنيا ۾ ادب ۽ عزت جي نظرن سان ڏٺو ٿو وڃي.“
”رات اسان ھَنوئي ريڊيو تان ھڪ شعر جو پروگرام ٻڌو: ”اسان اڳتي وڌي رھيا آھيون-“ اُن جي ليکڪ ’توھُو‘ تنھنجي مڙس جي باري ھڪ گيت پڙھيو- اُھو لکي نٿي سگھان، پر جلد ئي اھو سڄو گيت ملي ويندو. مان شاگردن جي ھڪ گروپ کي سڃاڻان. ھو ’توھُو‘ جا سڀ شعر گڏ ڪندا آھن. اديب ۽ شاعر تُروئِيءَ کي شاندار لفظن ۾ ساراھين ٿا- جيئن ته ’ھڪ عظيم نوجوان‘- ’ھوچي مِنِ جي دور جو روشن ستارو.‘
”ھو ايڏي پڪي ارادي ۽ اڏول ھمت سان موت جي آڏو آيو، جو مون ڪن شاگردن کي پاڻ ۾ چوندي ٻڌو: ’جي اسان به موت جي منھن ۾ اچي وڃون، ته اسان کي به تُروئِيءَ وانگر جان ڏيڻ کپي- ھنن پنھنجن نوٽ بوڪن ۾ سندس تصويرون ھڻي ڇڏيون آھن. ھڪ گروپ ته ھن جي جيل جي ڪوٺيءَ مان نڪرڻ کان وٺي آخري نعري ھڻڻ تائين سؤ کن ڪتاب گڏ ڪيا آھن. ھڪ عام بجليءَ واري جي صورت ۾ ھن جي حياتي مزورن ۽ شاگردن لاءِ ھڪ روشن مثال بڻجي چڪي آھي . گھڻن ماڻھن ڳجھيون گڏجاڻيون ڪري تُروئِيءَ جي آخري گھڙين جون تصويرون ماڻھن کي ڏيکاريون. گھڻن گروپن وچ شھر ۾ سندس يادگار قائم ڪري ڇڏيا آھن. جي اھي سڀ ڳالھيون تو نه ٻڌيون ھونديون، ته مون کي حيرت ٿيندي.
”ھڪ يادگارُ ريپبليڪن فوٽ بال گرائونڊ جي گيٽ جي ٻاھران تِڪاؤ پُل جي ڇيڙي وٽ آھي. ھڪ چِي ھُوئا جيل ۾ اندر آھي، جيڪو واقعي حيران ڪندڙ آھي. جڏھن تون موت جي سزا واري بلاڪ ۾ تُروئِيءَ سان ملڻ ويندي ھوندينءَ، ته تو ڏٺو ھوندو ته اتي ڪيڏو نه سخت پھرو آھي! تنھن ھوندي به ھڪ انقلابي ٽولو اڱڻ ۾ گھڙي اُنھيءَ جاءِ تي يادگار ٺاھي آيو، جتي کيس ٻَڌي گوليون ھنيون ھئائون. نوجوانن موٽندي ان يادگار جو فوٽو به ڪڍيو. گھڻن ماڻھن ھيءَ ڳالھه ٻڌي ته پھريائين اعتبار ئي نه پئي آين. ڪنھن انقلابي مجاھد جي شان ۾ يادگار، سو به چِي ھُوئا گرائونڊ ۾ ڪيئن ٿو ٺھي سگھي! سو به اُتي جتي گولي ھنئي ھئائون! جڏھن پوليس پاڻ مڃيو، ته پوءِ ڪنھن کي به شڪ نه رھيو.
”دشمن جو خيال ھو ته تُروئِيءَ کي قتل ڪري ھو اسان جي انقلابي تحريڪ ۾ رڪاوٽ آڻي سگھندو. پر حالتون ان جي ابتڙ ثابت ٿيون. ھِن وقت ڪم اڳي کان اڳرو آھي. اسان جي گروپ جي ھر ميمبر تُروئِيءَ جي بدلي وٺڻ لاءِ آمريڪي حملي آورن کي مارڻ لاءِ پنھنجي خدمتن جي آڇ ڏني آھي. اسان نون ميمبرن کي ڀرتي ڪرڻ لاءِ ”نِگوين وان تُروئِيءَ جي ياد“ جي نالي جا ڪوشش شروع ڪئي، اُن جا حيرت جھڙا نتيجا نڪتا. ھُن جا ڪارناما، ھُن جون ڳالھيون، ھن جي زندگيءَ جو احوال، جيڪو تو مون کي جيل ۾ ٻڌايو، اُھي سڀ ڳالھيون انقلابي تربيت جي سلسلي ۾ بحث ۽ تعليم لاءِ ڪم جون ڳالھيون ثابت ٿيون.“
”جڏھن پيگوڊا ۾ دعائن جي مجلس جو ٻڌم، ته ڪجھه خوشبوءِ ۽ گل ھن ننڍڙيءَ ھٿان موڪليم ۽ ھيءُ خط به کيس ڏنم. ھڪ ڀيرو وري مان ڪجھه ڳالھيون توکي چونديس. تون اھڙيءَ طرح پنھنجي حياتي گزارجانءِ، جيڪا تنھنجي مڙس جي شان وٽان ھجي. مان توکي ھر طرح سان مدد ڪنديس. توکي وري به خط لکنديس، ايندڙ خط ۾ ھڪ اھڙي ڳالھه لکنديس، جو پڙھي تون خوش ٿي ويندينءَ.“
چنڊ جي ٻارھين مھيني جي پنجويھين تاريخ وري مان پنھنجي مڙس جي تُربت تي ويس. پوليس جا ٻه جاسوس ھميشه وانگر منھنجي پٺيان لڳا. مون ھنن تي ڪوبه ڌيان نه ڏنو. قبر تي گُلن چاڙھڻ ۽ اگربتين ٻارڻ کان پوءِ، مان چپ چاپ گھڻي دير تائين اُتي بيٺي رھيس. جاسوس بيھي بيھي، ٿڪجي پيا، ۽ نيٺ ھڪ قبر تي ويھي رھيا.
ھنن کي ڪھڙي خبر ته منھنجي دل ۾ ڪھڙو طوفان آھي. ٻئي ڏينھن مان سائيگان ڇڏڻ واري ھيس. مڙس جي تُربت کان ڌار ٿيڻ واري ھيس. پوليس جي سخت نظر سببان منھنجو شھر ۾ رھي، انقلابي ڪم ڪرڻ ڏکيو ھو. مون آخري فيصلو ڪيو ته سڀاڻي آزاد علائقي ڏي ھلي وينديس. مان ھر اھو ڪم ڪنديس، جنھن وسيلي مان مڙس جو بدلو وٺي سگھان. جيل جي ٽينءَ ملاقات ۾ ھن جو ڪجھ چيو ھو، مان اُن تي عمل ڪرڻ جو پڪو پھ ڪيو آھي. ھن چيو ھو-
”جي اسان ڊگھي عرصي لاءِ جدا ٿي وڃون ۽ حالتون ڇا به ھجن- دشمن کان ڪڏھن به نه ڊڄجانءِ، ھر طريقي سان انقلاب ۾ حصو وٺڻ جي ڪوشش ڪجانءِ، ۽ انھن ساٿين جي ھدايتن تي پورو عمل ڪجانءِ، جيڪي توسان جيل ۾ رھيا آھن-“
”مون کي قبول آھي-“ مون پاڻ کي چيو،
”تُروئِي! منھنجا سرتاج! منھنجا ساٿي! مان
توسان انجام ٿي ڪيان ته جھڙي طرح تو
زندگي گذاري آھي، آخري ساھه تائين مان
تنھنجي پيروي ڪنديس!“
*