انڊيمان
جيل جي دروازي وٽ کين ڀليڪار چوڻ لاءِ اڳ ۾ ئي هڪيو تڪيو بيٺو هيو. جيلر ان اٻوجھه قيدين کي چتائي ڏسي رهيو هيو جيڪي وٽس ويھه ورهيه رهڻا هئا. نيٺ جيلر هيٺ کان مثي ڏسندي ڦونڊ ۾ ڀرجي ويو: ”راج والا لوگ ! راج مانگتا هي ؟ راج نهين ڪولو دي گا !“ (”راڄ ڪرڻ وارو ! راڄ ڪرڻ وارو ! راڄ ڪرڻ گھرو ٿا ؟ راڄ نه پر گھاڻي ۾ گھمائيندو سَانوَ “) ٿَڪل ۽ بيزار قيدي پهريائين جيلر کي مُرڪِي تڪڻ لڳا ۽ پوءِ اجھل ٽهڪن ۾ ڇٽي پيا ننڍي ٻيٽ جو بي تاج بادشاھه جيلر بيري (Barry) پنهنجي هيئن هتڪ ٿيندو ڏسي ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو ٿي ويو ۽ سندس منهن ٽامڻي هڻي ويو. ۽ دل ۾ ويچار ڪرڻ لڳو ته هند سرڪار هنن خطرناڪ قيدين کي ڇڙو ڇڙ ڪرڻ ۾ حق جانب آهي. مان به هت هڪ هڪ قيديءَ کي سخت سيکت ڏيندم.
انڊيمان جي ٽه ماڙ جيل جي 7 بلاڪن جي 740 کولين ۾ قيدين جي ورهاست ڪئي وئي. قيدين کي هونئن چڱي ريت پروڙ هئي ته انڊيمان جو ٻيو نالو جيئرو دوزخ اهي ان ڪري پاڻ ۾ اقرار ڪيائون ته پوئتي ورڻ لاءِ جدوجهد به ڪرڻ گھرجي ۽ هنن حالتن جو مڙس ٿي ماڻهو ٿي مقابلو ڪبو.
پهرئين ڏهاڙي اُٿندي ئي ڪنهن به گھاڻي ۾ ڪم ڪرڻ کان سختيءَ سان انڪار ڪيو. جيلر مرڪندي چيو ته ” پوءِ سولو ڪم ڪيو.“ ۽ کين سوا پاءُ ناريل جو کاٻر ڏئي حڪم ڪيو اُن جا ڌاڳا ڌار ڪيو. جيلر کي چڱي ريت ڄاڻ هئي ته هي هٺيلا قيدي اهو ڪم ڪونه ڪري سگھندا. ۽ ٿيو به ائين، جنهن ڪري جھانسي جي پرمانند کي پڇا ڳاڇا لاءِ گھرايو ويو. جڏهن جيلر کانئس ڪم نه ڪرڻ جو سبب پڇيو ته موٽ ۾ رڳو مرڪندو رهيو. انهيءَ مرڪ جيلر کي ماڳهين آپي کان ڪڍي ڇڏيو ۽ اڳيان بيٺل پرمانند کي ڀَرُ ڪري لت وهائي ڪڍي، هوڏانهن پرمانند لت جو ڌڪ پچائي وٽ کائي جيلر کي زوم سان لت هڻي ڪڍي پوءِ ته جيل جي ٻئي عملي مٿس حملو ڪيو ۽ رتو ڇاڻ ڪري ڇڏيائونس ۽ مرڻينگ حالت ۾ پرمانند کي جيل جي اسپتال ۾ وڃي ڦٽو ڪيائونس.
ٻئي ڏينهن جڏهن ساٿي قيدي پرمانند کي ڏسڻ ويا ته هو سڄو رت ۾ وهتو پيو هيو. ائين اوچتو سپاهين جو اٽالو اچي لٿو ۽ پرمانند کي مارڪٽ ڪئي، ۽ انهيءَ سڄي ڪاروائي پويان جيل جي سپرنڊنٽ مري (Murry) جو هٿ هئو ته جيئڻ قيدين کي سڌاري سنئون سڌو ڪجي.
اهڙي ڏاڍائيءَ جي ڪري پرمانند جي سڀني ساٿين ڪنهن حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو. انهيءَ وچ ۾ انڊيمان جو چيف ڪمشنر دورو ڪرڻ آيو جنهن انقلابين کي ڌمڪي ته جيڪڏهن توهان ”جيل جي قاعدن“ جي ڀڃڪڙي ڪئي ته توهان جا هڏ گڏ ڀڃي ڀورا ڀورا ڪري ڇڏينداسون. ارڏن ۽ اربيلن قيدين ته ماڳهين آيل ڪاموري کي کنگھيو به ڪونه جنهن ڪري هو هر هڪ جي رڪارڊ تي لکي ويو ”ڇھه مهينا اڪيلائيءَ جو قيد، هڪ ويلو ماني بند ۽ هڪ هفو هٿڪڙيون هڻي اُڀ ڪپرو بيهاريو وڃي“ انهي نئين حڪم جي وري نئين سر جنگ جو آرنڀ ٿي ويو.
اهي قهري ڪاروايون هليون پئي ته وري غدر پارٽيءَ جا ٻيا جٿا به انڊيمان پهچڻ لڳا ۽ ساٿين جي جدوجهد ۾ شامل ٿيندا پئي ويا. هيئنر هڪ پاسي جيڪڏهن جيلر بيري ۽ سپرنڊنٽ ظلم ۽ تشدد جو انت ڪري چڪا هئا ته ٻئي پاسي انقلابين به سيس نمائڻ کان نابري واري ويٺا آخر قيدين کاڌو واپرائڻ بند ڪيو، بيمارن تپاس ۽ علاج کان جواب ڏنو ۽ ڪيترن قيدين ته پاڻي پيئڻ کان به انڪار ڪيو واسکا سنگھ جنهن کي پنهنجا ساٿي سادو ۽ سنت سمجھندا هئا ان به ههڙي ڏهڪاءَ ۽ ڏاڍ ۾ تنگ ٿي هڪ ڏينهن ٽي جلاد جي نالي سان شعر ٺاهي ورتو. هاڻي ته هندوستان ۾ انقلابين جي مڙسان مڙسيءَ واري مهاڏي اٽڪائڻ جو خبرون به وڃي رسيون جنهن جنتا ۾ ڪاوڙ ۽ ڪروڌ جي اٿل آڻي ڇڏي.
سرڪاري صاحبن کي جڏهن دهليءَ ۾ پنهنجن گُرگن بيري ۽ مري جي ڪڌن ڪرتوتن جي سڻس پئي ته انقلابين کي”بگھڙن جو ٽولو“ چئي هنبوڇيون هڻڻ لڳا 7 هيڏي ساري مامري کي لئه مٽي ڪري ڇڏيائون.
انڊيمان ۾ قهري ڪاروايون ڏينهون ڏينهن وڌي رهيون هيون. آچر ڏينهن موڪل هئڻ بجاءِ به قيدين کان زوري ڪم ورتو ويندو هيو. ۽ انڪار ڪرڻ تي سخت سزا ڏني ويندي هئي. جيڪڏهن ڪوبه قيدي ڪنهن به ملازم جي شڪايت ڪندو هيو ته ان تهمت کي بنياد سمجھي قيديءَ جي کل لاهڻ ۾ به ڪوتاهي نه ڪئي ويندي هئي. صفائي ۽ سٿرائيءَ لاءِ ديسي شين ڪتب آڻڻ کي به قانون جي ڀڃڪڙي ۾ شمار ڪيو ويندو هيو. هر ڪنهن هٿ ٺوڪئي ڏوھه لاءِ ڌار ڌار سزائون رکيل هيون. جهڙوڪ: هٿ ڪڙيون، بيل ڪڙيون، ڳوڻين جا ڪپڙا، اڪيلائيءَ جو قيد ۽ ڪڏهن ته مورڳو ئي ڀتو (ماني) پاڻي به بند ڪيو ويندو هيو. اتي ئي هڪ قيدي اشوتا لاهري به سخت پورهيو نه ڪري سگھيو جنهن ڪري کيس هڪ ڪوٺي ۾ پوري ايترو ته ماريو يو جو هو مرڻ جي ڪنڌي تي اچي پهتو. پوءِ به انهيءَ دوزخ جي ڄَرَ ۾ هر هڪ انقلابي مقابلي لاءِ اٽل بيٺو هيو.
آخر ڪار هھڙي ظلم جو پهريون شڪار 60 سالن جو پوڙهو ڀان سنگھ ٿيو جنهن کي لڳاتار ٻه ڏينهن ماريو ويو. ڪيترائي گھوٽ اڻ موٽ ان جبر ۽ ڏاڍ جو بکُ ٿي ويا. آزاديءَ جي انهيءَ راھه ۾ مارجي ويندڙن ۾ ٻڍا سنگھ، رام رکن، راليا سنگھ، نند سنگھ، ڪيهر سنگھ، ناٿا سنگھ ۽ راڙ سنگھ شامل هئا. اڄ جا نوجوان شايد انهن سورمن کي وساري ويٺا آهن جن جي پٺ ڀٺ ڏانهن سينو ظلم جي سامهون هيو.
اھڙين حالتن ۾ چار ورهيه لنگھي ويا. ٻه ٽي گھمرا سوهن سنگھ بکنا به بک هڙتال ڪئي، پرٿوي سنگھ به 155 ڏهاڙا بک هڙتال ڪئي ۽ موٽ ۾ کيس ويھه مهينا اڪيلائيءَ جي قيد جي سزا ڀوڳڻي پئي. جوالا سنگھ سڄو سمو هڪ پکيءَ جيان پڃري ۾ واڙيو ويو. اروڙ سنگھ کي ڪيترائي ڏهارا هٿڪڙيون هڻي پيرن ڀر بيهاريو ويو. ان کان سواءِ نوجوان گرمگ سنگھ جي بت تي ايترا ته ڏنڀ ڏنا ويا جو سندس جسم چٽڪمرو ٿي ويو ۽ پوءِ به هن همراھه سِرُ نه جھڪايو. هر هڪ قيديءَ سان هيل تائين جيڪي به عقوبتون ڪيون ويون هيون انهن منجھان ڪيتريون ته ڳجھ ۾ آهن، بهرحال هيڏي ساري مصيبت ۾ ظلم انهن انقلابين جي حوصلن کي لوڏي ته نه سگھيو پر هو انهيءَ باھه جي آڙاھه ۾ ڪندن جيان جرڪي رهيا هئا ۽ سندن مضبوط حوصلن ۾ اڃان به واڌارو ٿي رهيو هيو.
انڊيمان ۾ ٻيا قيدي اهو قهر ۽ ڪلور اکين سان ڏسندا هئا ۽ کين اچرج لڳندو هيو ته هي مٺ جيترا پسون ڪيئن نه دهشت گردي ۽ جبر جو اٽل ارادن سان نه رڳو مقابلو ڪري رهيا آهن پر هتان جي ڪاسائي صفت ڪامورن جو نڪ ۾ دم ڪيو اٿن.
آخر پرھه ڦٽي ۽ پرڀاٿ ٿي- ۽ ٿيو هيئن جو ڪجھ پنجابي سپاهين وسيلي هندوستان ۾ هن قهري روئداد جي خبر وڃي پهتي، پوءِ ته ڪاوڙ ڪروڌ جو هڪ لاوا اُڙهي پيو ۽ نيٺ عوامي دٻاءَ هيٺ انگريز سرڪار کي انڊيمان جو ڪارو جيل بند ڪرڻ تي مجبور ڪيو.
جولاءِ 1921 ۾ ساڻيھه کان ڏور سانگيئڙا پنهنجي ڏيھه واپس وڃڻ لڳا. انقلابي قيدي- جهاز ۾ چڙهڻ کان پوءِ ور ڏئي گرکن (سوراخن) منجھان وطن کي ڏسڻ لاءِ پيا واجھائيندا هئا. ۽ ڪڏهن ته ساڻيھه جي سڪ ۽ حب وچان انقلابين جي اکين منجھان اَجھل لڙڪ وهي پوندا هئا. هر ويل ويچار ۾ پئجي ويندا هئا ته اهو ڀاڳيرو ڏهاڙو ڪڏهن ايندو جڏهن هو وطن جي پوتر ڌرتيءَ کي وڃي مِٺيون ڏيندا- رهيل کهيل قيدي ته انڊيمان ڇڏي وطن وري رهيا هيا پر انهيءَ موٽ ۾ ٻليدان طور پنهنجن اٺن ساٿين جي رک انڊيمان ۾ ڇڏيو پئي آيا.