انقلابي ڪڏهن به جھور نه ٿيندو آهي.
هڪ جيل کان ٻي جيل ڏانهن اماڻڻ جي وچ ۾ پرٿوي سنگھ ۽ گرمگ سنگھ هلندڙ ريل گاڏيءَ منجھان ٽپو ڏئي کسڪي ويا. ان کان سواءِ واسکا سنگھ سان پندرنهن ڄڻن ٻين کي مهاڀاري جنگ ختم ٿيڻ جي خوشيءَ ۾ عام معافي جي ڏنل رعايت ۾ آزاد ڪيو ويو.
تڏهن به هندوستان جي جيلن ۾ انقلابين جي هلچل ختم ڪانه ٿي هئي. ڪئمبٽور جي جيل ۾ موپلن کي ظلم ۽ تشدد جو نشانو بڻايو ويندو هيو جو لڱ ڪانڊارجي ويندا هئا. روزانو لسڙاٽ ۽ ڳڀرن کي ڦاهيءَ تي چاڙهيو ويندو هيو. ۽ ڪيترا معصوم ۽ ابهم ماني ڳڀي لاءِ به جيل ۾ ليلائيندا هئا. اهو نياءُ ڏسي اکين ۾ پاڻيءَ بدران ڄڻ رت وهندو هيو. ائين هڪ بابا جوالا سنگھ پنهنجي راشن جو ڪجھ حصو انهن بکايلن کي ڏيندو هيو ۽ ڪنهن چغل ڪامورن کي خبر ڏني ۽ کيس سزا طور 30 ڦٽڪا هنيا ويا.
يارادا جي جيلن ۾ انقلابين گھُر ڪئي ته جيڪي سِک آهن انهن کي پڳڙيون پائڻ جي اجازت ڏني وڃي، ۽ سرڪار جي انڪار تي بک هڙتال شروع ڪئي وئي. آخر انهي ضد جي ڪري بابا سوهن سنگھ بکنا 1929ع واري جڳ مشهور بک هڙتال جو لاهور جيل ۾ اعلان ڪيو ساڳئي جيل ۾ ڀڳت سنگھ (اسيمبليءَ ۾ بم رکڻ وارو انقلابي) به هيو جنهن بابا سوهن سنگھ بکنا کي چيو ”توهان پوڙها ۽ نٻل ٿي ويا آهيو ان ڪري بک هڙتال نه ڪيو.“ سوهن سنگھ کيس وراڻيو ”انقلابي جسماني طور جھور ٿي سگھي ٿو پر ذهني طور جھور ٿي نه سگھندو.“ انهي اٽل ارادي سان هن لڳاتار پنجيتاليھه ڏهاڙا بک هڙتال ڪئي.
ڪيترائي ورهيه ڏسندي وائسندي لنگھي ويا ۽ انقلابين جي سزا به پوري ٿي وئي پر سرڪار کين ازاد ڪرڻ کان پڙ ڪڍي بيٺي، ڇو ته سرڪاري راءِ موجب انهن قيدين منجھان اڃان تائين اڙٻنگ ۽ اڻ سڌريل هئا. پر سوهن سنگھ بکنا ڪنڌ جھڪائڻ ۽ منٿ ڪرڻ جي ابتڙ وڏي واڪي چيو ”هاڻي مان هنن اونداهين ڪوٺين ۾ بنان ڪنهن سبب جي هڪ پل به نه گھاريندس.“ انهي ويل مرڻ وَرت رکيائين. ٽي مهينا گذرڻ کان پوءِ نيٺ هٺ ۽ وڏائيءَ جو ڳاٽو ڀڳو ۽ سرڪار کيس بنان ڪنهن شرط شروط جي 1930ع ۾ آزاد ڪيو.
سوهن سنگھ ٻاهر اچڻ کان پوءِ ڪانگريس جي هلچل ۾ شامل ٿيو ۽ وري جيل حوالي ٿيو، ۽ جيئن کيس جيل مان ڇوٽڪارو مليو ته پنهنجن پراڻڻ ساٿين ۽ سڀني سياسي قيدين جي آزاديءَ لاءِ رات ڏينهن ڪم ڪرڻ لڳو. ساڳئي وقت جيل ۾ نند سنگھ ۽ چوهڙ سنگھ به مرڻ وَرت رکيو ۽ نيٺ سندن محنتون صاب پيون.
پر چوهڙ سنگھ آزاد ٿيڻ کان پوءِ جلد ئي گذاري ويو. هي سورهيه سورما 20 ورهين جي عذاب ڪاٽڻ کان پوءِ آزاد ٿيا پر اونداهي ڪوٺين ۾ لڳاتار گھاريندي سندن تندرستي کي اڏوهي لڳي وئي هئي. ان هوندي به سڀني انقلابين جا حوصلا هميشه جيان جوان هئا.
پر هڙيئي انقلابي جنهن نئين جڳت (سنسار) ۾ پير پائن وارا هئا ان جا طور طريقا ۽ رستا ۽ رند نوان هئا. هي اهو جڳ هيو جنهن سول نافرمانيءَ جي تحريڪ زور ورتو ٻئي پاسي اڪالي هلچل ۽ ڪميونسٽ پارٽي به اثر ڏيکارڻ لڳي. اهو سمو ساڳئي وقت ڪانپور ۽ ميرٽ سازش ڪيسن جو ۽ ڪرتي ڪسان پارٽيءَ جو هيو. اهو حقيقت ۾ ٻي وڏي سول نافرماني جو دور هيو جنهن پورهيتن، ڪڙمين، شاگردن سياسي ڪارڪنن ۾ وڏي جاڳرتا آندي.
روس ۾ پورهيت انقلاب اچڻ کان پوءِ ماسڪو ڄڻ ته سڄي سنسار جي انقلابين لاءءِ زيارتگاھه بڻجي ويو. آمريڪا جي غدر پارٽيءَ وارن به پنهنجو خاطو (نمائندو) پورهيتن جي راڄ ڏانهن اماڻيو. انهي شانائتي سماج وادي انقلاب هڪ نئين ۽ جوان جماڻ سڀيتا جو ڄڻ ته پيڙھه پٿر رکيو هيو ۽ آمريڪي طرز جي سرمايه دار جمھوريت کي ڄڻ واچوڙو ويڙهي ويو آهي.
آمريڪا مان هڪ اڻ ٿڪجندڙ انقلابي سنتوش سنگھ به واپس ورويو هيو. جهن پنجاب ۾ پورهيتن لاءِ ”ڪرتي“ نالي اخبار ڇپائي پڌري ڪئي. اها اخبار سنتوش سنگھ جي تپ دق وسيلي مرتيي (1928ع) تائين هلندي آئي. انهي وچ ۾ هندوستان جو چـڱو خاصو انگ ماسڪو جي ”اوڀر يونيورسٽي“ مان تعليم پرائي پنهنجي ديس پهچڻ لڳو. هاڻي اهي نوجوان ۽ غدر پارٽيءَ جا ڪارڪن هن نئين وايو منڊل ۾ ڪجھ نه ڪجھ ڪرڻ لاءِ ڏاڍا آتا هئا.