قوَل ۽ ٻوَل
هٽلر هڪ ظالم درندو انسان هيو پر هڪ مقناطيسي ۽ ذهين ماڻهو بہ هيو، جنهن پهرين وڏي جنگ کان پوءِ ٻي وڏي جنگ دُنيا تي مُسلط ڪري لکين ماڻهو مارايا ۽ اربن کربن جون جائدادون برباد ڪيون، پر ٻي پاسي سامراج ۽ يهودين جي بہ چيلهه ڀڃيائين ۽ ڪيترائي مُلڪ سامراجي تسلط کان آزاد ٿيا، جنهن ۾ هندوستان ۽ پنهنجو پيارو پاڪستان بہ شامل آهي، انهيءَ درنده صفت انسان جو هڪ عجيب قول دل تي نقش ٿيو، چيائين حُسن جي ساراهه ٻُڌي اٿم، ڏٺو ڪونه اٿم هتي هي ياد رهي تہ ظاهري حُسن سان گڏوگڏ باطني حسن جو خيال رکجي، بهرحال هٽلر جو هي قول پنهنجي اهميت رکي ٿو.
دوستو وسڪي رُوس تہ ڇا پر دُنيا جو هڪ وڏو دانشور ليکڪ هيو، هُن جي هڪ لکت پڙهيم جيڪا دل ۾ کُپي وئي، چيائين مونکي ڪُجهه نہ گهُرجي، نہ دولت، نہ دُنيا نہ اقتدار __ مون کي ڪُجهه سوالن جا جواب کپن، اڳتي چوي ٿو تہ هي حسرت رهي تہ ڪو مون سان آسمان، سج، چند، تارن تي گفتگو ڪري! الله اڪبر!! اهڙا عظيم دانشور ليکڪ بہ اهڙيون دلرُبا حسرتون کڻي هن دُنيا مان هليا ويا.
جين ڌرم جو هڪ سنياسي نالي پوجيه پد جو هڪ قول پڙهيم سو ڏاڍو عجيب ۽ پُرڪشش لڳم، چوي ٿو موت مون لاءِ نہ آهي تنهن ڪري مان ڇو ڊُڄان؟ روڳ منهنجي لاءِ نہ آهي، تہ پوءِ آئون ڇو مايوس ٿيان؟، مان ٻار نہ آهيان، نہ جوان آهيان ۽ نہ وري ٻُڍو آهيان، اِهي سڀ حالتون منهنجي جسم جون آهن!! هن جهڙو عجيب قول مون ٻيو نہ پڙهيو، پر انهيءِ ڪيفيت کي حاصل ڪرڻ بہ تہ هڪ مُشڪل ڪم آهي، جنهن ڪيفيت ۾ اِهو جيني سنياسي آهي ڪو سمجهي تہ ڄڻ هُن زندگي تي فتح حاصل ڪئي!.
مارٽن لُوٿر هڪ وڏو انقلابي ماڻهو هيو، هُن جو هڪ انمول قول لکان ٿو، چوي ٿو هن دُنيا ۾ پُرخلوص جهالت ۽ باضمير بيوقوفي کان وڏي خطرناڪ ٻي ڪا ڳالهه ڪونهي! مارٽن لوٿر نہ رڳو هڪ انقلابي هيو پر وڏو دانا ماڻهو هيو، منهنجي خوش دامن صاحبه بہ وڏي ڄاڻ ۽ عقل واري عورت هئي، هن هڪ دفعي چيو تہ ”دُنياوي معاملن ۾ عقلمند ماڻهو جو وڃي عقل ۽ بيوقوف ماڻهوءَ جي وڃي ڄمار!!“ سو جتي ”پُرخلوص جهالت“ ۽ ”باضمير بيوقوفي“ هجي تہ نتيجو پاڪستاني معاشرو ئي آڏو ايندو ٻيو ڇا ايندو، بهرحال اِهو قول ڪافي وزن ٿو رکي.
آمريڪا جي مارٽن لوٿر کان پوءِ آمريڪا جي هڪ وڏي صدر، جارج واشنگٽن زندگي جي عجيب راه هن قول ۾ ڏيکاري، چوي ٿو هي دُنيا همت وارن جي آهي، ننڍڙا دماغ ڏکن ۾ لڙهي ويندا آهن ۽ وڏا دماغ ڏکن کي لوڙهي ڇڏيندا آهن! مطلب تہ دماغ ننڍو هوندو تہ بہ همت ۽ قوت ارادي جي مضبوطي سان خودبخود وڏو ٿي ويندو ۽ ڏُک تمام ٿيندا. مون تہ انهيءِ قول مان اِهو ئي مطلب ڪڍيو، ڇاڪاڻ تہ هتي ننڍي يا وڏي دماغ کان وڌيڪ همت ۽ قوتِ ارادي جو عمل دخل وڌيڪ آهي، جيڪڏهن ڪاميابيون رڳو ”وڏن دماغن“ کي نصيب آهن تہ انسانن جو هڪ تمام وڏو انگ تہ ويو ڌُوڙ ٿي. قرت العين حيدر جي ڳالهه وانگر تہ زندگي جي هي ريل گاڏي بنا ڊرائيور جي روان دوان رهندي آهي ۽ پئي پٽڙيون انڌا ڌُند بدلائيندي آهي، بس همت ۽ جدوجهد جاري رهڻ گُهرجي، پوءِ ننڍا وڏا دماغ هڪ ٿي ويندا.
انگلينڊ ڄائو برٽينڊ رسل دور حاضر جو هڪ وڏو فلاسافر هيو، هُن جو هڪ قول زبردست آهي چوي ٿو ايمانداري سان گڏ سمجهداري ضروري آهي، نہ تہ ايمانداري نقصان ڏيندي. هوريس جو حوالو ڏيندي لکجي تہ ايمانداري ۽ نيڪ نيتي جا سڀ رستا سڌا دوزخ ڏي وڃن ٿا. اڳتي رسل چوي ٿو وهم جو وڏو سبب خوف هوندو آهي ۽ اِهو خوف ئي ظلم کي جنم ڏيندو آهي، خوف تي فتح پائڻ ذهانت جي شروعات آهي ___ انگلينڊ جو ئي هڪ ٻيو دانشور ليکڪ برنارڊشا چوي ٿو ”معاشري جون 99% خرابيون سُسُتي جي ڪري پيدا ٿينديون آهن، يعني سُسُتي (جيڪا اسان سنڌين جي سُريت آهي، اِها ئي سڀ ٻيڙو ٻوڙيو ويٺي آهي)، انگلينڊ جي هڪ ٻي دانشور ليکڪ آسڪر وائلڊ چيو آه ماضي! جنهن کي خدا بہ نہ ٿو بدلائي سگهي! تنهن ڪري ماضي ۾ ڪو قاضي ناهي، پچر ڇڏجي!، انگلينڊ جي جڳ مشهور شاعر شيڪسپيئر چيو اي بيوفائي تنهنجو نالو عورت آهي!.
اهڙي طرح هزارين قول پيا پڙهندا يا ٻُڌندا آهيون، ڪو ڪاٿو ئي ڪونهي، جيئن اهو قول تہ انڪار کان اقرار سوَلو هوندو آهي، اسان جا ذهن فطري طرح هاڪاري آهن، پيٽرڊيوڊ چيو شادي سان مصيبت هي آهي تہ اسين شخصيت سان پيار ڪندا آهيون، پر رهڻو وري ڪردار سان پوندو آهي، فرانس جو انقلابي دانشور ليکڪ والٽيئر منهنجو پسنديده ماڻهو آهي، هن هڪ لاجواب ڳالهه چئي، چوي ٿو ڪاميابي ماڻڻ لاءِ رُڳو احمق هجن ڪافي ناهي، بلڪ ان لاءِ بااخلاق هجڻ بہ ضروري آهي. آئن اسٽائين چيو دُنيا رهڻ لاءِ خطرناڪ جاءِ آهي موناليزا جي خالق ليونارڊو دائوچي چيو مون جڏهن ڄاتو تہ آئون جيئڻ سکي رهي رهيو آهيان، تڏهن درحقيقت آئون مرڻ سکي رهيو هوس.
انقلابين جا قول ڏاڍا وزندار آهن، ويت نام جو رهبرِ آزادي هوچي منهه چيو انسان ذات جي غلامي جي تاريخ دراصل عورتن جي غلامي جي تاريخ آهي، پنهنجن عورتن کي آزاد ڪريو، انسان ذات خودبخود آزاد ٿي ويندي ياد رهي تہ ويت نام جي جنگ ۽ آزادي جي تحريڪ ۾ اُتي جي عورتن ڀرپور حصو ورتو هيو، ۽ آمريڪا جهڙي مها طاقتور، ڦڏائي مُلڪ کي شڪست ڏني هُئي، اهڙي طرح هڪ ٻي عظيم انقلابي چَي گويريا چيو آئون هميشه سچ جي طرف رهيو آهيان، منهنجي جسم تي سوين زخم آهن ۽ منهنجو روح ٻار جي مُرڪ جيان معصوم آهي! انهيءِ معصوميت ۽ سچائيءَ جي ڪري چَي گويريا اڄ بہ دُنيا ڀر جي انقلابين جو هيرو آهي.
اهڙا هزارين قول نظر مان گذريا پر جيڪي ياد رهجي ويا سي دوستن کي ٻُڌائيم، پر ڪُجهه وري پنهنجن پراوَن جا ٻول آهن، جيڪي دل تي نقش ٿيا سي ٻُڌايان ٿو. امان ۽ ناني موقع مهل سان هڪ ڳالهه ورجائينديون هيون تہ ابا! اٽڪلن سان الله ڪونه لڀندو آهي!! مطلب تہ زندگيءَ ۾ ڪنهن بہ ڪاميابي حاصل ڪرڻ لاءِ دل جي صفائي گُهربل آهي، ”اٽڪلون“ ڪونه هلنديون، ايتري قدر جو روزا، نمازون بہ ڪم ڪونه ايندا جيڪڏهن دل صاف نہ آهي.
اُهو ڪو ٻيو فهم جنهن سان پسجي پرينءَ کي!
امان وارن سان پنهنجا پراوا جيڪڏهن ڪا زيادتي ڪندا هُئا تہ امان وارا دشمنن کي معاف ڪري ڇڏيندا هُئا ۽ هڪ قول ورجائيندا هُئا تہ هي دل دريا آهي ٻيو سڀ دُٻو!.
اهڙي طرح بابا چوندو هيو تہ پٿر پنهنجي جاءِ تي ئي ڳرو هوندو آهي، کڄي ويو تہ بي وزن ٿي ويندو! مطلب پنهنجو آپو نہ وڃائجي يا حد کان ٻاهر نہ نڪرجي، ڇاڪاڻ تہ جيڪڏهن ائين ڪبو تہ پنهنجي حيثيت وڃائبي ۽ ماڻهو بي وزن ٿي ويندو. آئون آخر ۾ وري بہ ڪنهن نامعلوم ماڻهوءَ يا مُفڪر جو قول درج ڪيان ٿو تہ سڄي دُنيا جا انڌيرا گڏجي بہ هڪ ننڍڙي ڏيئي جي روشني ختم نٿا ڪري سگهن!! پر سنڌ ۽ سنڌي جو ڪهڙو حال آهي، سو مومن بُلو واضع ڪري ٿو، چوي ٿو سنڌي ماڻهوءَ جي ڪهاڙي عورت ۽ وڻ تي سدائين اُڀي!!.
اهو چئي آئون هي باب بند ٿو ڪريان.