سرحد پار سنڌي
هن وقت جيڪا صورتحال آهي انکي سنڌ جي دادوءَ واري علائقي مان لڏ پلاڻ ڪري ويل پروفيسر ستيش ڪمار روهڙا جنهن ڪجهه وقت ڪڇ جي اديپور ۾ قائم انڊين انسٽيٽيوٽ آف سنڌ الاجي کي سنڀالڻ جو بخوبي ڪم ڪيو هو ۽ هند جي وڏن دانشورن مان هڪ آهي. ان جي لفظن ۾ “سنڌ ۾ سنڌي ٻوليءَ کي ڌرتي آهي هند ۾ سنڌيءَ کي ڌرتي ناهي. باقي وڌڻ ويجهڻ جا جھجھا موقعا آهن.” هن جو دادا ڪيرت ٻاٻاڻي توڙي “سنڌ اسٽوري” جي مصنف ملڪاڻي جو خيال هو ته جيڪڏهن هند ۽ سنڌ جا سنڌي ٻولي ۽ ادب، ثقافت ۽ ائنٿروپالاجي، لطيفيات ۽ لوڪ ادب تي کوجنا ڪن ۽ ڪم کي جنبي وڃن ته هوند سنڌو لکت به جيڪر پڙهڻ ۾اچي وڃي.
هن وقت هند ۽ سنڌ ۾ سنڌي ٻولي ۽ ادب ڪهڙي حالت ۾ آهي سو موضوع ريسرچ گهري ٿو ان جو حقيقي روپ ڏيکارڻ ان موضوع تي ڪا مستند راءِ ڏيڻ يا تفصيلي جائزو وٺڻ جي مون ۾ في الحال سگهه ناهي ڇاڪاڻ ته ان حوالي سان گهربل ڊيٽا مون وٽ موجود ڪونهي.
پر مونکي عام طور تي ايتري خبر آهي ته ٻنهي ملڪن ۾ سنڌي ڳالهائيندڙ ماڻهن کي روزگار حاصل ڪرڻ اعليٰ سائنسي علم حاصل ڪرڻ، بين الاقوامي وڻج واپار ۾ اڳتي وڌڻ مقامي ۽ بين الاقوامي سياسي اقتدار حاصل ڪرڻ جهڙوڪ گڏيل قومن، عالمي بئنڪ ۽ ٻين بيشمار پرڏيهي ادارن ۾ وڏين پگهارن تي نوڪري ڪرڻ ۽ ملٽائي نيشنل ڪارپوريشنن ۽ خانگي ڪمپنين ۾ ڪم ڪرڻ لاءِ انگريزي ٻوليءَ ڄاڻڻ جي وڌيڪ ضرورت پوي ٿي.
هندستان جي سرڪار ته پنهنجي معاشري کي مغربي طرز تي هلائي ڇڏيو آهي هندستان دنيا جو انگريزي ڳالهائيندڙ وڏي ۾وڏو ملڪ ٿي ويو آهي ۽ ان حوالي سان انگلستان ۽ آمريڪا کان به گوءِ کڻي ويو آهي. آمريڪا کي اربين ڊالرن جو ڪمپيوٽر سافٽ ويئر برآمد ڪندڙ ملڪ انڊيا آهي ۽ اهو سڀ ڪم مرهٽي يا هنديءَ ۾ نه پر انگريزي ۾ ٿي رهيو آهي. ان ڪري هند جا سنڌي ۽ انهن جو نئون نسل انگريزي ڏانهن وڌي رهيو آهي اها ٻي ڳالهه آهي ته ڊاڪٽر ٻلديو مٽلاڻي جيڪو بمبئي يونيورسٽي جي سنڌي شعبي جو سربراهه آهي ان جو چوڻ هو ته اڄ ڪلهه سنڌي ٻولي پڙهڻ ڏانهن سنڌي هندن ۾ لاڙو وڌيو آهي ۽ سنڌي ادب ۾ ايم اي ڪرڻ لاءِ شاگردن جو تعداد 15 کان 50 ٿيو آهي. سنڌي ۾ پرائمري کان يونيورسٽي تائين ۽ پي ايچ ڊي تائين تعليم ڏني وڃي ٿي. جڏهن ته انڊيا جي آئين ۾ سنڌي ٻولي کي هندستان جي قومي ٻولين وارو درجو مليل آهي.
وري هت سنڌ ۾ جيڪا صورتحال آهي انجو اسان کي اندازو ڪجهه وڌيڪ آهي. هتي سنڌي اسڪولن (پرائمري ۽ سيڪنڊري) توڙي سنڌي ڪاليجن جو تعداد هند جي مقابلي ۾گهڻو وڌيڪ آهي ڇاڪاڻ ته سنڌين جي آبادي وڌيڪ آهي. هند ۾ سنڌي سنڌي ٿورا آهن ۽ ڇڙوڇڙ ٿي مختلف شهرن ۽ رياستن ۾ رهن ٿا جتي جي ڪلچر ۾ پاڻ کي ضم ڪرڻ سان ئي اهي زندهه رهي سگهن ٿا.
ورلڊ سنڌي انسٽيٽيوٽ طرفان 16 مئي 2001ع تي عالمي سنڌي ڪانفرنس جي موقعي تي واشنگٽن ۾ هندستان مان آيل سنڌي هندو ليکڪن پئي ٻڌايو ته ايل ڪي آڏواڻي جيڪو حڪمران جماعت بي جي پي جو سربراهه ۽ گهرو معاملن جو وزير هو ۽ اصل سنڌ جي حيدرآباد شهر جو رهواسي هو سو دهلي ۾ سنڌين کي چوندو هو ته اوهان کي جيڪا مدد کپي سا مان اوهان کي ڏيندس پر اوهان مون سان کلم کلا نه اچي ملندا ڪريو، ڇاڪاڻ ته مان سڄي هندستان جو گهرو معاملن جو وزير رڳو سنڌي ووٽن سان نه ٿيو آهيان ۽ نه بي جي پي (حڪمران جماعت) جو سربراهه مون کي سنڌين ڪيو آهي.
ان وقت مونکي ڀٽو صاحب ياد آيو هو جنهن کي پڻ ملڪي سربراهه بنائڻ ۾ سنڌين کان وڌيڪ پنجاپين جي ووٽ جو عمل دخل هو يا کڻي ائين چئجي ته هو صرف سنڌين جي ووٽ جي زور تي صدر يا وزيراعظم نه ٿيو هو.
سو ظاهر آهي ته هند ۾ سنڌي برابر اقليت ۾ آهن هڪ ارب کان وڌيڪ آدمشماري واري ملڪ ۾ ڇڪي تاڻي جيڪڏهن سندن آبادي هڪ ڪروڙ به هجي (جيڪا يقينن ناهي) ته ان جي مقابلي ۾ چار ڪروڙن جي تعداد ۾ سنڌ اندر رهندڙ سنڌي وڏي اڪثريت رکن ٿا.
پر حالت هتي وري اها آهي جو شيخ اياز جهڙي 20 صديءَ جي عظيم شاعر جي شاعريءَ جو ڪتاب يا ته هڪ هزارڪاپيون مس هلي ٿو يا ڇڪي تاڻي ان انگ کي ٻه ٽي هزار ڪري سگهجي ٿو. هتي اسان وٽ سنڌي اخبارن جو سرڪيوليشن حيرتناڪ حد تائين وڌيڪ آهي. ڇاڪاڻ ته اسان وٽ ٻهراڙيون آهن پر پوءِ سنڌ ۾ وڌ ۾وڌ وڪرو ٿيندڙ سنڌي اخبار جو سرڪيوليشن جيترو لاڙڪاڻي ۾ آهي اوترو ڪراچي ۾ ناهي ان جو سبب اهو به آهي ته ڪراچي ۾ رهندڙ سنڌي انگريزي به ڄاڻن ٿا ۽ هند وانگي دنيا جي Main stream ۾ رهڻ چاهين ٿا.
ها باقي سنڌ جي اڪير برابر هند جي سنڌي هندن ۾ وڌيڪ آهي ڇاڪاڻ ته اهي پنهنجي ماتر ڀوميءَ کان پري آهن ۽ سرحدون بند آهن. جنهن ڪري اهي هيڏانهن سولائيءَ سان ۽ آزادي سان اچي وڃي نه ٿا سگهن. هند جا سنڌي ڪالهه ڪلهوڪي اسان وانگي سنڌ جي مختلف ڳوٺڻ ۽ شهرن ۾رهندا هئا. ورهاڱي انهن کي لڏپلاڻ لاءِ مجبور ڪيو اها ڳالهه برابر بنيادي انساني حقن جي خلاف آهي ته ڪنهن انسان کي پنهنجي ديس ڇڏڻ لاءِ مجبور ڪيو وڃي پر هتان لڏي ويل ڪي اهڙا به ماڻهو هئا جن کي هندستان ۾ وڃي وڻج واپار ڪري اڳتي وڌڻ جا موقعا هتان جي مقابلي ۾ وڌيڪ جاذب نظر پئي آيا ۽ ڪي اهڙا ماڻهو به هئا جن جون هتي زمينداريون ۽ ملڪيتون ايتريون وڏيون هيون جو هنن ڪس کائي به هتي رهڻ کي ترجيح ڏني سو هجرت ڪرڻ ڪو مهڻو ناهي:
ڪلهي ڦاٽو ڪنجرو ، مٿو اگهاڙو
منهنجو ڪڄاڙو،ڀينر هن ڀنڀور ۾
(ڀٽائي)
قومپرستي، ڪارل مارڪس، اينگلس ۽ لينن جي فڪر مطابق قومي بورجوازي جو فلسفو هوندو آهي. مسلمانن پنهنجي لاءِ الڳ وطن ان ڪري به حاصل ڪيو ڇاڪاڻ ته هو هندستان ۾ ٽاٽا ۽ برلا سان واپار ۾ مقابلو ڪري نه پئي سگهيا ۽ سنڌ ۾ وڏيرا هئڻ سبب هو جو 1947ع ۾ هندن جي لڏپلاڻ کانپوءِ سنڌ ۾ 60 سيڪڙو زرعي زمينون خالي ٿي ويون جن کي حڪومت اويڪيو ٽرسٽ پراپرٽي يا اينيمي پراپرٽي(خاص ڪري بعد وارين جنگين کانپوءِ ٿر ۾) قرار ڏنو هو ۽ هندستان مان آيل مهاجرن ۾ ورهائي ڇڏيون هيون. ان خلاف سنڌ ۾ “الاٽي تحريڪ” هلي هئي جنهن جومقصد اهو هو ته اهي خالي ٿيل زمينون مقامي بي زمين هارين ۾ ورهايون وڃن. پر ائين ٿي نه سگهيو، اهي زمينون مهاجرن کي ڏنيون ويون جن موٽائي ڏوڪڙن تي سنڌي مسلمان زميندار کي وڪيون ۽ پاڻ ڪراچي ۾ وڃي گهر وٺي ويهي رهيا.
سو اها ورهاڱي جي تلخ تاريخ اُٺ جيڏي ڊگهي، ڏکن ۽ سورن، موقعي پرستي ۽ سازشن، دلبي ۽ دٻاءَ توڙي زورآوري ۽ زيادتي سان ڀري پئي آهي. ان کي ورهائڻ سان سُتل سور ئي جاڳي پوندا ٻيو ڪجهه هٿ نه ايندو.
هن وقت سوچڻ جي اها ڳالهه آهي ته سنڌي ٻولي ۽ ادب کي جيڪڏهن هٿي وٺائڻي آهي، جيڪڏهن سنڌو لکت پڙهڻي آهي ۽ جيڪڏهن ڇپيل سنڌي ڪتابن جو مارڪيٽ هڪ ارب آبادي واري ملڪ هندستان تائين وڌائڻو آهي جتي اڌ ڪروڙ کن آسودا سنڌي رهن ٿا ان لاءِ سنڌ ۽ هند جون ادبي تنظيمون هڪ ٻئي سان سهڪار ڪن. هڪ ٻئي سان ٺاهه ڪن ۽ گڏجي سڏجي ڪوششون ڪن.
اهو ڪم سرڪاري سطح تي ٿيڻ ڏکيو ٿو لڳي ان ڪري اهو ڪم خانگي سطح تي اين جي اوز جي پليٽ فارم تي ٿي سگهي ٿو.
جيڪڏهن سنڌ حڪومت ان جو تعليم وارو کاتو، ثقافت وارو کاتو، سنڌي ادبي بورڊ، سنڌ يونيورسٽي، سنڌ ٽيڪسٽ بڪ بورڊ، سنڌي لئنگيوئيج اٿارٽي، ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز، سنڌ الاجي ۽ سنڌ پروانشل ميوزيم، انڊيا جي اهڙن ادارن سان گڏجي ڪم ڪري نه ٿا سگهن ته اهو ڪم سنڌي اديب ۽ ليکڪ خانگي تنظيمون ٺاهي ڪري سگهن ٿا.
هن وقت پاڪستان ۽ هندستان جي حڪومتن جو رويو ڪافي بدليل آهي اهو به ٿي سگهي ٿو ته جيڪڏهن سنڌ حڪومت جو ڪو سرڪاري ادبي ادارو پاڪستان جي وفاقي حڪومت کان اهڙي اجازت وٺڻ جي ڪوشش ڪري ته ٿي سگهي ٿو ته کيس اهڙي اجازت ملي وڃي. پر جي اهو ممڪن ناهي ته خانگي سطح تي اهڙو ڪم شروع ڪيو وڃي جنهن جي ڪاميابيءَ جا امڪان موجود آهن.
سائوٿ ايشيا فري ميڊيا ايسوسئيشن (سفما) اهڙي امڪان سبب ٻنهي ڪشميرن، ٻنهي پنجاپن ۽ ٻنهي سامونڊي بندرن (ڪراچي۽ ممبئي) وچ ۾وفدن جي مٽا سٽا ڪئي ۽ انڪم ۾ کين ٻنهي ملڪن جو آشيرواد به حاصل رهيو ۽ خرچ پکو پڻ ناروي ۽ هالينڊ مهيا ڪيو.