ٻاراڻي ادب جو هڪ گل
- مير حاجن مير
سنڌي ٻوليءَ ۾ ٻاراڻي ادب جي نامور ليکڪ، شاعر، پبلشر، ڪهاڻيڪار مترجم ايڊيٽر، ڊراما نويس پرواني سيوهاڻي جو جنم سنڌ جي تاريخي شهر کڏ محلا سيوهڻ شريف21 جولاءِ 1958ع تي ٿيو. سندس اصل نالو منظور سومرو ولد گل محمد سومرو آهي، سندس ادبي تخلص پروانو سيوهاڻي آهي. هن بنيادي تعليم سيوهڻ مان حاصل ڪئي. والدين پرواني سيوهاڻءَ کي ديني تعليم ڏيارڻ جي ڪوشش ڪئي هن کي مدرسي ۾ پڙهڻ لاءِ ڇڏيو ويو پر هن نابري واري ڇڏي پروانو سيوھاڻي پنهنجي تعليم جي باري ۾ لکي ٿو ته ”آئون هر روز ڦرهي کڻي مدرسي ۾ ويندو هوس، پر منهنجي پڙهڻ سان دل ڪانه لڳندي هئي. پر مائٽن جي مار جي خوف کان مدرسي ۾ ويندو هئس، ڪڏهن ڪڏهن سبق ڪچو ٿيندو هو ته سزا ۾ مولوي صاحب سج لٿي تائين مدرسي ۾ ويهاري ڇڏيندو هو ۽ آءٌ مولوي صاحب کي ڏسي، پيو پنهنجيون اکيون ٽمڪائيندو هئس ته ڪيڏي مهل ٿو گهر وڃڻ جي اجازت ملي. جڏهن بابا سائين مغرب جي نماز پرهڻ لاءِ مسجد ۾ ايندو هو. ته آئون ان کي ڏسي ڏاڍو خوش ٿيندو هئس. ۽ دل ئي دل ۾ چوندو هئس ته هاڻي بابا نماز پڙهي وٺي ته منهنجي هن قيد خاني مان جان آزاد ٿئي.“ (سيوهاڻي، 2016: 29 ) هن وڌيڪ تعليم M.A سنڌي ادب ۾ سنڌ يونيورسٽي مان حاصل ڪئي.
پرواني سيوهاڻي جو ننڍي هوندي کان ادب سان لڳاءٌ هو شرعات ۾ ريڊيي جي پروگرامن کي پسند ڪندو هو ۽ انهن ۾ خط لکندو هو 1976ع ۾ پرواني سيوهاڻي نامياري عوامي شاعر استاد بخاريءَ جي صلاح تي سلسليوار ’سرهاڻ‘ جي نالي سان سيوهڻ مان هڪ رسالو شايع ڪرڻ شروع ڪيو. شروعات ۾ هن سلسلي کي ڪتابي سلسلو ڪري هلايو ويو. جنهن جا اٺ (8) کن ڪتاب شايع ٿيا. جڏهن ته بعد ۾ مقصود گل، ٻين اديبن جي صلاح مشوري سان پرواني سيوهاڻي ’سرهاڻ‘ کي باقائدي رسالي طور متعارف ڪرايو ۽ فتاح هاليپوٽو کان رسالي جو لوگو پڻ ٺهرايو، هن رسالي جا 100 کان مٿي پرچا شايع ڪيا.“ (آزاد، 2016: 36)
پروانو سيوهاڻي، سنڌ جي مختلف اسڪول ۾ وڃي سرهاڻ جا پرچا کپائيندو هو. کيس نوڪري ان وقت ڪانه هئي سندس زندگي جو گذر سفر به سرهاڻ تي هيو. هڪ پاسي پرواني جو گذر سفر به سٺو پئي ٿيو. ته ٻئي طرف پرواني، سنڌ جي شاگردن کي ادبي شعور پئي پيدا ڪيو. رسالي جي قيمت تمام گهٽ هوندي هئي ٻار پنهنجي خرچي مان رسالو خريد ڪندا هئا. ايتري قدر جو پروانو ڪڏهن ڪڏهن اوڌر تي رسالا ٻارن کي ڏئي ايندو هو. ۽ انهن کي چوندو هو ته ٻئي دفعي اوهان کان پئسا وٺندس. ٻئي دفعي پروانو ٻيو پرچو ڏئي ايندو هو. ۽ اڳيان پئسا وٺي ايندو هو. پرواني کي اسڪول جا ٻار به سڃاڻڻ لڳا. پروانو لکي ٿو ته: ”مون پنهنجي عمر جو اڌ تمام گهڻو حصو ٻارن جو ادب لکندي گذاريو آهي. مون کي سموريءَ سنڌ جا ٻار ۽ نوجوان چڱي نموني سڃاڻن ٿا، هو جتي به مون کي ڏسندا آهن ته آڱر جو اشارو ڪري چوندا آهن اهو بيٺو آهي پروانو سيوهاڻي، ڪي وري ٻار جن کي منهنجو نالو نه ايندو آهي. سي وري مون ڏانهن نهاري چوندا آهن اهو هو بيٺو آهي، ڪتابن وارو جيڪو اسان جي اسڪول ۾ ڪتاب کڻي ايندو آهي. جڏهن ٻارن جا اهي لفظ ٻڌندو آهيان ته تمام گهڻو خوش ٿيندو آهيان.“ (سيوهاڻي، 2016: 93)
پرواني سيوهاڻي جا ڪتاب ڪيترائي ڇپيل آهن. جن ۾ شاعري، ڪهاڻيون، ناٽڪ، سفر ناما ، يادگيريون شامل آهن ۽ ڪي ترجما ٿيل به آهن. سندس هڪ ڪتاب ”محبوب جي ياد ۾ “ 1982ع ( محبوب علي چنا سيوھاڻي ) ۾ سرهاڻ پبليڪيشن پاران شايع ٿيو، هي ڪتاب پرواني جو مرتب ٿيل آهي . هن ڪتاب ۾ حميد سنڌي،تاج صحرائي، ڊاڪٽر سليمان شيخ،استاد بخاري، پرفيسر هدايت الله ميمڻ ، مس پروين چنا، سيد اظهر گيلاني، غلام حيدر سولنگي، پروانو سيوهاڻي، محمد علي عيان دائودپوٽو، جمال ميراڻي، منظور حقير سيوهاڻي،خير محمد ٻرڙو سيوهاڻي، جا مضمون شامل آهن.جڏهن ته محبوب علي چنا سيوھاڻي کي منظوم ڀيٽا ساغر سيوهاڻي، سيد اظهر گيلاني،اسحاق راهي ۽ احمد خان آصف ڏني آهي .سندس ٻين ڪتابن جو وچور هن ريت آهي.
2. ٽياسي جا ٽي ناٽڪ (ٻارن لاءِ ناٽڪ) اپريل 1983ع
هن ڪتاب به ٽي ننڍڙا ناٽڪ،سڪيلڌو،لڙڪن پٺيان مرڪ،ڌرتيءَ جو تارو شامل آهن ڪتاب جي ارپنا مرزا قليچ بيگ جي نالي ڪئي وئي آهي .مُهاڳ نثار حسينيءَ لکيو آهي.
3. تماشو (ٻارن لاءِ ڪهاڻيون) 1985ع
هن ڪتاب ۾ هي ڪهاڻيون شامل آهن .تماشو، ماموملوڪ، دل جي آس، پائلٽ، دادلو،ڪارڙو ڪمارڙو، نتيجو، موهن جو دڙو ،لاوارث ،غيبات، حليم حرڪتي، گونگا لڙڪ.
4. پکين جي ديس ۾ (ٻارن لاءِ ڪهاڻيون) 1985ع
هن ڪتاب ۾ پنج ناٽڪ ڏنا ويا آهن ،1 پکين جي ديس ۾ ،2 رمون پيٽي،3روشني،4 ٽهڪن 5مٿان ٽهڪ ،نتيجو
6. چنڊ ۽ چڪور (ٻارن لاءِ ڪهاڻيون) 1989ع
7. هل ته هلون چنڊ تي (ٻارن لاءِ سفرنامو) 1992ع
8. ٻارن لاءِ چونڊ ڪهاڻيون (ترتيب) 1994ع
9. ٻارن جا گيت (ٻارن لاءِ شاعري) 1994ع
10. خيرو خيالي (ٻارن لاءِ ڪهاڻيون) 1995ع
11. منهنجون يادون منهنجون ننڍپڻ (يادگيريون) نومبر 1997ع ۾ پهريون ڇاپو شايع ٿيو جڏهن ته هن ڪتاب” سنڌي ٻاراڻي ادب جي تاريخ ۾“خالد آزد شايع ٿيڻ جو سال 1993ع ڄاڻايل آهي سو درست ناهي. هن ڪتاب جو ٻيو ڇاپو سرهاڻ پبليڪيشن طرفان 2016ع ۾ شايع ٿيو .
12. اُڏام (ٻارن لاءِ ڪهاڻيون) پهريون ڇاپو نومبر 1997ع ٻيو ڇاپو سُرهاڻ پبليڪيشن سيوهڻ شريف طرفان 2016ع ۾ شايع ٿيو . هن ڪتاب ۾ ڪهاڻيون اُڏام، جيجل ، سائنسدان ، پئڻ بلا، وقت جي آتم ڪهاڻي ،چنڊ جو عاشق ، علم جي ڳولا، موهن جو دڙو ،احتجاج ،ڀاڳڀري شامل آهن،
13. ڌرتيءَ جو تارو (ٻارن لاءِ ڪهاڻيون) 2004ع
14. انڌي فقيرياڻي (ٻارن لاءِ ڪهاڻيون ) 2004ع
15. سهڻي صلاح (ٻارن لاءِ ڪهاڻيون) 2005ع
پروانو سيوهاڻي ڄائي ڄم کان معذور آهي. پر هن معذوري کي محسوس ڪرڻ به نه ڏنو آهي. هن ايترو ته ٻاراڻي ادب ۾ ڪم ڪيو آهي. جو سندس سڄي سنڌ قدر جي نگاهه سان ڏسي ٿي. ڪيترن ڏکن باوجود هي هميشه ٽهڪ ڏيندو رهندو آهي. طارق عالم ابڙو لکي ٿو ته : ” جيڪڏهن ڪوئي مون کان پڇڻ چاهي زندگي ڪيئن هوندي آهي ته جيڪر مان کيس چوان، زندگي پرواني سيوهاڻيءَ جي ٽهڪن جهڙي هوندي آهي. هر ڏک کان آزاد، حسين، پرپور حواسن تي ڇانئجي وڃڻ واري.“ (ابڙو ،2016: 14)
پرواني جي زندگي جا ڪيترائي سال مسلسل پنڌ ۾ رهيا هن اوجاڳن جو سفر ڪري پنهنجي ادبي سفر جي تڪميل تي پهتو. هن جي سرهاڻ رسالي سنڌ ۾ ڪيترائي ناليوارا اديب پڻ پيدا ڪيا ”’هلڻ مسلسل هلڻ‘ جڏهن ته ايڏو هلڻ ته عام ماڻهو برداشت نه ٿو ڪري سگهي. پر پرواني (منظور) کي شابس هجي پنهنجي پيرن جي ڪمزوريءَ جي باوجود دل جي طاقت تي ايڏو مسلسل ۽ تيز هلي ٿو جيڏو ڇڪ ڇڪ ڪندي ريل گاڏي هلندي آهي. ريل گاڏي مسافر جا بوجهه ڍوئي پنهنجي هر مسافر کي پنهنجي منزل تي لاهي... پرواني به زندگيءَ جا بوجهه ڍوئي، پنهنجي هر شوق کي جائز مقام تائين رسائي آهي.“ (جعفري، 2016: 18)
سرهاڻ اشاعتي سلسلو سنڌ جي ٻارن ۾ گهڻو مقبول رهيو. هن اداري جو روح روان پروانو سيوهاڻي آهي. ان وقت سيوهڻ ۾ ڪا پرنٽنگ پريس يا پبلشر نه هو. پروانو، وڏا ڪشالا ڪٽي سيوهڻ کان 150 ڪلوميٽر پري حيدرآباد مان ڪمپوزنگ ،پرنٽنگ پبلشنگ جو ڪم ڪرائيندو هو. ”سنڌ ۾ ٻاراڻي ادب جو جڏهن به ذڪر نڪرندو ته اهڙو ڪوبه ٻيو نالو ناهي جو ياد اچي پر هڪ اهڙو نالو جنهن پنهنجي هڙان وڙان خرچ ڪري پيرين پنڌ ٻاراڻي ادب جي خدمت ڪئي آهي. جنهن کي ٻاراڻي ادب جو مسڪين جهان خان کوسو چئجي ته غلط نه آهي. هن کي ٻاراڻي ادب جو ساڌو هيرانند به چئجي ته وڌاءُ نه ٿيندو.، (ڏيرو، 2016: 9)
پرواني کي شاعري توڙي نثر لکڻ جو نرالو ڏانءَ آهي. سندس لکڻي پڙهڻ سان ڪو بور نه ٿو ٿئي. تحرير جي سحر ۾ گم ٿي وڃي ٿو. سادي نفاست واري ٻولي استعمال ڪري ٿو، ننڍن ننڍن جملن ۾ وڏيون وڏيون ڳالهيون ڪري وڃي ٿو. سندس ايڊيٽر ”سرهاڻ“ جا 100 پرچا جاري ٿيا. 2020ع جي ٻئي ڏهي ۾، سرهاڻ رسالي کي ڇڏي ”گل تارا جي نالي سان ٻارڙن لاءِ سلسلو شروع ڪيائين گل تارا جو هڪ پرچو اچي سگهيو. پرواني سيوهاڻيءَ سنڌي ادبي سنگت شاخ سيوهڻ شريف جي باني ميمبرن مان آهي. هو سگا جو ميمبر پڻ رهيو آهي. کيس شهباز ايوارڊ، شاهه لطيف ايوارڊ سنڌي ادبي سنگت ايوارڊ ۽ سنڌي ٻوليءَ جي با اختيار اداري پاران ايوارڊ ملي چڪا آهن. سندس شعر جو نمونو هيٺ ڏجي ٿو.
ڪيڏا پيارا چهرا آهن
چهرن تي ڇو پهرا آهن
مٺڙا ماڻهو پيارا پيارا
ماڻهو من جا ميرا آهن
مون کان منهنجو حال نه پڇ
گهاؤ اندر جا گهرا آهن
هن جي آڳنڌ تي او سائين
خوشبو خوشبو پيرا آهن
تنهنجي ڪوچي مان اوسائين
هر هر منهنجا ڀيرا آهن
”سنڌي ٻاراڻي ادب جي تاريخ“۾خالد آزاد، پرواني سيوهاڻي جو جنم 12 جولاءِ 1963ع ڄاڻايو آهي، سو درست ناهي. پرواني پاڻ پنهنجي هٿن سان 21 جولاءِ 1958ع جنم جي تاريخ لکي ڏني آهي. پرواني سيوهاڻيءَ جي لکڻ جو فن الڳ ۽ منفرد آهي ،هو ٻولي اهڙي استعمال ڪري ٿو جا عام رواجي ۽ دلپذير آهي. هن جي شاعري توجھه طلب آهي.جا فڪر جي گوناگونيت سان ٽمٽار آهي، جنهن ۾ داخلي ۽ خارجي اظهار آهي. هي ٻارن جو وڏو ليکڪ آهي هي ٻارن جي معصوميت سمجهي ٿو. ۽جڏهن ڪا هو ڪهاڻي لکي ٿو ته گهڙي کن لاءِ ٻار ٿي وڃي ٿو.ڪهاڻين ۾ اهي ٻاراڻا ٻول لکي ٿو.
حوالا:
1. سيوهاڻي، پروانو، 2016: منهنجون يادون، منهنجو ننڍپڻ، سرهاڻ پبليڪيشن ، مڇي مارڪيٽ، سيوهڻ شريف.
2. آزاد، خالد، وگهيو 2016، سنڌي ٻاراڻي ادب جي تاريخ، سنڌي لئنگويج اٿارٽي حيدرآباد سنڌ.
3. سيوهاڻي، پروانو، 2016: منهنجون يادون، منهنجون ننڍپڻ، سرهاڻ پبليڪيشن، مڇي مارڪيٽ ،سيوهڻ شريف.
4. ابڙو، طارق عالم، 2016: پروانو سيوهاڻي ،منهنجون يادون، منهنجو ننڍپڻ، سرهاڻ پبليڪيشن، سيوهڻ شريف.
5. جعفري، خيرالنساءِ، 2016: منهنجون يادون، منهنجو ننڍپڻ، مڇي مارڪيٽ، سرهاڻ پبليڪيشن ،سيوهڻ شريف.
6. ڏيرو ،حفيظ 2016: پروانو سيوهاڻي، منهنجون يادون، منهنجو ننڍپڻ،سرهاڻ پبليڪيشن، سيوهڻ شريف .