پروانو سنڌ جو وڏو ليکڪ آهي
- ناز سنائي
پروانو سيوهاڻي ڄڻ اڌ ماڻهو آهي لوڪ جي نظر ۾ پرهو لکڻ پڙهڻ وارين سرگرمين ڪري سچي ته هي مڪمل ماڻهو آهي. جسماني طور ڀلي هو ڪمزور نٻل ۽ هيڻو لڳي پر جڏهن هن کي پڙهبو ته پتو پوندو ته هي اسان جي سماجي اوڻاين کان چڱي طرح واقف آهي ۽ انهن جي خاتمي لاءِ پاڻ پتوڙڻ ۾ سرگم آهي.
پروانو سيوهاڻي ٻارن لاءِ ’سرهاڻ‘ ڪتابي سلسلو جاري ڪري ڪيترائي ڪتاب ڇاپي چڪو آهي. هي ڪتاب ’منهنجو ننڍپڻ منهنجو يادون‘ سندس آتم ڪهاڻي آهي.جنهن جو ڇپائي جو سال وغيره لکيل ناهي. پر جانچ ڪرائڻ تي معلوم ٿيو آهي ته اُهو 1989ع ۾ ڇپيوهو .ڪرائون سائيز جي 132 صفحن تي مشتمل ڪتاب به سندس ئي اداري سرهاڻ پبليڪيشن سيوهڻ طرفان ڇاپيل آهي.
پرواني سيوهاڻيءَ مون کان متاثر ٿي ڪتابي سلسلو جاري ڪرڻ جو ٿو سوچي ،اهو به مون کي هن ڪتاب مان پتو ٿو پوي. پاڻ ص 125 تي لکي ٿوته: ” انهيءَ دؤر ۾ ناز سنائي به سن مان ( چڻنگ ) رسالو ٻارن لاءِ ڪڍيو هو ۽ اسان جي ڪلاس ۾ وڪرو ڪرڻ لاءِ کڻي آيو هو. مون ناز سنائيءَ کي پهريون ڀيرو پنهنجي ڪلاس ۾ ڏٺو هو. رنگ ڳورو ،ڳٽا ڀريل، اکيون وڏيون، چهرو گول ، مو ن کي حدکان وڌيڪ وڻي رهيو هو .سائين ناز ڀٽي، اسان کي خاموش ڪرائيندي چيو ”ٻارو هي ادو ناز سنائي آهي۽ اوهان لاءِ ڪتاب کڻي آيو آهي.“ بس سائينءَ ناز اهي جملا چيا مون يڪدم ناز سنائيءَ کان ڪتاب ورتو ۽ پنهنجو تعارف ڪرائيندي چيومانس ” آئون پروانو سيوهاڻي آهيان.“ ”توهان سان ملي ڏاڍي خوشي ٿي“ ناز سنائيءَ مون سان هٿ ملائيندي چيو مون سوچيو ته ناز سنائي ڪتاب ڇپرائي سگهي ٿو ته آئون به ڪتاب ڇپرائي سگهان ٿو، پر منهنجي رهنمائي ڪير ڪندو، ڪتاب ڇپرائڻ لاءِ ته کوڙ پئسا کپن اهي ڪٿان ايندا.“
(ناز سنائيءَ جو سال ڇپائي جو ڄاڻايو آهي اهو سال درست ناهي، منهنجون ننڍپڻ منهنجو يادون جي ٻئي ڇاپي ۾ پهرئين ڇاپي جو سال 1997 ڄاڻايل آهي) مير حاجن مير
جڏهن مون پاڻ بابت اهي اکر پڙهيا ته پنهنجي ٻارتڻ ۾ ڪٽيل رولڙا اکين اڳيان اچي ويا۽ اکيون ڀرجي آيون ، سوچيم ته منهنجي ان زماني جي ڪمن ڪارين کان ڪئين ماڻهو واقف آهن پر پرواني سيوهاڻي جنهن سچائيءَ ۽ محبت سان ان جو اظهار ڪري گواهي ڏني آهي اها ڪيڏي نه خلوص واري آهي.
پروانو جيئن ته ٻارن لاءِ لکندڙ آهي. هيءَ آتم ڪهاڻي لکندي لکندي به ڄڻ سندس ذهن ۾ هر هر اها ڳالهه آئي ته ان جو ڪتاب ٻار پڙهندا، ان ڪري هن ڪٿي ڪٿي اصل ڳالهين ۾ واڌارو ڪري، ٻارن جي دلچسپيءَ کي به آڏو رکيو آهي. جيئن ٻار ان مان مزو وٺي سگهن جي هو ايئن نه ڪري ها ته سندس زندگيءَ جي سخت ۽ هيبتناڪ لمحن ۾ ٻار پريشانين جي نذر ٿي وڃن ها. ان ڪري هن ايڏين مشڪلاتن کي پار ڪرڻ وقت به کل خوشيءَ کان ڪم ورتو آهي.
مون کي دوست حفيظ ڏيري، جيڪو پرواني جو گهڻو ويجهو دوست آهي،ان ٻڌايو ته کيس پرواني ٻڌايو ته هو جڏهن گهران ڪاوڙجي وڃي سکر پهتو هو ته اتي ريلوي اسٽيشن تي پنهنجي پيٽ جي بک لاهڻ لاءِ پنندو هو . ان وقت کيس خيال آيو ته هو سنڌ جي وڏي شاعر شيخ اياز سان ملاقات ڪري۽ اُهو سوچي وڃي ان جي گهر پهتو هو ۽ جڏهن شيخ اياز کي هن نالو لکي موڪليو ، پروانو سيوهاڻي ته اياز آيو پر جڏهن هن نٻل ، هيڻي ۽ ميرن ڪپڙن ۾ کيس چيو ته ڇو آيو آهين؟ چيم اوهان سان ملڻ آيو آهيان . ته اياز کيس چيو ته نڪر ته هڻانءِ نه چنبو. حفيظ ٻڌايو ته پرواني ، پنهنجيءَ آتم ڪٿا ۾ ان واقعي کي هوبهو لکيو هو پر طارق عالم ابڙي ان تي مهاڳ پئي لکيو سو ان ۽ نصير مرزا کيس اهو واقعو ڪڍي ڇڏڻ لاءِ چيو ۽ هن ڪڍي ڇڏيو پر حيران ڪُن ڳالهه اها ته طارق پاڻ پنهنجي مهاڳ ۾ ان واقعي جو ذڪر ڪري وڌو آهي.
پروانو سيوهاڻي، جڏهن مون وٽ آيو هو ته شڪارپور جو دوست انور سومدو به مون وٽ ويٺو هو .مون پرواني کان جڏهن اها ڳالهه پڇي ته هو اٿيو ۽ سڄي واقعي کي جيئن جو تيئن پيش ڪيائين پر اهڙي انداز سان جو مان ۽ انور ٽهڪن ۾ هئاسين!
هو لکندي پنهنجي پڙهندڙ ن، خاص طور ٻارن کي سمجهائڻ لاءِ مثال به ڏاڍا دلچسپ ٿو ڏي:
*” ....روئندو هئس ته سمورو ويڙهو ٿر ٿلي ۾ اچي ويندو هو، ڄڻ آئون انهن لاءِ پرائيم منسٽر هجان.“
* ” سموري گهر جا ڀاتي کِلي کِلي کيرا ٿي پوندا هئا، ڄڻ آءٌ انهن لاءِ ڪا پتلي هجان .“
*” گهر وارن گهڻو ئي سمجهايو ته هاڻي آرام ڪر، صبح جو تنهنجي ٽارچ ٻرندي ، مون ڏاڍو ضد ڪيو ته هاڻي جو هاڻي ٽارچ ٻري ڄڻ ڪو شاهجهان شاهه جو پٽ هجان .“
* ”آءٌ ننڍي هوندي کان وٺي سوٽ ۽ پينٽ پائيندو هوس جنهن ڪري ايئن لڳندو هو ڄڻ آءٌ ڪنهن انگريز جو پٽ هجان.“
* ”بابي جو ايترو چوڻ مان صفا سُسي ويس ڄڻ ڦوڪڻي مان هوا نڪري ويئي.“
* ”بابي جو ايترو چوڻ ڄڻ ڪنهن ڪڪڙ مٿان مينهن ڪرندو آهي.“
* ”کتابي مون کي ڳولڻ لاءِ روانا ٿيا نيٺ مون کي ڳولي هٿ ڪيئون ، مون به گهڻو ئي ٻاڪاريو ۽ رُنم پر انهن کي ڪو به رحم ڪونه پينِ ڇو جو اڳيان به مارشل لا جو آرڊر سخت نڪتل هو .“
*” آءٌ ڏوهاريءَ وانگر جج صاحب کي ڏٺم.“
* ” اهڙي ته مار ڏيندو هو، جيئن اٺ ڪٽجي پتڻ تي.“
* منهنجي ايتري ته گهر جا ڀاتي خدمت ڪندا هئا ڄڻ مان سندن وڏو مرشد يا پير هجان.“
* ”چانڊوڪين راتين ۾ جيئن چڪور( پکي) چنڊ سان راند ڪندو آهي، تيئن اسان به چانڊوڪين راتين ۾ راند ڪندا هئاسون.“
*” مون ايئن سمجهيو ڄڻ آءٌ سومناٿ جو مندر فتح ڪري آيو هجان.“
* ”ان ڏينهن کان پوءِ مان راڳ سکڻ کان توبهه ڪري ڇڏي اهڙو سون گهوريو جيڪو ڪن ڇني.“
* اهڙو ته شرمائيندو هئس ڄڻ مڱيندي، پنهنجي مڱيندي کان شرمائيندي آهي.“
مون پرواني جي اهڙي مزيدار ۽ وڻندڙ ٻوليءَ جو ذڪر ان ڪري به ڪيو آهي جو هو نڀاڳو ڄڻ پڙهيو ئي ڪونهي. سندس پڙهڻ بابت به ڪيتريون ڳالهيون هن آتم ڪٿا ۾ تحرير ٿيل آهي .
* ”پڙهڻ ۾ صفا ڏڏ هوندو هئس. هر روز سبق ڪچو ۽ صورتخطي غلط ٿيندي هئي، روز استاد جا موچڙا کائيندو هئس. جڏهن امتحان ٿيو ته وري به ناپاس ٿيس پر پوءِ مڙئي کٽارا گاڏيءَ سمجهي، مون کي پاس ڪيو ويو .آءٌ تمام گهڻو خوش ٿيس ته امتحان ۾ پاس ٿيو آهيان، سائينءَ کي مٺائيءَ جا ڏهه روپيا ڏنم ، اهڙي اٽڪل ۽ چالاڪيءَ سان پنج درجا پاس ڪيم.“
* ”منهنجا دوست ڏهين درجي ۾ پهچي ويا هئا ۽ آءٌ ٽئين درجي ۾ .آءٌ اهو چوندس ته مون سان پورو اڌ شهر سيوهڻ جو پڙهيو آهي.“
پروانو ڄڻ پڙهيو ڪونه، اسڪول ويندو هو ته اهو حال هوندو هو ، پر ان جي آتم ڪٿا پڙهبي ته اها ايڏي ته دلچسپ لڳندي جو دل ئي نه چوندي ته ان کي پڙهڻ ڇڏجي ۽ ان جي ٻولي ايڏي ته مزيدار آهي جو پڙهندڙ دوست منهنجي هيءَ راءِ نوٽ ڪن ته قاضي خادم جا آتم ڪٿا جا ٽي ڪتاب اچي چڪا آهن. هو سنڌي ڊپارٽمينٽ ، سنڌ يونيورسٽيءَ ڄام شوري جو هيڊ آف دي ڊپارٽمينٽ ۽ ڊين آف فئڪلٽي رهي چڪو آهي پر ان جي ٻولي ، ايڏي وڻندڙ ۽ دلچسپ ناهي، جيتري هن اڌو گابري، معزور ۽ اڻ پڙهيل ڄٽ جي ٻولي. جيتوڻيڪ قاضي خادم ، انهن ڪتابن تي ڪيترن ئي سرڪاري ادارن کان لکين روپيا انعام اڪرام وٺي چڪو آهي ۽ اڃا ان هڻ وٺ ۾ پورو آهي ته ٻيا به ڪي انعام حاصل ڪري وٺان. آغا سليم جهڙي پارکوءَ ان کي جج هئڻ ڪري اڪيڊمي آف ادبيات مان هڪ لک روپيا انعام ڏياريا، ڪاش آغا سليم، منظور پرواني جو هي مختصر ڪتاب پڙهي ها ته قاضي خادم جي آتم ڪٿا جا ٽئي جلد، پرواني جي هن ڪتاب ۾ آيل هڪ ڳالهه ۽ ان ۾ آيل تشبيهه تان ئي قربان ڪري وجهي ها!
”جڏهن ٿورو وڏو ٿيس ۽ سمجهه ڀريو ٿيس ته مون امان کان پڇيو ته امان ٻيا سڀ ماڻهو سنوان سڌا آهن ۽ آئون ايئن ڇو آهيان ؟ منهنجا اهي دل چيريندڙ لفظ ٻڌي امڙ جي اکين ۾ ڳوڙها ڀرجي آيا، نيري آڪاش ڏانهن نهاري چيائين ته پٽ اها سڀ الله جي مرضي آهي ۽ پوءِ ٿڌو ساهه ڀري مون کي پيار ڪرڻ لڳي ۽ پيار منجهان منهنجي پشم جهڙن وارن ۾ هٿ ڦيرڻ لڳي. مون ٿوري دير کان پوءِ وري چيومانس ” امان مون الله جو ڪهڙو ڏوهه ڪيو آهي جو مون کي ايئن ڪري ڇڏيائين.“ مون کي چڱي طرح ياد آهي امان منهنجي پيشانيءَ تي چمي ڏيئي چيو ته ” پٽ سٺا ٻار ايترو نه سوچيندا آهن.“ مون امان ڏانهن نهاري ڏٺو ، سندس ٻئي اکيون پاڻيءَ سان ڀرجي آيون . مون کي ايئن محسوس ٿي رهيو هو ته ڄڻ اسان جو ن اکيون منڇر ۽ ڪينجهر هجن جيڪي تيز طوفان لڳڻ ڪري ڇوليون هڻي ، سندس من اندر جي بچاءُ بند کي اندر جو اندر کائي رهيون هيون .“ (ص15)
پروانو اسڪول نه پڙهي سگهيو ، مائٽن کيس مدرسي ۾ ويهاريو ته مُلو بنجي ۽ سندن پيءَ جي ٺهرايل مسجد جو پيش امام بنجي اها سنڀالي ويٺو هجي پر مُلو بنجڻ هن جي نصيب ۾ نه هو .
ناٽڪ ۽ ڊراما ڪري، پاڻ ۾ فقير ۽ جن پيدا ڪرڻ گهريائين پر فقير ۽ جن ان جي هٿ وس نه هئا، هن راڳ سکڻ چاهيو پر هڪ لالچي ۽ ڄٽ موسيقار جي ور چڙهي ويو جيڪو رڳو پرواني کان پنهنجي خرچي مان پاڻ لاءِ پنن جو ٻيڙيون چانهه ۽ ماچيس وٺندو هو ۽ آخر ۾ ماسيءَ جي کٽ به کڻي ويس ته ماسيءَ کيس چيو
”اهڙو راڳ سکڻ جو شوق هيئي ته ماڻهين جي وڃي کٽ ڏينس ها، مون مسڪين جي کٽ ڇو ڏني.“
هڪ ڏهاڙي سندس اها ماسي برقعو پائي وڃي پرواني جي ان استاد کان نه رڳو کٽ وٺي آئي پر سڄو پاڙو ئي مٿس کلائي آئي ۽ پرواني جي به جند ڇڏائي وڌائين.
هُن پنهنجي جسماني ساخت کان فائدو وٺي پنڻ شروع ڪيو پر سندس ضمير کيس پينو فقير بنجڻ نه ڏنو ، ڪيتريون ئي ڳالهيون هن اهڙيون لکيون آهن ڄڻ منهنجو مثال طور حيدرآباد ۾ هن جو گم ٿيڻ ۽ ريڊيو تي اعلان اچڻ ، فرق رڳو هي ته هو ڪاوڙجي حيدرآباد آيو هو ۽ مان پنهنجي پيءُ جو هٿ ڇڏائڻ ڪري ڀلجي ڪٿان نڪتس ۽ ريڊيو تي اعلان ٿيڻ کان پوءِ وري بابا کي مليس، ٻيو ” هميشه کان وٺي منهنجي اها ڪوشش هوندي هئي ته آءٌ ٻارن جي اسڪول ۾ وڃي ٻارن کي ڪتاب ڏيان ۽ ٻارن سان ڪچهريون ڪريان منهنجو جڏهن به نئون ڪتاب ايندو هو ته آءٌ پاڻ ڪتابن جون ڀريون ڪلهن تي کڻي سنڌ جي هڪ هڪ اسڪول ۾ ويندو هئس ، پهرين ته وڃي اسڪول جي هيڊ ماستر سان ملندو هئس ۽ پوءِ اسڪول جي هڪ هڪ ڪلاس ۾ وڃي ٻارن کي ليڪچر ڏيئي ڪتابن وٺڻ تي آماده ڪندو هئس . ڪي هيڊ ماستر ۽ استاد مون سان تمام گهڻو سهڪار ڪندا هئا ته ڪي وري اهڙا به هيڊ ماستر هئا جهڙا چمڙا، اصل مون کي چنبڙي ويندا هئا ۽ اسڪول مان اگهاڙي پيرين ڊوڙائي ڪڍندا هئا.“ (ص130)
سچ ته اها ڳالهه به هوبهو ڄڻ منهنجي!
پرواني جي ڪتاب ۾ آيل آهي: ”جڏهن امڙ جي چيچ کي پڪڙي هوريان هوريان هلڻ لڳس ،جڏهن امڙ مون کي ڇڏي ڏيندي آهي ته آءٌ ٻه ٽي وکون کڻي پوءِ ٻه ٽي ٿيڙ کائي وڃي پٽ تي ڪرندو هوس ۽ امڙ ڊوڙي اچي مون کي کڻي پنهنجي ڇاتيءَ سان لڳائي چمي ڏيئي چوندي هئي ته ” اڙي ،اڙي، ڪيل مري وئي، بس امڙ جو ايترو چوڻ سان منهنجو روئڻ، بند ٿي ويندو هو ۽ امڙ منهنجي دل خوش ڪرڻ لاءِ منهنجي آڏو ٺڪر، ڀتر جا خالي دٻا آڻي رکندي هئي، جن سان آئون راند ڪندو هوس.“ ( ص10)
آءٌ هر ماسي گڏيءَ جي گهر ويندو هئس، ماسي مون کي پاپڙ ڀوري کارائيندي هئي، سڄو ڏينهن سندس گهر ۾ کيڏندو هئس. هو منهنجي لاءِ ماچيس جا خالي کوکا گڏ ڪري رکندي هئي پوءِ اهي ماچيس جا خالي مون کي ڏيندي هئي. آءٌ ان مان ريل گاڏي جوڙي ان سان راند ڪندو هئس.“ (ص 32)
پروانو به تقريباَََ منهنجي عمر جو آهي. سال اڳ يا پوءِ اسان واري ٽهيءَ کي راند روند ۽ پاڻ ريجهائڻ لاءِ اهو ئي سامان ملندو هو . ٻيو ٿيو خير. پرواني اها ڳالهه ڪرڻ کان پوءِ وري ٻارن کي وندرائڻ لاءِ هڪڙي هٿرادو ڳالهه جوڙي آتم ڪٿا ۾ شامل ڪئي آهي.
”آءُ ننڍپڻ کان وٺي ڏاڍو چيڙاڪ ۽ حرڪتي هئس ،پل ۾ تولو ته پل ۾ ماسو .رانديڪا ايترا هوندا هئا جو کڻي دڪان ڪڍجي، اهي سمورا سيلن ۽ چاٻيءَ تي هوندا هئا ، جيڪي مون کي بابا سائين وٺي ڏنا هئا. مون کي ياد آهي ته هڪ چاٻي تي گهوڙو هوندو هو جنهن جي مٿان ماڻهو ويٺل هوندو هو، ٻيو وري چاٻيءَ تي هڪ گڏي هوندي هئي جنهن کي بخمل جو ڳاڙهو فراق ڍڪيل هوندو هو، هڪ هٿ ۾ شيشو هوس ته ٻئي هٿ ۾ گلاس ، جهڙي اصل. ان کي چاٻي ڏيندو هئس ته هو حرڪت ۾ اچي ويندي هئي ۽ شيشي جي بوتل مان پاڻي گلاس ۾ وات تي رکندي هئي، اهڙي قسم جا ڪيترائي رانديڪا هوندا هئا.“ ( ص 20ــ 19 )
مان سمجهان ٿو ته پنجاهه سال اڳ چائنا جي اهڙن رانديڪن جو گهٽ ۾ گهٽ اسان ڳوٺ ۾ رهندڙ ٻارڙن وٽ ته ڪو شعور ڪونه هوندو هو. هن اها ڳالهه رڳو هاڻوڪن ٻارن کي خوشي ڪرڻ لاءِ ۽ لطف اندوز ٿيڻ لاءِ لکي آهي ورنه ٺلها ٺِڪر ، ماچيسن جا خالي کوکا ، پائونڊرن جا خالي دٻا ته اسان جي راند ۽ وندر جو ڪُل سامان هوندا هئا.
ذڪر ڪيل هڪ ٻي ڳالهه :
مزي جي ڳالهه ته هڪ ڏينهن امتحان وٺڻ وارو صاحب، اسان جي ڪلاس ۾ آيو، مون سمجهيو ته جادو گر آيو آهي، ڇو جو پرڪار به جادوگرن جهڙا هئس. مٿي ۾ پراڻي جناح ڪيپ ، ميرا ۽ تيل ۾ سڻڀا هئس ڄڻ تيل ۾ وهنجي آيو هجي، اسان جي اسڪول ۾ ڪڏهن ڪڏهن جادوگر ايندا هئا۽ هو تماشو ڏيکاري، اسان جي دل خوش ڪندا هئا. رڳو مان خوش ڪونه ٿيندو هئس، پر سڄو ڪلاس خوش ٿيندو هو. اسان ان کي جادوگر پيا سمجهون، ت سائينءَ اسان کي ٻڌايو ته ٻارو خاموش ،خاموش، امتحان وٺڻ وارو صاحب آهي. پر پوءِ اسان کي خبر پئي ته هي جادوگر نه آهي هي ته امتحان وٺڻ وارو صاحب آهي.“ (ص 35)
پرواني جي اها ڳالهه صفا وائڙي ڪيل آهي. هاڻوڪن ۽ ان زماني جي امتحان ۾ زمين آسمان جو فرق آهي، اوچتو اوچتو ان طرح امتحان وٺڻ وارو صاحب ، جادوگر وانگر ڪونه ايندو هو ۽ نه اهڙي ڄاڻايل بري حالت ۾، امتحان مقرر تاريخن ۾ ٿيندا هئا ، مهينا اڳ ئي اسڪولن ۾ ان جون تياريون ٿينديون هيون، جنهن ڏهاڙي امتحان هوندو هو ، ان کان هڪ ڏينهن اڳ استاد ، شاگردن کي چوندا هئا، وهنجبو ، صاف ۽ ڌوتل ڪپڙا پائبا هئا، مٿي تي تيل لڳائبو ، سرمو پائبو ، نهن لائي اچبا ، چمپل يا بوٽ صاف هوندا، انهن تي مٽي يا دز ڪان هوندي ، امتحان واري ڏينهن پهرين استاد، هيڊ ماستر ٻارن جي چڪاس ڪندا هئا . ڪتاب به چيڪ ڪندا هئا ، ڏند به ڏسندا هئا پوءِ ڪلاس ۾ ويهاريندا هئا، امتحان وٺڻ واري صاحب جو نزول ٿيندو هو ته سڄي اسڪول ۾ ڄڻ راڪاس ايندو هجي صفا چپ ٿي ويندي هئي، مقامن جهڙي ماٺ هوندي هئد، صاحب جي اڳيان شاگرد ته پري پر خود استاد به پيا ڏڪندا ۽ ڪنبندا هئا. اهڙي صورتحال ۾ پرواني الائي اهو ڪيئن چيو آهي ته صاحب اوچتو ئي اوچتو ميرن ۽ تيل ۾ ٻڏل ڪپڙن سان نازل ٿيو ، هنن سمجهيو ته جادوگر آهي ۽ کلن پيا پوءِ استادن کين چيو ته خاموش! خاموش! امتحان وٺڻ صاحب آيو آهي.
هاڻ وري هيءَ ڳالهه پڙهجي:
”مزي جي ڳالهه آهي ته هڪ ڏينهن مون کي سائينءَ (پي.ٽي )واري سڏ ڪري چيو ”پروانا عشق ڪيو اٿئي؟“ سائينءَ جو اهو جملو ٻڌي مون کان ڇرڪ نڪري ويو ، ڄڻ ڪو بجليءَ جو ڪرنٽ لڳي ويو ، دل ۾ چيم ته دائين مون سان ڪهڙيون ڳالهيون پيو ڪرين . مون سائينءَ ڏي نهاري مرڪي ڏنو.سائينءَ مون ڏانهن نهاري چيو ته شاعرن لاءِ عشق ضروري آهي ۽ وڌيڪ تنهنجي مرضي ، جي شاعر ٿيڻو اٿئي ته پوءِ تنهنجي لاءِ عشق ضروري آهي.... مون گهر وڃي سوچيو ته سائين چوي ٿو ته سچ ٿو پر مان عشق ڪريان ته ڪنهن سان ڪريان.“ (ص63)
وري چوي ٿو: ”مزي جي ڳالهه ته هڪ دفعي اچانڪ منهنجي ملاقات هڪ ( عاشق) سان ٿي جنهن جو ڪم ئي هو عاشقي ڪرڻ .هن ڪيترا ڀيرا عشق ۾ مارون ۽ موچڙا کاڌا هئا، پر مڙندو اصل ڪونه هو ....اوچتو مون کان هڪ دلچسپ سوال پڇيائين. چوڻ لڳو پروانا ڪڏهن عشق ڪيو اٿئي؟ (ص 150) (ڪتاب به 132 پيج آهن ته ناز 150 نمبر پيج ڪيئن ٿو ڄاڻائي ) مير حاجن مير
”عشق نه ڪندي ته پوءِ تون شاعر ڪونه ٿيندي. مون کي منهنجي دوست جا چيل جملا ڪنن ۾ گونجڻ لڳا. (ص 106)
مون کي پوءِ احساس ٿيو ته مون وارو دوست مون کي سچ چوندو هو ته عشق ڪرڻ شاعر لاءِ ضروري آهي.“ ( ص 108)
۽ پوءِ هو سوچي عشق ٿو ڪري ماڻهو جو چوندا آهن ته عشق ڪبو ڪونهي، ٿي ويندو آهي پر پرواني صفا ان جي ابتڙ ڪري ڏيکاريو ۽ مٿئين مشوري کان پوءِ:
”مون گهر وڃي ٿڌي دماغ سان سوچيو ته سائين چئي ته سچ ٿو ، پر مان عشق ڪريان ته ڪنهن سان ڪريان. جي ڪريان ته ڪنهن ڇوڪريءَ سان ۽ پوي ٿي ڇوڪريءَ جي مائٽن کي خبر ته موچڙن سان نور وڃائي ڇڏيندا. نيٺ هڪ ڇوڪريءَ سان پيار ڪيم ، هن جو به مون سان پيار هو،اسان ٻئي هڪ ٻئي سان پيار، محبت واريون ڳالهيون ڪندا هئاسين، هو منهنجي گهر ايندي هئي آءٌ هن جي گهر ويندو هئس، پر هي پيار اسان جو ٻارن وارو پيار هو، روز رسندا هئاسين روز پرچنداهئاسين .“ (ص 63)
وري لکي ٿو:
”مون پڪو ارادو ڪيو ته عشق ضرور ڪندس پر ڇوڪريءَ سان ڪريان يا ڇوڪري سان؟ .... ڇوڪري سان پيار ڪرڻ سهي آهي، گهٽ ۾ گهٽ ڪير چوندو ته ڪونه ۽ پوءِ آءٌ هڪ خوبصورت ڇوڪري سان پيار ڪرڻ لڳس، ان خو ش نصيب جو نالو آهي ( رب ڏنو شيخ) هو به مون کي قرب ڏيندو هو ۽ آءٌ موٽ ۾ کيس محبتون ئي محبتون ڏيندو هئس . ڪڏهن به گهمڻ ويندا هئاسين ته گڏ ويندا هئاسين . زندگيءَ جا ڪئي سال مرڪندي ۽ ٽهڪڙا ڏيندو گذري ويا هئا.“ (ص 107ــ 106)
اهو هو اسان جي پرواني جو ڪيل عشق
ڪتاب ۾ هن سفر ناما به لکيا آهن. سنڌ جي تاريخي ماڳن، مڪانن،جو به چڱي نموني ذڪر ڪيو آهي. موهن جو دڙو،رني ڪوٽ، ٺٽو ، مڪلي، ڪينجهر ، برهمڻ آباد،منصوره، ڀنڀور، عمر ڪوٽ ۽ ٻيا سنڌ جا خوبصورت ماڳ شامل آهن. جيڪي هن گهمي ڏٺا آهن ۽ اتان جو دلپذير نموني ذڪر ڪيو آهي، ان سفر جي هڪ ساٿي مقبول گهلوءَ جو ذڪر ڪندي لکي ٿو ته ”اڄ مون کي اڳي کان وڌيڪ خوبصورت لڳي رهيو هو دل ٿي گهريو ته چمي ڏيانس.“ (ص 116)
پرواني جيان سندس هي ڪتاب ڏاڍو دلچسپ ۽ وڻندڙ آهي. خاص طور اهو ته سندس پيءُ گوڏ گنجيءَ ۾ هوندو هو، اهو کيس ڄٽ لڳندو هو. ٻي طرف لکي ٿو: مزي جي ڳالهه اها آهي ته اسان جي پاڙي ۾ سيڪريٽري ٽائون ڪميٽي رهندو هو ، جيڪو هر روز سوٽ پينٽ پائي آفيس ويندو هو ، آءٌ روز ڀت کان بيهي ان کي ڏسندو هئس ۽ دل ئي دل ۾ چوندو هئس جيڪر منهنجو پيءُ به اهڙو هجي ها.“ ( ( ص 19)
۽ جڏهن سندس دائي گهمڻ لاءِ ايندي هئي ته هد ان جي پڙي کي ڇڪي چوندي هو ”ناني دائي پڙو لاهه، ناني دائي پڙو لاهه“ ۽ اهڙن کوڙ سارن مزيدار مزيدار ڳالهين سان ڀريل هي ننڍڙو ڪتاب، هڪڙي ننڍڙي ماڻهونءَ رڳو ان ڪري لکيو ته ننڍن ماڻهن کي به لکڻ جو حق آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته ڪتاب لکڻ کان پوءِ خود پروانو ڪيڏو وڏو بڻجي ويو آهي، ان جو پتو شايد کيس به ڪونهي نه ته پنهنجي آتم ڪٿا جو رهيل حصو ضرور لکي ها.