ٻاراڻي ادب جي سرهاڻ پکيڙيندڙ
- رجب آزاد
الله پاڪ انسان کي اشرف ۽ افضل ڪري پيدا ڪيو آهي ۽ منجهس التعداد صلاحيتون ۽ خوبيون رکيون آهن .ها البت هر ڪنهن جو ذهن الڳ الڳ آهي ۽ سوچ پڻ جدا جدا آهي. با صلاحيت انسان پنهنجي اعلي صلاحيتن پٽاندر پنهنجي منزل پاڻ تلاش ڪندا آهن ، جڏهن ته گهٽ صلاحيتون رکندڙ ماڻهو ، منزل ماڻڻ لاءِ ٻين تي ڀاڙيندا آهن ۽ پنهنجو ذهن ۽ پنهنجون صلاحيتون استعمال نه ڪندا .آهن باصلاحيت ماڻهو پنهنجي خداداد صلاحيتن سان پاڻ مڃائي پنهنجي هڪ ڇاپ ڇڏيندا آهن ۽ سندن ادا ڪيل ڪردار ۽ ڪم کي هر دؤر ۾ قدر جي نگاھ سان ڏٺو ويندو آهي.
۽ اهو املھه ماڻهو هڪ تاريخ بنجي ويندو آهي، ۽ سندس نالو قيامت تائين زنده رهندو آهي.
اهڙو ئي هڪ ادبي تاريخ رقم ڪندڙ ڪردار سنڌ جي قديم ۽ زنده شهر سيوهڻ سان تعلق رکندڙ پروانو سيوهاڻي آهي، جنهن پنهنجي جوانيء جو ڳپل حصو ٻاراڻي ادب کي ارپي ڇڏيو. ڪم جي جنون ۾ هن پنهنجي حسين زندگيءَ جا لمحا ۽ ڏٺل سندر سپنا به ان ڪم يعني ٻاراڻي ادب مٿان قربان ڪري ڇڏيا ۽ دل جي سچائيء سان ٻارڙن جي ادب لاءِ لکڻ کان ويندي ان کي ڇپارائڻ تائين بنا وٿيءَ جي ڪم ۾ جنبيل رهيو اسان جنهن شخص کي پروانو سيوهاڻيءَ طور ڄاڻون ٿا ،ان جو اصل نالو منظور علي سومرو آهي..، جنهن سيوهڻ شهر جي کڏ محال۾ رهندڙ هڪ پورهيت (درزي) گل محمد سومري جي اڱڻ تي 21 جولاءِ 1958ع ۾ اک کولي.(پرواني سيوهاڻيء جي جنم تاريخ بابت ڪتابن ۾ ڪجهه تضاد آهي، سنڌيانا انسائيڪلوپيڊيا ۾ 21 جولاءِ 1963ع ڄاڻايل آهي. اهڙي طرح خالد آزاد جي ڪتاب ”ٻاراڻي ادب جي تاريخ“ ۾ وري 12جولاءِ 1963ع ڄاڻايل آهي.
هو پيدائشي طور هلڻ گهمڻ توڙي ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۾ عام ٻارن جهڙو نه هو، جنهن کي عام طور معذور سڏيو ويندو آهي . منظور جڏهن تعليم حاصل ڪرڻ لائق ٿيو ته والد صاحب کيس مدرسي ۾ ويهاريو جيئن اهڙن خاص قسم جي ٻارڙن کي اڪثر والدين مدرسن حوالي ڪندا آهن. پر قدرت واري سندس نصيب ۾ وڏو مان ۽ مرتبو لکي ڇڏيو هو، ڇو ته کانئس ٻارڙن ۾ علم ۽ شعور پکيڙڻ وارو عظيم ڪم وٺڻو هو، جيڪو دنياوي تعليم ۾ ئي پنهان هو. سو منظور سومري حصول علم لاءِ وڏي محنت ڪئي ۽ ايم .اي (سنڌي ادب) جي ڊگري حاصل ڪئي هڪ شاعر سان اتفاقي ملاقات کيس شاعر بڻائي ڇڏيو ۽ هو منظور علي سومري منجهان پروانو سيوهاڻي ٿي ويو.
اهوسال1973ع هو جو هن غزل ، نظم ،گيت ۽ وايون لکڻ شروع ڪيون ۽ گڏوگڏ ڪهاڻيون به. بزم شهباز سيوهڻ جي مشاعرن ۾ ان وقت جي .تقاضا موجب پابند شاعري جي شروعات ڪئي پرواني سيوهاڻيء جي استاد بخاريء سان بيحد عقيدت هئي ۽ هو ساڻس دادوء اچي سندس صحبت ۾ ويهندو هو، ڪڏهن سندن بيٺڪ تي ،ڪڏهن پاڙي جي هوٽل تي. بقول پرواني جي ته استاد بخاري کيس شاعريء بابت ڪارآمد صلاحون به ڏيندو هو ته سندس شاعريء جي اصلاح پڻ ڪندو هو. استاد بخاريء جي ئي صالح سان هن سال1975ع ۾ سرهاڻ پبليڪشن جو بنياد وڌو ۽ ٻاراڻي ادب لاءِ پاڻ پتوڙڻ لڳو لکڻ جو عمل ذهني رت ولوڙ آهي، جڏهن ته ڪتاب جي ڇپائي ذهني ۽ جسماني پورهئي جو نتيجو آهي.هيءَ تڪليف اهو ئي ماڻهو محسوس ڪري سگهي ٿو، جيڪو انهن ٻنهي عملن مان گذريو هوندو باقي عام ماڻهوءَ لاءِ ته ڄڻ بادي ڳالھه آهي اها ئي پرواني سيوهاڻيء جي عملي جاکوڙ آهي.
جو هن ٻاراڻي ادب ۾ سرهاڻ سلسلي جا هڪ سئو کان مٿي ڪتاب ۽ پڻ سلسليوار”سرهاڻ مئگزين“ جا سٺ کان مٿي پرچا ٻاراڻي ادب جي جهوليء ۾ وڌا آهن ، جيڪو تمام وڏو ڪم آهي هي به هڪ سچ آهي ته ڪتاب ڇپارائڻ ته ڏاڍو آسان آهي ،پر ان کي وڪرو ڪرڻ تمام وڏو مسئلو آهي ،پر هن مرد مجاهد ڪتاب ڇپرايا به ته وڪرو به ڪري ڏيکاريا . ٻين لفظن ۾ ايئين چوڻ بجا ٿيندو ته سندس روزي روٽيء جو ذريعو به ڄڻ ته اهي ڪتاب ئي هئا ،ڇو ته کيس نوڪري اڃا ڪانه ملي هئي. گذر بسر ڪرڻ لاءِ کيس وڏي جاکوڙ ڪرڻي پوندي هئي. اهو ايئين ته هو پنهنجا ڪتاب پنهنجي ڪلهن تي کڻي سنڌ جي، پرائمري توڙي سيڪنڊري اسڪولن ۾ وڃي ٻارڙن جي هٿن تائين پهچائيندو هو پرواني سيوهاڻي جي محنتن کي سلام آهي ،جو هن ٻارڙن ۾ هڪ طرف مطالعي جو شوق پيدا ڪرڻ لاءِ نهايت اهم ڪردار ادا ڪيو، جنهن سان سنڌ جي ٻارڙن جي ذهني ۽ اخلاقي تربيت پئي ٿي ۽ هو اعلي شعور جا مالڪ به ٿي بڻيا ۽ ٻئي طرف سندن اخلاق ۽ ڪردار جي تعمير ۽ نشو ونما پئي ٿي.
هيءَ به حقيقت آهي ته پروانو سيوهاڻي جسماني طور تي معذور هوندي اعلي ذهن رکندڙ هڪ با صلاحيت انسان آهي ، اها سندس وڏي عظمت چئبي جو پيدائشي طور تي هلڻ گهمڻ جي تڪليف هئڻ ۽ ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۾ هٻڪ هجڻ ڪري به هو ورچي ويهي نه رهيو ۽ ڏورانهن هنڌن تائين رسي علم جي روشني ڦهالئيندو رهيو .سندس عمده ۽ اعلي تخليقون سندس ذهين ۽ سڄاڻ هجڻ جي شاهدي ڏين ٿيون پروانو سيوهاڻي نه فقط هڪ شاعر آهي، پر هو ڪهاڻيڪار، مترجم، ناول نگار ۽ ڊرامه ليکڪ به رهيو آهي. سندس ٻه ڊرامو ”ڇانورو“ ۽ ”ڌرتيء جو تارو“ محمد بخش سميجي صاحب جهڙي مڃيل پروڊيوسر پيش ڪيا. ”پرواني جي چوڻ مطابق ته منهنجا ڪل ٻارهن ڊرامه پي ٽي ويء تي پيش ٿيا جيڪي سميجي صاحب کان علاوه اعجاز عليم عقيلي ۽ اطهر منگيءَ صاحب جن پروڊيوس ڪيا.
پرواني سيوهاڻيء جي آتم ڪٿا پڙهندي مون کي ڪٿي کل به پئي آئي، جتي هن طنزو مزاح واريون ڳالھيون پئي ڪيون جيئن، تاج بلوچ سان گڏ مڪليء تي رات رهڻ وقت مڇرن جي مهمانيء جو ذڪر ڏاڏيء پاران جن ڪڍڻ، اسڪول ۾ صاحب جي امتحان وٺڻ، راڳ سکڻ ۽ ڀائرن ڀينرن ۽ ٻين ٻارن سان مستي مذاق جهڙيون ٻيون به کوڙ ڳالهيون شامل آهن. ته وري ڪنهن هنڌ زندگيءَ جي تلخ حقيت بياني تي پڻ حيران ڪري ٿو ڇڏي.جيئن پنهنجي استاد نامياري شاعر ناز ڀٽيء لاءِ لکي ٿو ته،”سائين ناز ڀٽي اسان کي سنڌي پڙهائيندو هو ،ڏاڍو محنتي استاد هو، باقي سهڻن ڇوڪرن لاءِ ڄڻ پهريون ڏينهن هو، سائين ناز مون کي تمام گهڻو ڀائيندو هو، آءُ چوندو هئس ته اٺ ئي پيرڊ سائين ناز وٺي، ڪڏهن ڪڏهن ته سائين ناز مان ڊپ به ٿيندو هو ته ”متان ٽڪي نه وجهي يا وري سندس پاڙي ۾ رهندڙ سوٽ بشرٽ پائيندڙ سيڪريٽري ٽائون ڪاميٽيء کي ڏسي پنهنجي امڙ کي چيل هي لفظ ته، ”امان هي"بابو ڏئي هو بابو ٿا وٺون." امڙ چيس ته ”ڪهڙو“ هو پاڙي وارو جيڪو روزانو سوٽ بشرٽ پائي آفيس ويندو آهي، منهنجو بابو گوڏ ٿو پائي.
پرواني سيوهاڻيء جي معصوميت جي واقعن تي اکين مان بي اختيار ڳوڙها به ڳڙي ٿا پون،خاص ڪري جتي هو پنهنجي امڙ جي جهوليء ۾ ويهي کانئس معصوميت وچان اهو ٿو پڇي ته ،”امان! ٻيا سڀ ماڻهو سنوان سڌا آهن ۽ آئون ايئين ڇو آهيان.“ امان چوڻ ،لڳي ته ”پٽ اها ته الله جي مرضي“ امان مون الله جو ڪهڙو ڏوھ ڪيو هو جو مون کي ايئين ڪري ڇڏيائين.“ سندس آتم ڪٿا جو هڪ هڪ لفظ سادگي ۽ سچائي سادگي" سرهاڻ سان واسيل آهي هڪ خاص ڳالھه ته پرواني سيوهاڻيء جي تربيت ۾ هڪ شخصيت جو وڏو هٿ رهيو آهي، جيڪو رشتي ۾ سندس ماسڙ هو ۽ سيد گهراڻي سان تعلق رکندڙ هو، حڪيم سيد احمد شاهه بخاري جنهن کي هو ”بابا سائين“ سڏيندو هو . جيڪو سندس گهڻو خيال رکندو هو. جنهن جي پيار جو اعتراف هن پنهنجي آتم ڪٿا ۾ به ڪيو آهي ته، بابا سائين (حڪيم سيد احمد شاهه) مون کي ايترو پيار ڏنو جيترو شايد مون کي".اڳي پيء به نه ڏنو هجي. مان سندس دواخاني تي ئي ويٺو هوندو هيس ۽ ساڻس گڏ بگيء تي چڙهي ٻنين تي به ويندو هيس پروانوسيوهاڻي سنڌ جو سيلاني اديب آهي، جنهن سنڌ ۾ ايترا دوست پيدا ڪيا آهن ،جن جو ڪاٿو لڳائڻ مشڪل آهي. سندس دوستيءَ جي دائري ۾ سنڌ جا ناميارا اديب به شامل آهن جيڪي سندس پيار واري سڀاء جي ڪري ۽ پڻ ڪيل علمي ادبي خدمتن جي ڪري. ساڻس بيحد پيار ڪن ٿا.
پرواني سيوهاڻيءَ سان منهنجي شناسائي ته اخبارن ۽ رسالن ۾ ڇپجڻ ڪري ٿي هئي. خاص ڪري هلال پاڪستان جي ٻارڙن واري صفحي تي ڊاڪٽر ادل سومرو، اياز گل ۽ پروانو سيوهاڻي گڏ ڇپجندا هئا ۽ هي ٽئي ڄڻا ٻاراڻي ادب جا وڏا ليکڪ مڃيا وڃن ٿا پرواني سيوهاڻيءَ سان منهنجي ملاقات 1980ع ڌاري ٿي هئي، جڏهن هو اسان جي اسڪول ۾ پنهنجا ڪتاب وڪرو ڪرڻ لاءِ آيو هو.
مان سندس محنت ۽ جذبي جو ان وقت به احترام ڪندو هيس ۽ اڄ به سندس ٻاراڻي ادب لاءِ ڪيل خدمتن جو معترف آهيان ۽ سندس بيحد احترام ڪندو آهيان . سندس ڪچهرين دوران وڏا وڏا ٽهڪ ڏيڻ اڄ به ياد آهن ته سندس جذباتي ٿيڻ به ياد اٿم.1994ع ۾ قلندر لعل شهباز جي ميلي دوران منعقد ٿيندڙ سيوهڻ ادبي ڪانفرنس جي موقعي تي شاعرن ۽ اديبن کي عزت افزائيء طور ڪجھه معاوضو ڏنو ويندو هو ، جيڪو سائين تاج صحرائي صاحب ڪانفرنس ختم ٿيڻ کانپوء صبح جو ڏيندو هو ۽ اهو ڪم منهنجي حوالي هوندو هو.
شهباز موٽيل ۾ جتي عارضي آفيس هئي، ڪمري جو در کڙڪيو، نڪري ڏٺم ته پروانو بيٺو هو. هو اندر آيو ۽ چوڻ لڳو اٿيو ۽ وڏو ٽهڪ ڏئي کلڻ لڳو، اڄ ٻين ڪمرن وارا مون کي پٽيندا جو هنن جا دروازا کڙڪايا آهن."سائين تاج صحرائيء چيس ته،"پروانا لفظ کَڙڪائڻ آ، کُڙڪائڻ ناهي سائين اوهان درست آهيو، پر اسان جي زبان کُڙڪائڻ چوڻ تي هريل آهي.”وري ٽهڪن ۾ ٻڏي ويو. مون کيس معاوضو ڏئي فارغ ڪيو ته هو موڪلائيي هليو ويو.
وري ٻئي سال ساڳئي ئي موقعي تي ساڳئي ئي هنڌ آيو ته تاج صاحب کيس چيو ته ”رات توهان جلدي پڙهائڻ لاءِ بار بار پرچيون پئي موڪليون خير ته هو.“ پروانو تپي باهه ٿي ويو ۽ جذباتي ٿيندي چيائين ته، خير وري ڪهڙو هو, ويهي ويهي ۽ مقالا ٻڌي ٻڌي بيزار ٿي پياسين. سچ ته توهان شاعرن جي ڀيٽ ۾ مقالا نويسن کي وڌيڪ عزت ڏيو ٿا. سيوهڻ جي شاعرن کي ته ڄاڻي واڻي پوئتي ٿا رکو. عزت نٿا ڏيو ته اڳتي گهرايو به نه. سيوهڻ به اسان جو آهي ، قلندر به اسان جو آهي، نا انصافي به اسان سان. اسان کي انهن ٽن سون جي بک ڪانهي، اسان کي عزت کپي. جيڪڏهن آئينده توهان جو اهڙو رويو رهيو ته اسان سڀئي سيوهاڻي شاعر گڏجي چيئرمين ميلا ڪميٽيءَ کي شڪايت ڪنداسين، تدارڪ نه ٿيو ته احتجاج به ڪنداسين.“ هو ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو ٿي ويو هو، ڏڪي پڻ رهيو هو ۽ يڪساهيء ۾ ڳلو ڦاڙي اهو سڀ چئي ويو هو، سندس آواز سان شهباز موٽيل گونجي رهيو هو. سائين تاج صاحب بلڪل خاموش ٿي ويو هو ۽ کيس حيرت ڀريل نظرن سان ڏسي رهيو هو. مون کيس پنهنجو معاوضو ڏنو ۽ صحي وٺڻ لاءِ لسٽ اڳيان وڌائي ۽ هن ڏڪندڙ هٿن سان صحي ڪري، لسٽ مون کي واپس ڏئي بنا موڪالئڻ جي ڪمري مان نڪري هليو ويو.
مون کيس جذبات ۾ پهريون ڀيرو ڏٺو هو، نه ته پروانو ته صفا مکڻ ماڻهو آهي .وٽس وڃبو ته اصل جيء ۾ جايون ڏيندو آهي سال 2000ع ۾ مان ادبي سنگت جي اليڪشن ۾ دادو ءَ جي ضلعي رابطه سيڪريٽريء لاءِ اميدوار بيٺو هيس ۽ وٽس ووٽ لاءِ مشتاق ڀرڳڙيء سان گڏ ويو هيس، مير حاجن مير ادبي سنگت سيوهڻ جو ميمبر هو پر ڪرتا ڌرتا پرواني وارا هئا. پرواني ۽ همراز اسان جو دل سان آڌرڀاءُ ڪيو ۽ ووٽ وٺي ڏيڻ لاءِ حامي ڀريائون، ان وقت سيوهڻ شاخ جو سيڪريٽري منظور سحر سومرو هو ، جيڪو خود ساڳئي عهدي تي اميدوار هو . پرواني هن کي رٽائر ڪرايو هو، پر هن پاڻ کي ئي ووٽ ڪيو هو ۽ مان سائين عبد مگسيء کان هارائي ويو هيس .،جو هو تمام مضبوط اميدوار هو.
ٻاراڻي ادب جي هن پرواني کي قدرت واري ڄڻ ته خلقيو ئي کيس ٻاراڻي ادب لاءِ هو ،جو هن پنهنجي زندگي ان ڪم لاءِ ئي وقف ڪري ڇڏي پرواني سيوهاڻيء اهو سمورو ڪم اڪيلي سر ڪيو، ڪير به سندس ٻانهن ٻيلي نه هو. اڪيلائيءَ جي سفر ۾ سرهاڻ جو سلسلو هلائيندو رهيو.
پروانو سيوهاڻيءَ جي ادبي خدمتن کي ڏسندي سال 1993ع ۾ کيس پرائمري استاد طور سرڪاري نوڪري ڏني وئي هئي.اڄڪلهه هو رٽاير آهي سڄو وقت ڪتابن جي مطالعي ڪرڻ ، دوستن سان گپ شپ ڪرڻ ۽ تخليقي صالحيتن کي ڏئي رهيو آهي ۽ استاد ،بخاريء جي هنن لفظن تي پڻ عمل ڪري رهيو آهي ته،
لکڻ زندگي، زندگي ڪيئن ڇڏجي
پڙهڻ بندگي، بندگي ڪيئن ڇڏجي،
ڏکيي کان ڏکيو عشق اکرن جو آهي،
کي دوستي دوستي ڪيئن ڇڏجي.
الله پاڪ کان دعا آهي ته مالڪ پاڪ هن علمي ادبي پرواني کي سالم صحت ۽ عمر خضري عطا فرمائي. آمين.