سمونڊ اندر ۽ سمونڊ کان ٻاهر جو ماڻهو- الطاف شيخ
مان جڏهن مئٽرڪ ۾ هوس، تڏهن مون هن جو پهريون ڪتاب ”منهنجو ساگر منهنجو ساحل“ پڙهيو هو ۽ اهو ڪتاب مون کي ايترو وڻيو هو، جو مون کي نيويءَ ۾ وڃڻ جو شوق ٿيو هو. اسان جي گهر ۾ ”منهنجو ساگر، منهنجو ساحل“ ڪتاب کان پوءِ هن جا سڀ ڪتاب آيا ۽ پڙهيا ويا ۽ ڳوٺ جي هر ڪتاب پڙهندڙ وٽ، اسان کي تڏهن جيڪي نالا ٻڌڻ لاءِ ملندا هئا، انهن ۾ سائين الطاف شيخ جو نالو به هوندو هو.
مون کي خبر نه هئي ته هو نيويءَ جهڙي اداري ۾ رهندي به پنهنجي ”ٻاجهاري پڻي“ کي ايترو بچائي سگهيو هوندو! ان کي ڪئين سال ٿي ويا جو هن جا ڪتاب پڙهڻ باوجود مان ساڻس ڪڏهن به نه ملي سگهيس. مان هن سان پهريون دفعو گزري بليوارڊ روڊ جي موڙ وٽ مليس، جتي هن اسان جي آڌرڀاءُ ٻاجهاري مرڪ، ٻارن لاءِ رانديڪن واري ڀريل ٿيلهيءَ ۽ ڊائريءَ سان ڪيو هو. هو ٻاهر چپل ۾ آيو هو ۽ هن کي مون ائين Wandering Soul وانگر ڀاسيو، جيئن دنيا جا گهمندڙ ڦرندڙ ماڻهو ۽ جي اهي ليکڪ آهن ته اڃا وڌيڪ ........ هوندا آهن.
ٻارن جي لاءِ وٽس رانديڪا ۽ وڏن جي لاءِ مرڪ آهي. هو جيترو وڏو سيليبرٽي رائٽر آهي، اوترو هو نفيس ۽ زبردست ماڻهو به آهي. ڪنهن هڪ ملاقات ۾ ڪنهن ماڻهوءَ لاءِ راءِ قائم ڪرڻ ڏکي آهي پر جيئن چيو ويندو آهي:
‘Firs timpression is last impression’
ائين هو اسان کي وڻيو ۽ پوءِ اسان سڀني کي پنهنجي ڪئميرا ۾ فلمبند ڪري محفوظ ڪري هليو ويو.
هڪ رائيٽر ڪيئن هجڻ گهرجي!! منهنجي خيال ۾ سڄي دنيا جي مختلف هنڌن، نالن، ماڻهن، تاريخن، شناختن ۽ جاگرافي ۽ تاريخ متعلق ايترو باخبر هجڻ ۽ ان سڄي انفرميشن کي محفوظ ڪرڻ، اهو رڳو الطاف شيخ صاحب جهڙو ليکڪ ڪري سگهي ٿو. هو اهڙو سياح نگار آهي، جنهن سڄي دنيا کي پنهنجي اکين جي فريم ۽ قلم ذريعي محفوظ ڪري ڇڏيو آهي. مون کي خبر ناهي ته سنڌي پبلشرن سان هن ڪيئن نڀايو آهي ۽ ڪيئن هو ايترا ڪتاب پروڊيوس ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو آهي. ڇو ته سنڌي پبلشر ۽ سنڌي صحافيءَ (يا ڪنهن به صحافيءَ) تي اعتبار ڪرڻ جو وڏو عيوضو ڏيڻو پوندو آهي. شيخ اياز جهڙي وڏي شاعر کي به انهن پبلشرن نڪ ۾ دم ڪري ڇڏيو هو. بهرحال اهو هڪ ڌار موضوع آهي.
الطاف شيخ، رچرڊ برٽن نه آهي. پر اوهين چئي سگهو ٿا ته رچرڊ برٽن به الطاف شيخ نه آهي. ٻنهي ۾ مفاصلو شايد اهو آهي ته برٽن هڪ هسٽورين هو ۽ سائين الطاف شيخ پروفيشن جي حساب سان ته ميرين انجنيئر آهي، جڏهن ته باقي هن دنيا کي، ڪنهن تاريخ نويس وانگر نه پر هڪ عام سياح نگار جي اک سان ڏٺو اٿائين.
تازو مون سائين الطاف شيخ جي اها ڳالهه پڙهي، جيڪا مون کي بلڪل صحيح لڳي ته؛ ”جي مان لکان نه ها ته جهاز جي نوڪري ڪري نه سگهان ها، ۽ جي جهاز جي نوڪري نه ڪريان ها ته ايترو لکي نه سگهان ها!“ هڪ ڊسيپلينڊ اداري ۾ هڪ رائيٽر جي آزادي ڪيتري ٿي سگهي ٿي؟ جهاز جي ڊيڪ تان چنڊ ڏسڻ جي حد تائين يا ڪنهن کي ياد ڪرڻ جي حد تائين، ڪنهن کي خط لکڻ جي حد تائين يا ڪنارن تي لنگر انداز ٿيڻ واري اميد ڪرڻ جي حد تائين!
هالا جي جنڊيءَ وارن رنگن ۽ اجرڪ جي چٽن واري خوبصورت دنيا ڇڏي، هن سمونڊ جي دنيا وسائي. هو هڪ حساب سان ڀٽائيءَ جو جديد سامونڊي ٿيو! مون کي ان چوڻ ۾ ڪو به وڌاءُ نه ٿو محسوس ٿئي ته سائين الطاف شيخ محض ميرين انجنيئر هجي ها يا دنيا جي ميرين اڪيڊمين ۾ پڙهائي ها ته هو ايڏو وڏو ماڻهو (اسان واري حساب ۾) نه هجي ها. هو پنهنجي پروفيشن جي حد يا اڪيڊميءَ جي حد تائين ته ضرور وڏو ماڻهو هجي ها پر اهو عام ماڻهوءَ لاءِ نه هجي ها. هن سڄي دنيا ڏٺي، جيڪا هن جي اکين ۾ ئي بند ٿي رهجي وڃي ها پر هن انهيءَ دنيا کي پنهنجن پڙهندڙن سان شيئر ڪيو ۽ ايندڙ نسلن تائين محفوظ ڪري ڇڏيو.
ڪنهن به ملڪ ۾ وڃڻ کان اڳ، سائين الطاف شيخ جو ڪتاب اوهان کي ڪنهن پروفيشنل گائيڊ وانگر ليڊ ڪندو. ائين هو پنهنجي پڙهندڙن جي آڱر کي پڪڙي ٿو ۽ هن کي ٻاهرين دنيا جي عام ماڻهن سان متعارف ڪرائي ٿو. حيرت جي حد تائين هو ان آرٽ ۾ ڪامياب ويو آهي، ڇو ته هو ٻين سياحت - نويسن وانگر رڳو پنهنجي اندر جو اوٻر نه ٿو ڪڍي. پر اصل ۾ هو قسمين قسمين ماڻهن جي رهڻي ڪهڻي، ٻولي، ڪلچر، تهذيب تمدن ۽ انهن جي بنهه روزمره جي زندگيءَ کي Depictڪري ٿو.
مون کي عام جپانيءَ جي باري ۾ ڪهڙي خبر پر ”جپان جن جي جيءَ سان“ پڙهڻ کان پوءِ ڪير به ڄاڻي سگهي ٿو ته اتي جي عام جپانيءَ جي زندگي ڪيئن آهي. ايترو ويجهو مشاهدو ڪنهن به خطي، قوم يا ڪلچر جي باري ۾، مون الطاف شيخ جي ڪتابن ۾ پڙهيو آهي. سنڌ ۾ سفرنامو به پڙهيو ويندو آهي؟ اهو پڙهڻ جو ٽرينڊ اسان کي رڳو الطاف شيخ جي سفرنامن پڙهڻ کان پوءِ نظر اچي ٿو.
دنيا جي ڪيترن ملڪن متعلق هو انسائيڪلو پيڊيا وانگر آهي. نه رڳو اهو پر هن ايترين مصروفيتن باوجود گهڻو ڪجهه لکيو آهي ۽ جيڪو ڪجهه لکيو آهي، ان ۾ واقعي به جيڪڏهن هن جو 25 سيڪڙو جينئس آهي ته 75 سيڪڙو محنت آهي. ايتري محنت لاءِ هن جو نوٽ بڪ هندي وڏي سمونڊ کان پئسفڪ ۽ ائٽلانڪ سمونڊ تائين وڃي ٿو.
تازو ايران مان ٿي آيل اسان جي هڪ دوست جڏهن ايران بابت ٻڌائي ٻڌائي اسان جو نڪَ ۾ دمُ ڪري ڇڏيو هو، تڏهن ايران جو سفرنامو جڏهن سائين الطاف شيخ جو منهنجي ڊيسڪ تائين پهتو ۽ ان کي ڏٺو ته ايران متعلق ٻنهي جي ذڪر ۾ مون کي هڪ جهڙائي ملي. پر جيئن توهان ڏسو ۽ ائين لکو به، اهو هر ڪنهن سان ممڪن ناهي. اسان جو هي دوست ان تي خوبصورت سفرنامو لکي سگهي ٿو پر هو ان کي اڃا قلمبند نه ڪري سگهيو آهي جنهن جو اسان کي انتظار رهندو. باقي ان وچ ۾ منهنجي ڳالهه ٻولهه سائين الطاف شيخ سان ٿي ته هن مون کي چيو ته، ”جي مان جوانيءَ ۾ ايران وڃان ها ته شايد مان باقي دنيا نه ڏسي سگهان ها. مطلب ته مان اتي ئي رهي پوان ها.“
حافظ جي غزل جهڙي ايران کي ڪنهن جي نظر لڳي وئي؟ انساني آزادي سڀ کان وڌيڪ مقدس آهي، پر جي سائين الطاف شيخ پنهنجي جوانيءَ ۾ ايران وڃي ها ته اهو شاهه جو ايران هجي ها.جڏهن ايران آزاد هو. پر انهيءَ آزاديءَ کي ٻلُ آمريڪا جو مليل هو. اهو ايران جيڪو خانم گگوش جي آواز ۽ رقص وارو هو. ڇا اهو اسان جي سنڌباد سيلانيءَ جي روح کي جڪڙي وٺي ها؟ ممڪن آهي ۽ ممڪن ناهي به.
خير، سٺ کان مٿي سنڌ کي ڪتاب ڏيندڙ سائين الطاف شيخ جيڪو هاڻ 64 سالن جي عمر کي پهچي چڪو آهي، اسان هُن مان ايمانداريءَ سان سندس آٽو بايوگرافيءَ جي تقاضا ڪيون ٿا. حالانڪه هن جيڪو وقت سمنڊ اندر ۽ سمنڊ کان ٻاهر گذاريو آهي، اهو خود سوانح حيات آهي يا ان کي اوهان ”سياحتي آٽو بايو گرافي“ چئي سگهو ٿا. تنهن جي باوجود زندگيءَ جا ڪي گهٽ گهيڙ اهڙا رهن ٿا، جيڪي ماڻهو آٽو بايو گرافيءَ ۾ لکي سگهي ٿو. ڇو ته ان ۾ ماڻهو، نه ميرين انجنيئر آهي ۽ نه سياح. ان ۾ ماڻهوءَ جي Subjective دنيا اچي وڃي ٿي، جيڪا محض اندر جي دنيا آهي.
مان نذير ميمڻ صاحب کي هميشه چوندو آهيان ته؛ ”محمد ابراهيم جويي صاحب کي ان لاءِ آماده ڪري ته هو پنهنجي سوانح حيات لکي!“ هر ڀيري وانگر اهو مامرو اتي رهجي ويندو آهي. ويندي اسان پليجي صاحب مان ايمانداريءَ سان لکيل آٽو بايو گرافيءَ جي تقاضا ڪريون ٿا.
سنڌ کي دنيا سان ڪتابن جي پُل ذريعي ڳنڍي بيٺل سائين الطاف شيخ جو سنڌي ادب جي سياحت نامن ۾ ذڪر ابو بن اڌهم وانگر ٽاپ تي آهي. منهنجي خيال ۾ دنيا جو نقشو، هن جي پيشانيءَ تي، گهڻي عبادت ڪرڻ سبب نڪتل محراب جي نشانيءَ وانگر آهي. ڪريڊٽ جي اها ڳالهه آهي ته هن انهيءَ ڊگهي سفر کي مشاهدي جي ڪوزي ۾ بند ڪري ڇڏيو آهي، جيئن سمونڊ کي ڪوڏ سمائي سگهندو آهي. شال هو ڪتابن جي پٺارڪ ۾ اضافو ڪندو رهي. انهيءَ پٺارڪ ۾ دنيا ۽ وقت جو سفر گڏ ٿيل آهي ۽ اها ڪا گهٽ ڳالهه ته نه آهي.
امداد سومرو
عبرت اخبار، حيدرآباد