جن جو هٿي کپ، تن جو مٿي به کپ...
جهاز تي لڳندڙ باهين ۾، جهاز ۽ ساٿين کي بچائڻ لاءِ، باهه ۾ سڙي ويندڙ يا دونهين ۾ گهٽجي وڃڻ تي موت به اهڙن موتن منجهان آهن. جپان جي مڇريل سمونڊ اندر طوفاني راتين ۾، جهاز جي ڊيڪ تي بي خبر بيٺل جهازين کي ڇول جو کڻي وڃڻ ۽ اونداهي سمنڊ اندر غرق ڪري ڇڏڻ! اباسين جهاز، جنهن تي مون پهريون سفر ڪيو، ائٽلانٽڪ، هندي ۽ ٻيا سمنڊ پار ڪري، پنهنجي وطن پهچڻ تي منهوڙي وٽ عربي سمنڊ ۾، سانوڻيءَ جي موسم ۾ اڳي ٻڏل جهاز سان ٽڪرائجي (جنهن ٻڏل جهاز جي اسان کي خبر نه هئي)، اونڌو ٿي ٻڏي وڃڻ. هن حادثي ۾ ڪن جو بچڻ، ڪن جا فقط لاش هٿ اچڻ!
ان قسم جا ٻيا به ڏکوئيندڙ ۽ Unexpected موت، جيڪي باقي بچڻ وارن جي دوستن ۽ عزيزن، خاص ڪري پوڙهن والدين کي رُلايو رکن.
ان کان اڳ، آڳاٽي زندگيءَ جي ڳالهه.
منهنجي ماءُ حيدرآباد جي سومرياڻي آهي. 1944ع ڌاري آئون ڄايس ته امان جي پڦي، زينت هالا ۾ رهندي هئي. هوءَ هالن جي نه هئي، سندس مڙس خان محمد شيخ خيرپور (ڳاڙهي موري) جو هو ۽ سرڪاري نوڪريءَ ڪري 1942ع ۾ هالا بدلي ٿي آيو هو ته يڪا ست اٺ سال هالا ۾ ئي نوڪري رهيس. مون کي چئن پنجن سالن جي ڄمار جي ايتري يادگيري آهي ته سندن گهر، درگاهه وٽ، هڪ کوهه ڀرسان هو، سندن وڏو پٽ عرض محمد شيخ، جيڪو مون کان ڇهه ست سال کن وڏو هو. مون کي بازار مان ڦيرائي گهر وٺي ايندو هو. منهنجي ناني، سيٺ محمد حسن سومرو کي ٻه ڀيڻيون هيون. هڪ عرض محمد شيخ جي والده ”پڦو زينت“ ۽ ٻيءَ پڦو ”غلام فاطمان“ جنهن ،جي صدر ۾ رهندڙ بروهين ۾ شادي ٿي. مشهور ليکڪ حليم بروهي ۽ حنيف صديقيءَ جي زال آپا تاج هن جي ٻارن مان آهن. عرض محمد کي اسان ننڍي هوندي کان اَجُو ڪوٺيندا هئاسين، ان جي پيءُ جي بعد ۾ هالا کان حيدرآباد بدلي ٿي ته اچي قلعي ۾ ٺهيل هڪ مسواڙي گهر ۾ رهيا. هالن جون مشهور شخصيتون پروفيسر عبدالقدوس علوي جيڪو NED جو وائيس چانسلر به ٿيو، مسعود ارباب سنڌ صوبي جي ايريگيشن ڊپارٽمينٽ جو چيف انجنيئر، مرحوم ڊاڪٽر حسن ميمڻ جو لياقت ميڊيڪل ڪاليج جو پرنسپال ٿي رهيو ۽ بيا اجوءَ جا هم عمر ۽ هالا جي اسڪول جا ڪلاس ميٽ اڄ تائين هن جا دوست آهن.
منهنجي والده پنهنجي سڀني ڪزن ۾ وڏي آهي. جنهن ڪري سندس ڪيترا ئي ڪزن رشتي ۾ ته کڻي منهنجا ماما ٿيا پر ڪجهه منهنجا هم عمر هئا يا مون کان ٿورا ننڍا. سياري يا گرمين جي موڪلن ۾، والده سان گڏ حيدرآباد ايندو هوس ته سڀني وٽ ويندو هوس. نه رڳو منهنجي پر مون جيڏن سڀني جي دلپسند شخصيت ’اَجُو‘ (عرض محمد) هوندو هو. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته اَجُو اڄ ڏينهن تائين هڪ Versatile شخصيت جو مالڪ آهي. هو ننڍي هوندي کان نه فقط پڙهائيءَ ۾ پر راندين ۾ توڙي مصوريءَ ۾ ذهين هو. اسان هن مان ڏاڍا متاثر هئاسين. هو اسان لاءِ وڏي ڀاءُ وانگر هو. اسان کي گهمائڻ وٺي هلندو هو. پاڻ به پينٽنگ ڪندو هو ۽ اسان کي به سيکاريندو هو. مون کي سائيڪل هلائڻ به اَجُوءَ سيکاري. جيستائين ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو ۾ انٽر ڪيم، تيسين حيدرآباد اچڻ تي پڦو زينت وٽ اچبو هو ته اجوءَ سان به ملاقات ٿيندي رهي ٿي. اجوءَ NED مان سول انجنيئرنگ ڪئي ته سندس لاءِ ڪنوار ڳولهي وئي ۽ آخر سندس مڱڻو بخشو لغاريءَ ڳوٺ جي هڪ ڇوڪريءَ ڊاڪٽر مهرالنساءِ لغاريءَ سان ٿيو. ان بعد جڏهن سندن شادي ٿي ته آئون پاڪستان ۾ نه هوس. منهنجي ڀائرن ڀينرن اها اٽينڊ ڪئي. مون کي خوشي ٿي ته منهنجي پيٽارو جي ڪلاس ميٽ ڊاڪٽر خالد لغاري (سنيٽر جاويد لغاري جو وڏو ڀاءُ) سان دوستي سان گڏ مائٽي به ٿي، جنهن جي مهرالنساءِ ڪزن ٿي.
جهاز راني جي تعليم ۽ ڪجهه سال جهاز هلائڻ بعد، پنهنجي ڳوٺ آيس ته خبر پيئي ته اجُو ابوڌابيءَ ۾ نوڪري ڪري ٿو ۽ اتي ئي فئمليءَ سان رهي ٿو. وقت سان گڏ اَجوءَ جو والد، ان بعد والده هڪ هڪ ٿي هي فاني جهان ڇڏي ويا. ڏهه ٻارهن سال جهاز هلائڻ ۽ ڏهه ٻارهن سال ملائيشا ۾، ۽ ان بعد ٻين هنڌن تي رهڻ بعد رٽائرمينٽ تي پاڻيءَ جو جهاز هلائي وڃڻ بدران، پنهنجي خرچ تي مسافر جي حيثيت ۾ آمريڪا ويس. اتي منور لغاريءَ سان واشنگٽن ۾ ملاقات ٿي ته هن ٻڌايو ته اجوءَ جي گهر واري ۽ منهنجو پيٽارو جو دوست خالد لغاري سندس به ڪزن ٿين ۽ هن ئي ٻڌايو ته اجوءَ وارا اڃا تائين ابو ڌاٻيءَ ۾ رهن ٿا ۽ سندن هڪ ڪزن آدم خان جي شادي اجوءَ جي وڏي ڌيءَ ڊاڪٽر عاصمه سان ٿي آهي. هن گهڻي ئي ڪوشش ڪئي پر اجوءَ سان رابطو نه ڪري سگهياسين. گذريل سال 2008ع ۾ سنڌ يونيورسٽي ۽ ڪجهه ٻين تعليمي ادارن ۾ ليڪچر ڏيڻ لاءِ آيس ته حيدرآباد جي هڪ ڪاليج، شايد زبيده گرلس ڪاليج جي پرنسپال صاحبه ٻڌايو ته هن جو نالو نوشين لغاري آهي. مون کيس کلندي چيو؛ ”هڪ لغاري ڇوڪري ڊاڪٽر مهرالنساءِ نالي اسان جي به مائٽ آهي.“
”اها ته منهنجي وڏي ڀيڻ آهي.“ پروفيسر نوشين ٻڌايو. ان بعد ان کان خبر پيئي ته اَجُو اڃا ابو ڌابي ۾ رهي ٿو. هن کي چار ڌيئرون آهن جن مان هڪ ڊاڪٽر عُظمه پنهنجي مڙس سان گڏ اتي ئي ابو ڌابي ۾ نوڪري ڪري ٿي. وڏي ڌيءَ ڊاڪٽر عاصمه ڪراچيءَ ۾ ڪنهن اسپتال ۾ نوڪري ڪري ٿي ۽ سندس انجنيئر مڙس آدم خان لغاري زمينداري به ڪري ٿو ته سوشل ڪم به. اَجُو پاڪستان ۾ ايندو آهي ته هن وٽ ئي رهندو آهي. ننڍي ڌيءَ ڊاڪٽر حنا جي هاڻ شادي ٿي آهي ۽ آسٽريليا ۾ رهي ٿي. پروفيسر نوشين وٽ ان وقت اجو (عرض محمد) جا نمبر نه هئا. پر گهر پهچي، وعدي مطابق هن اجوءَ کي مون بابت ٻڌايو ته آئون پاڪستان ۾ آهيان.
هفتي کن بعد اسلام آباد ۾ هوس، ته ابو ڌابيءَ مان اسان جي وڇڙيل مائٽ جو فون آيو. ڪا دير خبر چار ڪرڻ ۽ ملڻ جا پروگرام ٺاهڻ بعد آخر ۾ موڪلائڻ وقت اجوءَ چيو: ”ڪراچي ويندو رهين ٿو. منهنجي وڏي ڌيءَ عاصمه اتي رهي ٿي. سندس مڙس آدم خان لغاري پيٽارو جو ئي پڙهيل آهي. تون ضرور ملندو رهجان.“
آدم کي فون ڪيم. هو منهنجي ڪتابن جو پرستار ٿي لڳو. هو بار بار مون کي منهنجي ڪتاب ”بخشو لغاري کان بالٽيمور“لاءِ مهرباني چوڻ لڳو. ڄڻ اهو ڪتاب لکي مون مٿس ٿورو ڪيو هجي. مون ڏٺو ته آمريڪا ۾ رهندي ۽ ڪراچيءَ ۾ گهر هوندي، هو هر هفتي، ٻه ڏينهن پنهنجي ڳوٺ بخشو لغاريءَ ۾ گذاري ٿو، جتي هن ٻارن لاءِ مفت اسڪول کوليو آهي. کيس پنهنجي ڳوٺ سان ايڏو پيار هيو، جو منهنجي ڪتاب جي ٽائيٽل تي سندس ڳوٺ جو نالو سندس وڏي عزت ۽ خوشيءَ جو باعث بڻجي پيو هيو. هفتي بعد پيٽارو ايسوسيئيشن جي ميٽنگ ۽ ڊنر لاءِ اسلام آباد کان ڪراچي آيس. ڊنر تان اٿڻ مهل، ڪفلٽن پل وٽان آدم لغاريءَ کي فون ڪيم.
”آدم تنهنجي گهر اڳيان لنگهان پيو، چئين ته پنج منٽ تو وٽان ٿيندو وڃان.“’هيلو‘ ڪرڻ تي پڇيومانس.
”سائين بلڪل هليا اچو، اسين اڃا جاڳون پيا.“ آدم وراڻيو. تين تلوارن وٽان مُڙي، باٿ آئلنڊ تي سندس ٻُڌايل ائڊريس تي گهر پهتس. پاڻ ٻڌايائين ته سندس ڪِٽِ نمبر 7425 آهي. يعني هو 1974ع ۾ ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو ۾ آيو هو. سندس ٻه ٻار، محمد فارز نون سالن جو ۽ احمد خان ستن سالن جو، اڃا جاڳي رهيا هئا. آدم ٻڌايو ته؛ ”اڄ کين سئمنگ ڪرائي آيو آهيان. هنن جي ماءُ نوڪري ٿي ڪري ان ڪري سندس ڪجهه ڪم مون کي ڪرڻا پون ٿا.“
پنجن منٽن جي ويهڻ جو سوچي آيس، پر مون کي ڪلاڪ ٿي ويو. ڳالهيون هجن سي کٽن ئي نه. بهرحال مون کين پهريون دفعو ڏٺو. آدم کي چيم ته؛ ”تنهنجي گهر واري يعني ڊاڪٽر عاصمه جي ڏاڏي ۽ منهنجو نانو ٻئي سڳا ڀاءُ ڀيڻ هئا.“
”مون کي چڱيءَ طرح خبر آهي. توهان جو هر وقت عاصمه جي مائٽن وٽ ذڪر ٿيندو رهي ٿو.“
”مون کي ڪجهه تصويرون پنهنجي فئمليءَ جون ڏيو.“ مون ڊاڪٽر عاصمه کي چيو، ”خاص ڪري پنهنجي بابا عرض محمد جون، جيئن انهن کي Scan ڪري توهان کي واپس ڪريان.“
”توهان بابا کي آخري دفعو ڪڏهن ڏٺو؟“ عاصمه پڇيو.
”خبر اٿئي ڪڏهن؟“ مون کِلندي عاصمه کي چيو، ”جڏهن تون ڄائي به نه هئين. تنهنجي ڏاڏي پنهنجي پٽ لاءِ ڪنوار ڳولڻ لاءِ تنهنجي ماءُ (ادي مهروءَ) جو منهن ڏسڻ لاءِ توهان جي ناناڻي گهر آئي هئي. آئون به ساڻس گڏ هوس. تنهنجي پيءُ کي اسان ٻاهر ئي گاڏيءَ ۾ ويهڻ لاءِ چيو هو. اَجوءَ سان ملاقات جو اهو آخري دفعو هو. ان بعد آئون ٻاهر ئي رهيس.“
عاصمه کي ٻڌايم ته؛ ”مون کي هن وقت به ياد آهي ته توهان جي ناني جو اهو گهر هيرآباد ۾ روپ محل وٽ هو.“
”اهو گهر اڃا به اسان وٽ آهي،“ آدم ٻڌايو، ”هر هفتي حيدرآباد ويندا آهيون ته اتي ئي رهندا آهيون. حيدرآباد ۾ جڏهن به توهان جو وڃڻ ٿئي ته هاڻي اتي ئي رهجو. بورچي به رکيل آهي.“
آدم ٻڌايو ته؛ ”مون پنهنجي ڳوٺ بخشو لغاريءَ ۾ اسڪول به کوليو آهي، جتي ڳوٺ جي ٻارن جي تعليم جو مفت ۾ بندوبست آهي.“
مون کي آدم جي اها ڳالهه ڏاڍي وڻي ۽ وعدو ڪيومانس؛ ڪجهه ڏينهن بهتر ٿين ته اهو اسڪول هلي ڏسبو. ڇو جو منهنجي نظر ۾ هر اهو سنڌي جيڪو سنڌ جي ٻارن لاءِ تعليم جو بندوبست ڪري ٿو، نيڪ آهي ۽ پوءِ ٽهڪ ڏيندي عاصمه کي چيم؛ ”تنهنجو گهوٽ ڪهڙي قسم جو وڏيرو آهي، جيڪو ڳوٺ جي ماڻهن لاءِ تعليم عام ٿو ڪري.“
”منهنجو ننڍي هوندي کان زندگيءَ جو مقصد اهو رهيو آهي ته تعليم عام ڪجي. ان لاءِ مون کان جيڪي پُڄي ٿو، مالي مدد ڪريان ٿو ۽ وقت ڏيان ٿو.“ آدم خان ٻڌايو.
آدم خان، مهراڻ يونيورسٽيءَ مان B.E ڪرڻ بعد، تازو ويجهڙائيءَ ۾ آمريڪا ۾ چار پنج سال رهڻ دوران، اتان MBA جي ڊگري به حاصل ڪري آيو آهي. آمريڪا ۾ رهڻ دوران، پاڻ سانا (سنڌي ايسوسيئيشن آف نارٿ آمريڪا) جو سرگرم رڪن ۽ ڪئليفورنيا جو ريجنل سيڪريٽري پڻ ٿي رهيو. ان کان اڳ، اسيءَ واري ڏهي ۾ پڻ آدم لغاري لاس اينجلس ۾ رهيو، جتي پڙهائي ۽ نوڪري کان علاوه هو ”ساڃهه“ رسالي جو مقامي نمائندو پڻ هو. هي رسالو، بالٽيمور آمريڪا ۾ رهندڙ، اعجاز سنڌي جي ادارت هيٺ نڪتو ٿي، جنهن پاڪستان ۾ رهڻ دوران ”سنڌي پبليڪيشنس“ رسالو پڻ ڪڍيو ٿي.
بهرحال آدم لغاريءَ سان پهرين ملاقات ۾ ئي آئون ڏاڍو Impress ٿيس. جنهن جو ذڪر مون گهر پهچي پنهنجي زال سان به ڪيو. اها پڻ سندن مون جهڙي مائٽِ ٿئي جو اسين زال مڙس پاڻ ۾ ماسات پڻ آهيون. ملاقات ۽ ڪچهرين ۾ گهٽ وقت وڃائڻ جي باوجود، مون آدم سان ٻئي هفتي وري ملڻ جو پروگرام ٺاهيو. هو مون کي سخت محنتي، صحيح معنيٰ ۾ قومپرست، ڪم جو ماڻهو ۽ تعليم کي عام ڪرڻ جو خواهشمند لڳو.
هاڻ ان کي پورو هفتو اچي ٿيو هو. اڄ شام جو آدم سان وري ملڻ جو پروگرام هو. صبح کان، مون هن لاءِ ڪجهه ڪتاب ۽ سندس زال ڊاڪٽر عاصمه ۽ ٻارن لاءِ ڪجهه سووينئر هڪ بئگ ۾ ٺاهي رکيا. وچئين نماز تي ويس ته دعا کان اڳ پيش امام ڪنهن خاندان جي حادثي بابت ٻڌايو ۽ ان جي لاءِ اسان سڀني کي دعا لاءِ چيو. جماعت ۾ منهنجي ڀرسان سول اسپتال ڪراچيءَ جو، منهنجو پاڙيسري، پروفيسر عمر ميمڻ ويٺو هو. تنهن پڇيو ته؛ ”ڪنهن جو حادثو ٿيو آهي.“
”خبر ناهي ڪنهن جو ٿيو آهي،“ مون ڊاڪٽر عمر کي چيو، ”ضرور سندس ڪنهن مائٽ جو ٿيو هوندو، جنهن جي کيس خبر پيئي هوندي.“
مسجد مان ٻاهر نڪرڻ وقت، مسجد جو امام قاري سليمان در تي جيئن ئي مليو ته ڊاڪٽر عمر کانئس پڇيو؛ ”اهي ڪير هئا جن جو حادثو ٿيو آهي.“
”ڀاءُ مون کي پاڻ خبر ناهي!“ قاري سليمان ٻڌايو، ”مون به مسجد ۾ ايندي وقت ٽي وي تي خبر ٻڌي ته سگنل وٽ ڪارون بيٺيون هيون. هڪ ٽرالر واري تيز رفتار ٽرڪ، اونڌي ٿي پئي. مٿانئس رکيل اڻ ٻڌل ٽرالر پاسي کان بيٺل هونڊا ڪار جي مٿان وڃي ڪريو، جنهن ۾ ويٺل سڄو خاندان- زال مڙس ٻن ٻارن سميت، چپجي مري ويو.“
قاري صاحب پڙهيل لکيل ماڻهو آهي، هو هر سال رمضان جون تراويحون پڙهائڻ آمريڪا يا يورپ جي ڪنهن ملڪ ۾ ويندو آهي. هو ڌارين ملڪن جي سخت قاعدي قانونن کان به واقف آهي. مٿين ڳالهه ٻڌائي، هڪ دفعو وري ڪاوڙ ۾ اچي ويو. چوڻ لڳو؛ ”هي ملڪ آهي جتي جا ڊرائيور نشي ۾ ڌت ٿي گاڏيون ٿا هلائين. جتي جا مالڪ بنا Secure ڪرڻ (سوگهو ٻڌڻ) جي پنهنجا ڪنٽينر ٽرانسپورٽ ٿا ڪن. جتي جي پوليس اهڙين گاڏين جي چڪاس ڪرڻ بدران اکيون ٻوٽي ڇڏي ٿي ۽ معصوم جانيون تباهه ٿيو وڃن. آمريڪا يا يورپ جو ڪو ملڪ هجي ها ته نه فقط ڊرائيور کي پر ٽرڪ ۽ ڪنٽينر جي مالڪن کي به جيل سان گڏ ڪروڙها رپين جو جرمانو لڳايو وڃي ها. دعا ڪريو ته رب پاڪ فوتين کي شهادت جو درجو ڏئي...“
گهر پهچي هن حادثي جي ڳالهه زال سان ڪرڻ ٿي چاهيم پر خبر ناهي ڇو اڳواٽ هن جي اکين ۾ ڳوڙها هئا!
”اڄ هڪ ڏاڍو غمناڪ قسم جو واقعو ٿيو آهي، جنهن ۾ ڪار مٿان ٽرالر ڪرڻ ڪري سڄي خاندان جو موت واقع ٿيو آهي. چون ٿا ته ڪنٽينر جي وزن جي ڇِپِ ڪرڻ سبب زال مڙس ۽ ٻارن جي جسم جون سموريون هڏيون ڀڄي پيون.“
هوءَ چپ هئي.
”ڇو ڀلا؟“ مون پڇيو.
”هينئر ادا عرض محمد جي ننڍي ڀيڻ نسرين جو فون آيو ته آدم لغاري ٻارن سميت پنهنجي زال ڊاڪٽرعاصمه کي ماريپور جي اسپتال ۾ ڇڏڻ پئي ويو، جتي هوءَ چئن سالن کان سرڪاري ڊاڪٽر آهي ته سندن ڪار مٿان اهو ڪنٽينر ڪري پيو.“
ظاهر آهي في الحال آئون به شاڪ ۾ هليو ويس. سامهون ٽيبل تي اهو ٿيلهو رکيو هو جيڪو مون آدم وارن لاءِ ٺاهي رکيو هو ۽ ڪجهه ڪلاڪن بعد هنن وٽ وڃڻو هوس. هي ايڏو Unexpected موت هو، جنهن تي يقين نه پئي يو. آدم ۽ عاصمه جون فقط هڪ هفتو اڳ جون ٻُڌايل ڳالهيون هن وقت به ڪنن ۾ ٻُري رهيون آهن. هن نوجوان جوڙي جو سنڌ ڌرتي ۽ سنڌ جي ماڻهن لاءِ پيار ۽ پورهيو منهنجي لاءِ مثالي هو. ڏتڙيل سنڌ کي ههڙن دلبر ماڻهن جي اڃا ته ضرورت هئي. هي اهڙي ڏيهه ڏي روانا ٿي ويا، جتان اڄ ڏينهن تائين ڪو به نه موٽيو آهي. دل اهو ئي چوي ٿي ته هنن کي اڃا وڃڻ نٿي کتو. پر هو ڇا چوندا آهن ته:
People Who are needed here, are needed above also.
اهي ماڻهو جن جي اسان کي ضرورت آهي، انهن جي شايد مٿي به ضروت آهي. يا؛ جن جو هتي کپ، تن جو اُتي به کپ……