مات نه ٿيڻا آهيون مور
سنڌ جي مشهور شاعره ۽ اديبه مريم مجيدي سان به منهنجي پهريون دفعو ملاقات ٿي. پاڻ ضلعي ٺٽي جي شهر سجاول جي آهي. پاڻ سنڌ جي قومي شاعر محمد خان مجيديءَ جي ڌيءَ آهي. سائين محمد خان مون کي نئين زندگيءَ جي ايڊيٽر عبدالواحد سنڌيءَ صاحب سان، سٺ جي ڏهي ۾ ملايو هو. مريم مجيديءَ، شاعريءَ جي ڪيترين ئي صنفن ۾ طبع آزمائي ڪئي آهي. مريم مجيديءَ جو واسطو، تعليم کاتي سان رهيو آهي. سندس لاءِ شاعري کان علاوه سماجي ڪمن ڪري به، ماڻهن جي دلين ۾ عزت آهي. امر سنڌو، عرفانا ملاح، ڊاڪٽر رخسانه پريت ۽ مهرالنساءِ لاڙڪ وانگر هيءَ به عورتن جي حقن لاءِ پاڻ پتوڙيندي رهي ٿي. مريم مجيديءَ جو هڪ شعر ياد اچي رهيو آهي:
مات نه ڏيندي مات اسان کي، مات نه ٿيڻا آهيون مور،
پرزا پرزا پاڻ ٿيون پر چوٽا چوٽ اسان جو چاهه،
سوچ سگهاري جن جي آهي، عظمت تن جو آهي ماڳ،
اندر جن جو آئينو ۽ ذهن تي ڪا اونداهه ناهه.
آيل مهمانن ۾ سنڌ جو عظيم ڪهاڻيڪار ۽ هاڻ ناول نويس غلام نبي مغل پڻ هو. ساڻس ملئي وڏو عرصو ٿي ويو هو. غلام نبي مغل کي سنڌي ادب ۾ ڪو کڻي ڪهڙي به نمبر تي Rating ڪري، پر منهنجي نظرن ۾ امر جليل بعد جيڪڏهن ڪو ٻئي نمبر تي آهي ته اهو غلام نبي مغل آهي. آئون 1963ع کان وٺي پنهنجي همعصر ليکڪن جون لکڻيون پڙهندو اچان. وڏي غور سان! امر جليل اسان جو پير و مرشد آهي، هو اڌ صديءَ کان پڙهندڙن جي دل ۽ دماغ تي ڇانيل آهي. امر جليل کي لکڻ جو ڏانءُ آهي، ڏات آهي، گهرو مطالعو آهي. هو هر لکڻيءَ تي وڏي محنت ڪري ٿو. پڙهيل ڳڙهيل ماڻهو آهي. وڏي ڳالهه ته زبردست حقيقت پسند ۽ سنڌ ڌرتي ۽ انهن جي رهواسين سان پيار ڪندڙ انسان آهي. هو وڪامڻ وارو ماڻهو ناهي، هو سرڪاري ڪامورو ٿي ڪري به اسان جي ملڪ جو Stereo ٽائيپ ظالم بيورو ڪريٽ يا آفيسر ٿي نه رهيو. هن جي ليول جو مشهور ۽ مهان ليکڪ منهنجي نظرن ۾ نسيم کرل ٿي سگهيو ٿي، ڇو ته سٺ واري ڏهي ۾، ڪراچيءَ ۾ جيڪي ادبي محفلون ٿينديون هيون انهن ۾ اهي ٻئي اديب هڪ ٻئي جي ٽڪر جا لڳا ٿي. نسيم کرل جي ڪهاڻين جو توڙي کڻي مختلف انداز هو پر هو به هر ڪهاڻيءَ پٺيان وڏي محنت ڪندو هو. مون هن کي خيرپور ۾ توڙي ڪراچي ۾ هڪ هڪ ڪهاڻي پٺيان محنت ڪندي ڏٺو. هو وڏي سوچ ويچار ۽ Concentration بعد هڪ هڪ ڪهاڻي لکندو هو ۽ اها هميشه Hit هوندي هئي. پڙهندڙ جي ڏکندڙ دل جو آواز هوندي هئي. طنز ۽ مزاح سان ٽمٽار هوندي هئي. پر هن سان زندگيءَ ساٿ نه ڏنو ۽ ننڍي هوندي ئي اسان کان جدا ٿي ويو. امر جليل يا نسيم کرل جهڙين قدآور ادبي هستين اڳيان، اسان جهڙا ته سڀ سندن پيرن جي خاڪ آهيون. آئون هميشه اهو سوچيندو آهيان ته امر جليل بعد ٻيو نمبر، ڀلي کڻي هن جي ويجهو نه پر پري سهي، جيڪڏهن آهي ته اهو غلام نبي مغل آهي. خاص ڪري سندس آخري ٻن ناولن ”مون کي ساهه کڻڻ ڏيو“ ۽ ”وطن واويلا“ بعد ان ۾ ڪو شڪ نه رهيو آهي. ذاتي طرح سندس ناول جي ڪن ڳالهين تي منهنجو يا ٻين جو، ساڻس ڀلي اختلاف رهي، پر ادبي نقطي نظر کان، ناول جي گهاڙيٽي، حقيقتن جي بنياد تي ۽ معاشري جي خامين کي اجاگر ڪرڻ ۾ غلام نبي مغل جو جواب ناهي. توهان غلام نبي مغل جا اهي ٻه ناول نه پڙهيا آهن ته افسوس جي ڳالهه آهي ته توهان ههڙا ڪتاب مِس ڪيا آهن.
غلام نبي مغل منهنجو هم عمر آهي. اسان ٻنهي جو جنم 1944ع ۾ ٿيو. غلام نبيءَ سان منهنجي پهرين ملاقات منهنجي ننڍي ماسي ”زبيده سومرو“ جي شادي تي ٿي، جنهن جي مڙس محمد علي ٻگهيو صاحب جو غلام نبي مغل ماسات ٿئي. غلام نبي مغل مئٽرڪ نورمحمد هاءِ اسڪول مان ۽ B.A سچل سرمست ڪاليج حيدرآباد مان ۽ L.L.B لا ڪاليج حيدرآباد مان ڪئي. پاڻ نوڪريءَ جو وڏو عرصو فوڊ ڊپارٽمينٽ سان لاڳاپيل رهيو. هن ننڍي عمر کان لکڻ شروع ڪيو. پهرين اڙدو ڪهاڻيون لکيائين ۽ پوءِ سنڌيءَ ۾ لکڻ شروع ڪيائين. سندس ڪيترين ئي ڪهاڻين جو ترجمو اڙدو انگريزي ۽ پنجابي زبانن ۾ ٿي چڪو آهي. ڪجهه ڪهاڻين کي ڊرامي جي روپ ۾ ٽي وي تان به پيش ڪيو ويو آهي. غلام نبي مغل لاءِ چيو وڃي ٿو ته هن پهريون دفعو شهري ماڻهن جا مسئلا کنيا. بيروزگار نوجوانن کان علاه شهر جا لوفر، بدمعاش، ڳنڍي ڇوڙ، عورتن جا دلال، رازا، واڍا، موچي ۽ فقير وغيره وغيره اڪثر سندس ڪهاڻين جا ڪردار رهيا آهن. سندس ڪجهه ڪهاڻين جا مجموعا ۽ ناول جيڪي مون پڙهيا آهن، اهي هن ريت آهن:
نئون شهر- غلام نبي جو هي ڪتاب 1964ع ۾ ڇپيو هو. جڏهن پاڻ ويهن سالن جو هو ۽ سچل سرمست ڪاليج ۾ پڙهي رهيو هو.
رات جا نيڻ(ڪهاڻيون).
رات منهنجي روح ۾ (ڪهاڻيون)
سٺ ستر اسي (ڪهاڻيون)
اوڙاهه (ناول)
دونهاٽيل راتيون ۽ رولاڪ (ناول)
مون کي ساهه کڻڻ ڏيو (ناول)
وطن واويلا وغيره.
هن فنڪشن ۾ امر جليل سان به چڱي طرح ملاقات ٿي. ڊاڪٽر ذوالفقار سيال کي چيم ته پاڙي ۾ رهڻ جي باوجود امر جليل سان ملاقات نٿي ٿئي.
”ڇو ڀلا؟“ هن حيرت مان پڇيو.
”ان ڪري جو اسان جي سمهڻ ۽ جاڳڻ جا وقت ٽوٽلي مختلف آهن.“ مون هن کي ٻڌايو، ”امر جليل رات جو ٽين چئين تائين جاڳندو آهي ۽ آئون چئين بجي ڌاري ننڊ پوري ڪري اُٿندو آهيان. ظُهر نماز ۽ منجهند جي مانيءَ بعد، منهنجي بيٽري صفا ڊسچارج ٿي ويندي آهي ۽ اُوٻاسين جو ڦهڪو شروع ٿيندو آهي ۽ ٽين بجي ڌاري سمهي رهندو آهيان ۽ ان وقت امر جليل ننڊ پوري ڪري اُٿندو آهي. ٻن اڍائي ڪلاڪن بعد آئون اُٿي ويندو آهيان پر پوءِ هڪ ٻئي پويان نمازن خاطر مسجد ۾ هوندو آهيان ۽ عشا نماز پڙهي سمهي رهندو آهيان، جو صبح جو سوير چئين بجي اُٿڻو هوندو اٿم.“
ڊاڪٽر ذوالفقار سيال کي چيم؛ ”اهو ٻڌاءِ ته امر جليل هتي ڪيئن پهتو. يعني هن کي ان لاءِ اڄ صبح جو سوير اُٿڻو پيو هوندو.“ ذوالفقار ٽهڪ ڏيندي چيو ”سائين! امر جليل کي ڪراچي کان هيستائين آئون وٺي آيو آهيان.“
”ڀلا هي ڏينهن تتي وارو سهانو ٽائيم رکڻ پٺيان ڪهڙو فلسفو هو؟“ مون ذوالفقار کان پڇيو.
”ان ڪري ته جيئن پري پري کان، ويندي جيڪب آباد ۽ ڪشمور کان سنڌي ادبي سنگت جا ميمبر پهچي سگهن ۽ اڄوڪي ئي ڏينهن ۾ واپس گهرن ڏي روانا ٿي وڃن.“
ڊاڪٽر ذالفقار مون کان عمر ۾ گهڻو ننڍو آهي، پر منهنجي هن سان فون ذريعي يا Email ذريعي گذريل ويهارو سالن کان سلام دعا هلندي اچي. جڏهن به منهنجو پاڪستان اچڻ ٿيندو آهي ته ٽن ماڻهن سان ضرور خبر چار ڪندو آهيان. هڪ قمر شهباز، جنهن سان ته هاڻ جدائي ٿي وئي. هو هي فاني جهان ڇڏي ويو. قمر شهباز کان علاوه تاج بلوچ ۽ ذوالفقار سان Contact ۾ رهندو آهيان ۽ ڪڏهن ڪڏهن هنن وٽ هلي به ويندو آهيان ۽ اهي ٻئي ڄڻا مون کي منهنجي حال تي ڇڏي ڏيندا آهن. نه چانهه لاءِ زور ڀريندا آهن ۽ نه ڪنهن فنڪشن يا ٽي وي پروگرام ۾ هلڻ لاءِ چوندا آهن. آئون جلدي جلدي ساڻن خبر چار ڪري ڀڄي ويندو آهيان. هنن کان هر نئين ڇپيل ڪتاب، رسالي ۽ ادبي محفل ۽ اديبن جي خبر پئجي ويندي آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته پاڻ کي Update رکڻ لاءِ تاج جي سمورين ڳالهين تي وشواس ڪرڻ بدران، هن جي ڳالهين جي ڪجهه سرجري ڪرڻي پوندي آهي. ڇو جو هن جي هر اديب ۽ اديبا تي ڪاوڙ هوندي آهي، جنهن کان اسين به بچيل نه هوندا آهيون. گهڻو گهڻو اڳ، هڪ ڏينهن ساڻس گڏ شيخ اياز وٽ وياسين. هو اسان کي ڊرائنگ روم ۾ ويهاري اسان لاءِ اندر چانهه لاءِ چوڻ ويو. شيخ اياز ڪافي ڪمزور ٿي ويو هو ۽ هلڻ ۾ به ڏڪيو پئي. مون تاج کي چيو ته هي Voyage (سامونڊي سفر) پورو ڪري، ڪراچي موٽان تي شيخ اياز سان شايد وري ملاقات نه ٿي سگهي.
”تون کڻي ڏهه Voyages هڻي اچ، شيخ اياز اتي ئي نظر ايندئي.“ پوءِ ٽهڪ ڏيئي چيو هئائين: ”موت ته هن وٽ گهڻو ئي اچي ٿو، پر اياز هن کي هر دفعي بُجا ڏيو ڀڄايو ڪڍي.“
ذوالفقار سيال 28 مئي 1957ع تي لاڙڪاڻي کان ست کن ڪلوميٽر پري، فريدآباد نالي ڳوٺ ۾ ڄائو. پاڻ پرائمري تعليم لاڙڪاڻي جي گورنمينٽ ديني مدرسه اسڪول مان ڪيائين ۽ مئٽرڪ تائين اتي جي ئي گورنمينٽ پائلٽ اسڪول مان پڙهيو. انٽر حيدرآباد جي ڦليلي واري گورنمينٽ ڪاليج مان ڪرڻ بعد، لياقت ميڊيڪل ڪاليج ڄامشورو مان ڊاڪٽري پڙهيو ۽ 1981ع ۾ ڊگري حاصل ڪيائين. ان بعد چانڊڪا ميڊيڪل ڪاليج ۽ LMC ۾ آر ايم او ٿي رهيو. ان بعد 5 سال کن جناح اسپتال ۾ ميڊيڪل آفيسر جي حيثيت ۾ نوڪري سرانجام ڏنائين. ان بعد وري ٽي سال کن چانڊڪا اسپتال جو ائڊيشنل ميڊيڪل سپرنٽينڊنٽ ٿي رهيو ۽ هاڻ 12 سالن کان ڪراچي جي سول اسپتال ۽ جناح اسپتال ۾ ائڊيشنل پوليس سرجن آهي.
ڊاڪٽر ذوالفقار سٺو اديب، شاعر ۽ ڪالم نويس پڻ آهي. هن گيت، غزل، بيت، دوها، هائيڪو ۽ آزاد نظم ۾ طبع آزمائي ڪئي آهي. پاڻ ٻاراڻي شاعريءَ جي حوالي سان تمام گهڻو مشهور آهي. بلڪه ٻاراڻي شاعريءَ جو تمام وڏو شاعر آهي. سندس ڪجهه ڪتاب هن ريت آهن:
- رڻ سڄو رت ڦڙا.
- مکڙين مالها.
- ڳاڙها هٿ پيلا چهرا.
- منهنجي ديس جا ٻار.
- گلڙن جهڙا گيت.
- لفظن جا رانديڪا.
- بارش کانپوءِ.
- اکر اکر سرهاڻ.
- چهرا چنڊ گلابن جهڙا، وغيره.
سنڌي ادبي سنگت جو جنرل سيڪريٽري اڄ ڪلهه يوسف سنڌي آهي پر هن کان اڳ، ٻن سالن لاءِ ڊاڪٽر ذوالفقار سيال هو. پاڻ هڪ روزنامي سنڌي اخبار جي ادبي صفحي جو پڻ انچارج آهي. ذوالفقار سيال جو هڪ ٻه خوبصورت شعر هن وقت ياد اچي رهيو آهي:
جيڏو زهر آهي انسانن ۾،
ناهي جيتن حيوانن ۾،
ساريون حدون اورانگهي ويا،
سڀ ڪجهه ٿئي ٿو ايوانن ۾.
ساري وستي باهه جا شعلا،
هٿ لڳن جي بي جانن ۾،
پتيون هاڻ ڪين ڦٽن ٿيون،
ڪنڊا آهن گلدانن ۾.