ڪلچر ڊپارٽمينٽ جو ويل ڪلچرڊ سيڪريٽري
لفظ هوا ۾ ڳالهائين ٿا،
تنهنجا سڏڪا تڙپائين ٿا،
گل مٽي مان مهڪي نڪتا،
تنهنجي خوشبو ڦهلائين ٿا...
پشم جهڙا پير کڻي ٿي،
گلڙا چوڌار لهرائين ٿا،
تون جو آڏو بيٺي آهين،
آئينا به شرمائين ٿا...
’ذلف‘ زماني وارا ماڻهو،
سارولا سهسائين ٿا...
سنڌي ادبي سنگت جي هن ايوارڊ فنڪشن ۾ آيل مراد علي مرزا ۽ ڊاڪٽر لائق زرداريءَ سان ملي رهيو هوس ته اتي خبر پيئي ته محفل جي خاص مهمان، صوبائي وزير سسئي پليجو صاحبه اچي رهي آهي. چوڌاري نظر ڊوڙايم. سڄو هال مهمانن سان ڀرجي چڪو هو. هڪ ڪرسي به خالي نه رهي هئي. بلڪه پنجاهه کن مهمان هال جي پٺئين حصي ۾ بيٺا هئا. سخت گرمي ۽ هال Over Crowded هجڻ ڪري مڙني ايئرڪنڊيشنرن گڏجي به هال کي ٿڌو ته ڇا پر Pleasantحد تي به نٿي آندو. سڄي هال ۾ سخت Suffocation ۽ حبس محسوس ٿي رهيو هو. جهاز جي انجڻ روم ۾ به گرمي ٿئي ٿي، سعودي عرب ۾ به گرمي ٿئي ٿي پر سنڌ ۾ سانوڻي واري چاليهي کان اڳ، جيڪو هي چاليهو ٿئي ٿو اهو منجهند جي وقت ساڙيو رکي. مون کي اهو سوچي کل آئي ته اڄ کان پورا 38 سال اڳ، هن ئي مهيني جي هن ئي هفتي منهنجي شاديءَ جو فنڪشن دادو ۾ ٿيو هو. گهوٽ آئون ٿي پيو هوس. سو ويٺو رهيس. جي مهمان هجان ها ته ڀڄي وڃان ها. منهنجا دوست پير مظهرالحق (هاڻوڪو وزير تعليم)، غلام محمد سومرو (ريلويز وارو)، جسٽس غلام نبي سومرو، هالن جو پير، پنيلڌو مخدوم (سائين غلام محي الدين (N) ML شاهنواز شاهه جو والد صاحب) ۽ ٻيا منهنجا ڪيترا دوست ۽ ڪلاس ميٽ ٻه ڏينهن دادوءَ ۾ ٽِڪي پيا. هڪ انهن کي شابس هجي ۽ هڪ اڄ جي مهمانن کي، جيڪي اسان جي خوشيءَ خاطر ڪٿان ڪٿان اچي گڏ ٿيا آهن ۽ آئون اهو ئي سوچي رهيو آهيان ته مون کي جي ايوارڊ وٺڻو نه هجي ها ته ڀڄي وڃان ها.
چيف گيسٽس سسئي پليجو جي هال ۾ داخل ٿيڻ تي مائيڪ تي اعلان ڪيو ويو ته هوءَ اچي صدارت جي ڪرسيءَ تي ويهي ۽ جيئن ئي هوءَ ويٺي ته بجلي هلي وئي ۽ حيدرآباد ۾ لوڊشيڊنگ جي ٽن ڪلاڪن جو وقت شروع ٿي ويو. امر جليل ۽ مون کي به مٿي اسٽيج تي ويهاريو ويو. ان کان علاوه ثقافت کاتي جو سيڪريٽري، انجمن ترقي پسند جو سرپرست راحت سعيد ۽ سنڌي ادبي سنگت جي اڳوڻي ۽ هاڻوڪي جنرل سيڪريٽري کي ويهاريو ويو. سچ هِيءُ آهي ته سخت گرميءَ جي باوجود مزو اچي رهيو هو ۽ اسٽيج تان آئون رکي رکي سنڌ جي اهم اديبن ۽ شاعرن کي ڏسي خوش ٿي رهيو هوس. منهنجي لاءِ زندگيءَ ۾ هي پهريون موقعو هو جو هڪ ئي وقت ايترن ادبي شخصيتن کي ڏسي رهيو هوس. انعام شيخ، سنڌي ادبي بورڊ جو اڳوڻو سيڪريٽري ۽ دلير ڪالم نويس گل حسن ڪلمتي جنهن جو ڪتاب ’ڪراچي‘ منهنجي خيال ۾ ايشيا جو ٿلهي ۾ ٿلهو ڪتاب آهي. ڊاڪٽر محمد لائق زرداري، جنهن جو آتم ڪٿا جو ڪتاب ”ڪيم روح رهاڻ“ هرهڪ کي پڙهڻ کپي. منهنجي جهاز ران دوستن: ڪئپٽن بشير وسطڙو کان وٺي ڪئپٽن رشيد ابڙو ۽ چيف انجنيئر ظهير بابر قريشيءَ ان ڪتاب کي نه فقط پڙهيو پر تمام گهڻي تعريف ڪئي. قرآن جا انگريزي ۾ تفسير لکندڙ ڊاڪٽر عبدالرئوف سومرو، عاشق سولنگي، حفيظ باغي، حفيظ چنا، عباس ڪوريجو، فقير محمد ڍول، مختيار سهترو، عبدالعزيز مينڌرو، رخسانا لغاري، ڊاڪٽر قربان جهتيال، زيب نظاماڻي، امر سنڌو، بهادر رند ۽ ٻيا ڪيترا اديب ۽ شاعر نظر اچي رهيا هئا جن سان فنڪشن ختم ٿيڻ تي ملڻ جو پڪو پهه ڪيم. هڪ ڳالهه نوٽ ڪيم ته هيڏي گرمي هوندي به نه فقط مرد حضرات پر عورتون به فنڪشن جو سمورو ٽائيم صبر سان ويٺيون رهيون ۽ ان ڳالهه جو اظهار نه فقط مون پر امر جليل به پنهنجي تقرير ۾ ڪيو.
چيف گيسٽ سسئي پليجو جي هڪ پاسي، امر جليل ويٺل هو ٻئي پاسي منهنجي ڪرسي هئي. امر جليل جي ٻئي پاسي سنڌ گورنمينٽ جي ثقافت کاتي جو سيڪريٽري شمس جعفراڻي ويٺل هو. امر جليل چيو ته پاڻ کي ته هتي ئي گرمي پئي ٿئي، ڪجهه دير اڳ سسئي پنهنجي ڊپارٽمينٽ جي سيڪريٽريءَ سان ٻئي هفتي جيڪب آباد هلي عوام سان کلي ڪچهري ڪرڻ جو پروگرام ٺاهي رهي آهي. سسئي صاحبه کي چيم ته؛ ”تون خوش نصيب آهين جو توکي شمس جعفراڻيءَ جهڙو ماڻهو مليو آهي، جيڪو نيڪ، محنتي، ايماندار، عوام جي خدمت ڪرڻ جو جذبو رکندڙ آهي.“
”توهان شمس کي سڃاڻو؟“ سسئيءَ حيرت مان پڇيو.
”ها مڙيئي.“
”ڪڏهن کان؟“
”اها ڳالهه ئي نه پڇو،“ ٻڌايومانس، ”شمس کي اڄ سالن کانپوءِ ڏسي اهو احساس ٿي رهيو آهي، جيڪو فلمي دنيا ۾ ٿيندو آهي. جنهن ۾ ٻه جاڙا ڀائر ميلي ۾ وڇڙي ويندا آهن ۽ سالن کانپوءِ ملندا آهن ته خبر پوندي آهي ته هڪ ڌاڙيل ٿي ويو آهي ته ٻيو پوليس آفيسر، پر شڪر آهي جو اسان ٻنهي ۾ ڪو ڌاڙيل يا اسان جي معاشري جو ظالم پوليس آفيسر نه ٿيو آهي.“
آئون گذريل زماني جو سوچڻ لڳس، جڏهن 1964ع ۾، چٽگانگ مان مئرين انجنيئرنگ جي تعليم حاصل ڪري، ڪراچي جي شپ يارڊ ۾ ٽريننگ وٺڻ لاءِ ميٺار رام هاسٽل ۾ اچي رهيو هوس. ڪراچيءَ جي هيءَ پراڻي ۽ مشهور هاسٽل، پاڪستان چوڪ ۾ ڊي جي سائنس ڪاليج جي سامهون آهي. سنڌ جون ڪيتريون ئي اهم شخصيتون هن ۾ رهي ويون ۽ اڄ به اهي ولي محمد بورچي جي ماني ياد ڪن ٿيون. آئون جن ڏينهن ۾ هن هاسٽل ۾ رهندو هوس، انهن ڏينهن ۾ منهنجي ڀر واري ڪمري ۾ سيد مظفر شاهه (اڳوڻو چيف منسٽر) ان جي ڀر واري ڪمري ۾ هزارخان بجاراڻي رهيو ٿي ۽ ٻئي پاسي ٺٽي جو محمد خان سومرو هو، جنهن جو پيٽارين پٽ عبدالواحد سومرو پيپلس پارٽيءَ جو اهم سياسي ليڊر آهي. منهنجي ڪمري جي کاٻي پاسي وارن ڪمرن مان هڪ ۾ ٺٽي جا عقيلي ڀائر ۽ ٻئي ۾ هاءِ ڪورٽ جو هالا وارو ڊگهو وڪيل عبداللطيف انصاري رهيو ٿي. ڇهه اٺ مهينن بعد مون کي مٿين فلور تي ڪمرو مليو، جتي منهنجي ڀر واري ڪمري ۾ شمس جعفراڻي رهيو ٿي. ان بعد ساڄي ۽ کاٻي وارن ڪمرن ۾ منهنجا پيٽارو جا ڪلاس ميٽ يا سال کن جونيئر رهيا ٿي، جيڪي NED ڪاليج جا شاگرد هئا، جهڙوڪ اختر عباسي (سينيٽر صفدر عباسي جو وڏو ڀاءُ) شاهه پنجو جو غلام محمد سومرو جنهن ريلوي ڊپارٽمينٽ ۾ نوڪري ڪئي. NED ڪاليج جي آخري امتحان ۾ فرسٽ ڪلاس فرسٽ حاصل ڪيو. جهانگارا باجارا وارو اقبال ترڪ جيڪو انٽر ۾ سنڌ جي بورڊ ۾ فرسٽ ڪلاس فرسٽ آيو. نَول راءِ اوڏ (جنهن پوءِ CSS جو امتحان ڏيئي انڪم ٽئڪس ڊپارٽمينٽ ۾ نوڪري ڪئي ۽ ڪمشنر جي پوسٽ تي هو ته 57 سالن جي ڄمار ۾ گذاري ويو) ۽ سندس ڀاءُ ڊاڪٽر رامچند اوڏ جيڪو UNO سان وابسته آهي. آمريڪا جي رياست ڪالو روڊو ۾ رهي ٿو ۽ ٻيا به ڪيترا ئي پيٽارو جا هئا. ايتري قدر جو اسان کي پنهنجن پيٽارو وارن سان ئي ملڻ جي فرصت نٿي ملي ۽ ٻي ڳالهه ته تن ڏينهن ۾ اسان پيٽارو وارن جو دماغ ڪجهه وڌيڪ ئي خراب هو. اسان پيٽارو وارن مان اڃا ڪو صوبيدار به نه ٿيو هو پر پنهنجو پاڻ کي ملڪ جو والي وارث ٿي سمجهيوسين. توبهه نعوذ باالله! ٻين کي پنهنجي مقابلي ۾ ڄٽ ٿي سمجهيوسين ۽ هاسٽل ۾ رهندڙ ٻئي ڪنهن سان ڳالهائڻ ۾ بي عزتي ٿي محسوس ڪئيسين. ان ماحول ۽ تناظر ۾، شمس جعفراڻي جيڪو جيتوڻيڪ اسان کان پنج سال ننڍو هو ۽ ٺٽي جي هڪ ڳوٺ سجاول کان ڪراچيءَ جي ڊي جي ڪاليج ۾ فرسٽ ييئر ۾ داخلا وٺي ميٺارام هاسٽل ۾ اچي رهيو هو، پر هاسٽل ۾، توڙي ميس ۾ هن جو پاڻ جيڏن ۽ اسان وڏن سان ڳالهائڻ ٻولهائڻ جي انداز ۽ اخلاق سڀني کي موهي رکيو. ننڍو ٿي ڪري هن جي ڪرنٽ افيئرس بابت ڄاڻ توڙي عام معلومات تمام سٺي هئي. شمس جعفراڻي جي هوندي به آئون سال ڏيڍ کن ميٺارام هاسٽل ۾ رهيس، پر مون ڪڏهن به هن کي اجايو سجايو رُلندي يا ڳالهائيندي نه ڏٺو. ڪمري ۾ هر وقت لکڻ پڙهڻ ۾ مشغول رهيو ٿي. هن هرهڪ سان ادب ۽ فضيلت سان ڳالهايو ٿي. ايتري قدر جو مون کي ياد آهي ته منهنجو پيٽارو جو ساٿي اختر عباسي، شمس جي حوالي سان چوندو هو ته؛ ”ڪي ڪي شاگرد ڳوٺن جا ٿي ڪري به ڪيتري سٺي انگريزي ڳالهائين ٿا، ڪيتري سٺي جنرل ناليج اٿن.“ اڄ به مون کي شمس جي اها خوبي ياد آهي ته هو ڪنهن سان به جاهلن وانگر جهيڙو جهٽو ڪرڻ بدران دليلن سان Convince ڪندو هو. ميٺارام هاسٽل ۾ شمس جا ٻيا به ڪيترا ئي ڪلاس ميٽ رهيا ٿي، جيڪي سنڌ جي مختلف ڳوٺن کان ڪراچي آيا هئا پر شمس جي شخصيت سڀني کان مختلف ۽ اعليٰ هجڻ ڪري سندس شڪل ۽ نالو هميشه ياد رهيو. ميٺارام ڇڏڻ بعد، نه وري محمد خان سومرو سان ملاقات ٿي نه هزار خان بجاراڻي يا سيد مظفر حسين شاهه سان ۽ نه وري شمس جعفراڻيءَ سان. سياست ۾ حصو وٺندڙن جو مُک يا نالو وري به ٽي وي يا اخبار ۾ ڏسي خبر پوندي ٿي رهي پر شمس جي خبر نٿي پئي. هڪ ڳالهه آهي ته شمس جعفراڻي جڏهن به ياد ايندو هو ته سوچيندو هوس ته ڪاش خبر پئجي سگهي ته هو ڪٿي آهي. هڪ ٽيچر جي حيثيت سان مون کي هميشه اهو تجسس رهندو هو ته شمس فرسٽ ييئر ۽ سيڪنڊ ييئر کانپوءِ ڇا ڪيو؟ ڪٿي آهن سنڌ جا ڳوٺ ۽ انهن جا رهاڪو، سُکيا ستابا جو اتي جا ٻار اعليٰ تعليم حاصل ڪري سگهن؟ جيڪي پئسي وارا پير مير وڏيرا آهن، انهن جا وري ٻار ورلي ڪو پڙهن ٿا.
شمس جعفراڻيءَ سان منهنجي ملاقات 1965ع ۾ ٿي هئي، ان بعد ڪا خبر نه پيئي. پورن چاليهه سالن بعد 2005ع ۾ USAهوس ته SANA جي هڪ فنڪشن ۾ ڪنهن جي واتان (شايد شيري رحمان جي ڀيڻ حميرا رحمان جي) شمس جعفراڻي جو نالو ٻُڌم ته هن جي شمس جي گهر واريءَ سان مائٽي آهي. شمس جو نالو ٻڌي سُک ڦِٽي پيم. شوڪت نظاماڻي، منظور ٻانڀڻ، ڪليم وساڻ ۽ ساجد صديقي جهڙا نالا ته ٻين جا به ٿي سگهن ٿا پر ”شمس جعفراڻي“ هڪ اهڙو نالو آهي جو ورلي ڪنهن ٻئي جو هجي. آخر معلوم ڪرڻ تي خبرپيئي ته شمس جعفراڻي حيدرآباد جي شهباز بلڊنگ ۾ ڪنهن ڊپارٽمينٽ ۾ آفيسر آهي. آمريڪا کان ملائيشيا پهچي پيٽارو جي دوستن قاسم لاشاري ۽ عبدالجبار عباسي کان فون ڪري پڇيم، جيڪي پڻ ان بلڊنگ ۾ آفيسر هئا. انهن ته مون کي وري نه ٻڌايو پر هنن شايد شمس جعفراڻي کي مون بابت ٻڌايو ته آئون پاڪستان ۾ ايندو رهان ٿو. ان بعد هو مون کي هر عيد ۽ سال جي پهرين ڏينهن تي ڳوٺ جي ائڊريس تي ڪارڊ موڪليندو رهيو، جيڪو پوءِ ڦرندو گرندو دير سان مون کي ڪراچي يا ڪوالالمپور ۾ مليو ٿي. گذريل مهيني مون کي خبر پيئي ته شمس ڪراچيءَ ۾ ثقافت کاتي ۾ آهي. سندس آفيس جو پُڇائيندو سندس ڪمري ۾ پهتس. مون کي سڃاڻڻ ۾ ڪا دقت نه ٿي. منجهس ڪا خاص تبديلي نه آئي هئي. ڪلاڪ کن ساڻس خبر چار ڪرڻ دوران محسوس ڪيم ته هن جي اخلاق، طور طريقي ۽ ٻين سان ڳالهائڻ جي نموني ۾ به ڪو فرق نه آيو آهي. هو مون کي ڪنهن به ڪنڊ کان اسان جي معاشري جو ”ٽون ڦان وارو بيورو ڪريٽ“ محسوس نه ٿيو. ڪهڙا ڪهڙا ماڻهو اسان وٽ پيا آهن! ڪي ته معمولي سرڪاري آفيسر ٿيڻ تي به پاڻ کي الائي ڇا ٿا سمجهن ۽ وتن عوام جي زندگي زهر ڪندا ۽ ڪي سيڪريٽري ليول تي پهچيو وڃن ته به منجهن اهو ئي اخلاق، فضيلت ۽ نرم مزاجي ۽ خدا جو خوف! منهنجي خيال ۾ ان ۾ ڪو وڌاءُ نٿو لڳي. جيڪڏهن مون سسئيءَ کي کڻي چيو هو ته هوءَ خوش نصيب آهي جو هن جي ڊپارٽمينٽ جو سيڪريٽري اسان جي ميٺارام هاسٽل جو ساٿي شمس جعفراڻي آهي پرهتي ان جو Credit شمس کي ڏيڻ بدران سندس استاد والد سائين محمد جمن کي ڏيندس، جنهن غربت ۾ رهي به پنهنجي اولاد کي صحيح تعليم و تربيت سان گڏ اخلاق ۽ ادب به سيکاريو. هن کي ننڍي هوندي کان محنت ۽ ايمانداريءَ سان زندگي گذارڻ جو سبق ڏنو. هن پنهنجي پٽ جي دل ۾ خدا جو خوف وڌو ۽ کيس انسان ذات جي مدد ڪرڻ جو درس ڏنو. شمس کي چيم ته مهيني ٻن لاءِ ٻاهر وڃي رهيو آهيان، نومبر ۾ موٽي اچان ته تون مون کي پنهنجن ٻارن سان ضرور ملائجانءِ. آئون هنن کي ٻڌائڻ ٿو چاهيان ته هنن جي والد ننڍي هوندي کان ڪيئن محنت ڪئي. ڪيئن سٺي اخلاق سان هرهڪ سان پيش آيو ۽ ٻين جي دلين ۾ پنهنجي لاءِ جاءِ ٺاهيائين، جنهن جو شاهد آئون پاڻ آهيان.