غفا
جهڪي، منهنجي مٿي تي هٿ رکي، امان غور سان منهنجي ڪنڌ ڏانهن ڏسندي آهي. منهنجو سِرُ سلامت ڏسي، ٿڌو ساهه کڻي، پاٻوهه مان مون کي پيار ڪندي آهي. ۽ پوءِ، آهه کي ساهه ۾ سانڍي ڇڏيندي آهي. اک مان لڙي آيل لڙڪ جو منهنجي مٿي تي محراب ٺاهي، پنهنجي دنيا ڏانهن موٽي ويندي آهي.
ڳالهه ڇا هي جو امان اڪثر منهنجي لاءِ پريشان رهندي آهي. هوءَ منهنجي باري ۾ لاڳيتو، هر رات هڪ ڀوائتو خواب ڏسندي آهي. خواب ڏسي ڊڄي ويندي آهي. ڪنبي ويندي آهي. ننڊ مان ڇرڪ ڀري اُٿي ويهندي آهي. سامت ۾ اچڻ لاءِ پاڻيءَ جو گلاس ڀري پيئندي آهي. امان خواب ۾ مون کي سسيءَ بنا رڻ ۾ رلندي ڏسندي آهي. هڪ هٿ ۾ وڍيل منهنجو سِرُ، ۽ ٻئي هٿ ۾ ڪنڊن جو تاج ڏسندي آهي.
امان ٻن ڀوپن کان خواب جي تعبير ڪڍرائي هئي. ٻنهي مان هڪ ڀوپو ديسي هو، ۽ ٻيو پرديسي هو. ديسي ڀوپي سان هوءَ سکر جي ويجهو بکر ۾ ملي هئي. غور سان خواب ٻڌڻ ۽ زائچا ٺاهڻ کان پوءِ بکر جي ڀوپي امان کي خوشخبري ڏني هئي. چيو هئائين، ”تنهنجو پٽ وڏي ڄمار ماڻيندو، ۽مملڪت خداداد پاڪستان جو بادشاهه ٿيندو.“
تعبير جي معاوضي ۾ ديسي ڀوپي امان کان پنج سئو رپيا، هڪ ڪاري ڪڪڙ ۽ هڪ ڪارو ٻڪر ورتو هو. جن عيني گواهن ٻڪر ڏٺو هو، تن مون کي ٻڌايو هو ته ٻڪر هوبهو مون جهڙو هو. قاصائيءَ ٻڪر جو سر، ڌڙ کان ڌار ڪري جڏهن ٻڪر جي مٿي مان ميڄالي بدران ڏيڏر نڪري آيو هو.
پرديسي ڀوپي سان امان ويانا ۾ عورتن جي عالمي اجلاس ۾ ملي هئي. منهنجي ماءُ پنهنجي زندگيءَ جو ڳپل حصو پاڪستان ۾ برباد ٿي ويل عورتن جي فلاح لاءِ اقوام متحده جي ادارن سان ڪم ڪندي گذاريو آهي. هن هڪ اين جي او به هلايو هو، ۽ وڏي ڪاميابيءَ سان هلايو هو، ۽ هيمر شولڊ کان تعريفي سرٽيفڪيٽ ۽ سونو ٻلو حاصل ڪيو هو. انهن ڏينهن ۾، پاڪستان جي برباد عورتن جي فلاح لاءِ امان کي ميٽنگون اٽينڊ ڪرڻ لاءِ پيرس، نيويارڪ، هيگ، لنڊن، جينيوا وغيره وڃڻو پوندو هو. پرديسي ڀوپي سان امان جي ملاقات ويانا ۾ ٿي هئي.
پرديسي ڀوپي تعبير ٻڌائڻ کان اڳ ڀوائتي خواب جا نوٽس پنهنجي ليپ ٽاپ تي ورتا هئا. پاور پوائنٽ ۽ ايڪسيل جي آڌار سان هن ليپ ٽاپ تي رنگين زائچو ٺاهي ورتو. انٽرپريٽيشن آف ڊريمس وارو سافٽ ويئر استعمال ڪري هن ڀوائتي خواب جي تعبير ڪڍي ورتي هئي.
پرديسي ڀوپي منهن ملول ڪندي امان کي چيو هو، ”مون کي افسوس آهي ته تنهنجو پٽ حڪمرانن هٿان مارجي ويندو. جيڪڏهن بچي ويو ته آپگهات ڪندو.“
مون به پنهنجي طرفان انٽرنيٽ تان خواب جي تعبير ڊائون لوڊ ڪئي هئي. لکجي آيو، ”تون هڪ شادي شده عورت جي عشق ۾ مبتلا ٿيندين، ۽ پنهنجي مٿي ۾ ڌوڙ وجهي رِڻَ جو راهي ٿيندين.“
ٽنهي تعبيرن مان امان پرديسي ڀوپي جي تعبير کي اهميت ڏني آهي. هڪ دفعي مون امان کي چيو هو، ”ويانا واري ڀوپي جي تعبير سراسر بڪواس آهي. سِرَ سردارن جا لهندا آهن. مان سيهڙ آهيان. اجايو ماڻهو ٿي پيو آهيان. مان شڪاري ڪتن جو کاڄ ته ٿي سگهندس، پر ڪنهن معرڪي ۾ سِرُ ڏيئي نه سگهندس.“
امان کي ناگوار لڳو هو. هن منهن ٻئي طرف ڪري ڇڏيو هو.
”بکر واري ڀوپي جي تعبير مون کي درست محسوس ٿي آهي.“ چيو هيم، ”پاڪستان تي اڪثر وائڙن ۽ مجهولن حڪومت ڪئي آهي. عين ممڪن آهي ته مان پاڪستان جو حڪمران ٿي پوان!“
منهنجي ماءُ ضرورت کان وڌيڪ پڙهيل آهي. شڪاگو يونيورسٽيءَ مان بين الاقوامي تعلقات ۾ پي ايڇ ڊي ڪري آئي آهي. تنهنڪري، منهنجي ڳالهه سمجهي نه سگهندي آهي. مون کي منجهيل، موڳو، ۽ ڪجهه ڪجهه ٿڙيل سمجهندي آهي. مان سندس سڪيلڌو پٽ آهيان. کيس ٽن ڌيئرن کان پوءِ ڄائو هوس. مان سمجهان ٿو، سنڌين جا سمورا سڪيلڌا پٽ ڪجهه ڪجهه چريا، ڪجهه ڪجهه کريا، ۽ ڪجهه ڪجهه بانورا هوندا آهن. هو سڀئي سانورا هوندا آهن. پر، مان ڪجهه ڪجهه شيدي آهيان.
مون کي غفا مان ڪڍي پنهنجي دنيا ۾ آڻڻ لاءِ امان وسان ڪين گهٽايو آهي. چرين کرين جي مٿي مان خلط ڪڍڻ وارو شايد ئي ڪو نامور ڊاڪٽر هوندو جنهن مون کي نه ڏٺو هجي! ٻه ٽي ڪلاڪ منهنجو مٿو کائڻ کان پوءِ هو مون کي سمهڻ، ۽ سوچ کي مفلوج ڪندڙ گوريون نسخي ۾ لکي ڏيئي ڇڏيندا آهن.
هڪ دفعي امان مون کي ڊاڪٽر ساراهه سولنگي ڏانهن وٺي وئي هئي. خدا جو شڪر آهي جو هوءَ گيناڪالاجسٽ نه هئي. سائيڪالاجسٽ هئي، يا سائڪيا ٽرسٽ هئي! ماڻهن جي مٿي مان خلط ڪڍڻ جي ماهر هئي. ڏاڍي سهڻي سبيتي هئي. جنهن به سندس نالو ساراهه رکيو هو، سوچي سمجهي رکيو هو. سچ پچ ساراهه جوڳي هئي. مون کي پڪ ڪونهي ته مان چريو کريو آهيان، يا سڄو آهيان. ڊاڪٽر ساراهه سولنگيءَ کي ڏسڻ کان پوءِ مون کي خيال آيو هو ته مان سڄي ڄمار چريو کريو رهندس، ڊاڪٽر ساراهه کان علاج ڪرائيندس، ۽ ڪڏهن به ٺيڪ ٿيڻ جي ڪوشش نه ڪندس. انٽرنيٽ تان ڊائون لوڊ ڪيل امان جي خواب جي ٽئين تعبير مون کي مقدر تي تصديق جي مهر وانگر محسوس ٿي هئي.
ڊاڪٽر ساراهه سولنگيءَ سان منهنجو تعارف ڪرائيندي امان چيو هو، ”عدم منهنجو اڪيلو، سڪيلڌو پٽ آهي. الله اوهان کي هٿ ۾ شفا ڏني آهي. اوهين منهنجي پٽ جو علاج ڪريو. کيس نارمل ڪريو.“
مون کي ڪاوڙ وٺي ويئي هئي. مون احتجاج ڪندي چيو هو. ”مان نارمل آهيان. مان نارمل آهيان.“
ڊاڪٽر ساراهه هڪدم چيو هو، ”تون ٺيڪ ٿو چوين. مون کي يقين آهي ته تون نارمل آهين.“
”ته پوءِ امان ڇو ٿي سمجهي ته مان نارمل نه آهيان.“ مان اٿي بيٺو هوس. چيو هيم، ”مون ڏانهن غور سان ڏس ڊاڪٽر ساراهه. مان توکي ايبنارمل نظر ٿو اچان؟“
”ائين نه ڳالهائبو آهي، پٽ.“ امان چيو هو، ”تون بدران چئه اوهين، اوهين مون ڏانهن غور سان ڏسو.“
مان ڪرسيءَ تي ويهي رهيس.
”ميڊم، عدم جيئن ڳالهائي ٿو، کيس ڳالهائڻ ڏيو.“ ڊاڪٽر ساراهه، امان کي چيو هو، ”مان چاهيان ٿي اوهين ويٽنگ روم ۾ وڃي ويهو. مائينڊ نه ڪجو. مان عدم سان اڪيلائيءَ ۾ ڳالهائڻ چاهيان ٿي.“
امان مون کي پيار ڪري ويٽنگ روم ڏانهن هلي ويئي هئي.
ڊاڪٽر ساراهه ٻئي ٻانهون ٽيبل تي رکي غور سان مون ڏانهن ڏٺو هو. هوءَ مون کي ڏاڍي وڻي هئي. چيو هئائين، ”مون کي پنهنجي باري ۾ ٻڌاءِ، عدم.“
”ڇا ٻڌايان؟“
”پنهنجي اسڪول جي باري ۾ ٻڌاءِ. ڪجهه پنهنجي ڪاليج جي باري ۾ ٻڌاءِ. ڪجهه پنهنجي يونيورسٽيءَ جي باري ۾ ٻڌاءِ.“
”اتي ڪجهه به غير معمولي نه ٿيو هو. مان ڏاڍو عام رواجي شاگرد هوس.“
”۽ نوڪري؟“
”نوڪري مون ڇڏي ڏني.“
”ڇو؟“
”مان نوڪري ڪري نه سگهيس.“
”ڪو خاص سبب هو؟“
”نه، ڪو خاص سبب نه هو.“ مون کي لوندڙين تان پگهر وهندي محسوس ٿيو هو. چيو هيم، ”بس، مان نوڪري ڪري نه سگهيو هوس.“
ڊاڪٽر ساراهه پنهنجي ڪرسيءَ تان اٿي منهنجي پاسي کان اچي بيٺي هئي. پيئڻ لاءِ مون کي پاڻيءَ جو گلاس ڏنو هئائين.
”عدم.“ ڊاڪٽر ساراهه منهنجي ڪلهي تي هٿ رکندي چيو هو، ”مون کي ٻڌائڻ لاءِ تو وٽ گهڻو ڪجهه آهي. پر، تون ٻڌائڻ نه ٿو چاهين.“
جيستائين مون کي ياد ٿو پوي، مان ڪنڌ مٿي ڪري ڊاڪٽر ساراهه ڏانهن ڏسي نه سگهيو هوس. مون کي لڳو هو، جيڪڏهن ڏانهس ڏٺم، هوءَ ڪوٽ قلعا ڊاهي منهنجي وجود ۾ ڪاهي ايندي. منهنجو اندر اٿلائي وجهندي.
”عدم.“
مون ڊاڪٽر ساراهه جو آواز ٻڌو.
”مون ڏانهن ڏس، عدم.“
مون ڊاڪٽر ساراهه ڏانهن ڏٺو. هوءَ پنهنجي ڪرسيءَ تي وڃي ويهي رهي هئي.
پڇيو هئائين، ”تون پنهنجي ڪمري مان ٻاهر ڇونه ايندو آهين؟“
”ڪمرو!“ تعجب وچان پڇيو هيم، ”ڪهڙو ڪمرو؟“
”گهر ۾ تنهنجو ڪمرو.“
”گهر! ڪهڙو گهر؟“
”جتي تون رهندو آهين.“
”منهنجو ته ڪو گهر ڪونهي.“
”ته پوءِ، تون ڪٿي رهندو آهين، عدم؟“
”مان غفا ۾ رهندو آهيان.“
اوچتو منهنجي مٿان، آسمان تي هزارين رَٿَ ڪاهي آيا. هڪ ساعت ۾ گذري ويا. صدين کان بند تاريخ جي ماتم ڪدي ۾ ڪنهن سيني تي هٿ هنيو. ڪائنات مان اوپرو آواز آيو. وڄ ڪري، قلعي جي ڀت ۾ ڏار پئجي ويو.
مون کي ڪا خبر ڪونهي ته ايئن ڇو ٿيو هو، ۽ ڇا جي لاءِ ٿيو هو. مون ڌوتن ۽ ڌوتين کان ٻڌو هو ته منهنجي ڄمڻ کان پوءِ بابا ڏاڍو اداس ٿي پيو هو. هيڪلو ۽ چپ چاپ رهڻ لڳو هو. جيستائين مون کي ياد ٿو اچي بابا ڏاڍو دلبر قسم جو انسان هو. ايئن برابر آهي ته مون کيس کلندي ڪو ورلي ڏٺو هو. ڪراچي يونيورسٽيءَ ۾ تاريخ جو پروفيسر هو. تاريخ کي سمورن علمن ۽ عقيدن جو عيني گواهه سڏيندو هو. ملڪ ۾، ۽ ملڪ کان ٻاهر درسگاهن ۾ وڏي ساک هئس. پنهنجي سڄي نالي بدران پروفيسر روحل جي نالي سان مشهور ٿي ويو هو. مون سان ڏاڍو پيار ڪندو هو. بابا انهن انسانن منجهان نه هو، جيڪي پٽ لاءِ پاهه ٿيندا آهن. ٽئين ڌيءَ شانيءَ جي ڄمڻ کان پوءِ هنن، امان بدران خاص ڪري بابا، چوٿين ٻار جو خيال دل مان ڪڍي ڇڏيو. شانيءَ کان ٽي سال پوءِ مان کيس ڄائو هوس. ڌوتن ۽ ڌوتين مطابق بابا ڏاڍو اداس ٿيو هو. مون کي هنج ۾ کڻي خيالن ۾ گم ٿي ويو هو. ڪجهه ڄڻن کيس روئيندي ڏٺو هو.
هوش سنڀالڻ کان پوءِ مون ڌوتن ۽ ڌوتين جي ڳالهين کي ذهن جي هارڊ ڊسڪ تان اِريز ڪري ڇڏيو - هميشه لاءِ ڊليٽ ڪري ڇڏيو. مون محسوس ڪيو، بابا کان علاوه شايد ئي ڪو اهڙو پيءُ هوندو، جنهن ايڏي شدت سان پنهنجي پٽ سان پيار ڪيو هوندو! پر، مون بابا کي ڪڏهن به کلندي نه ڏٺو هو.
هڪ دفعي مون بابا کي چيو هو، ”منهنجي وڏي ۾ وڏي خواهش آهي ته مان نامور مشڪرو يا چرچائي ٿيان. پنهنجن چرچن سان اوهان کي ٽهڪ ڏيئي کلڻ تي مجبور ڪري وجهان.“
منهنجي ڳالهه ٻڌي بابا جي چپن تي ڏاڍي اداس، ۽ دل کي مهٽي ڇڏڻ جهڙي مرڪ تري آئي هئي.
”منهنجي کلڻ يا نه کلڻ سان ڪو فرق نه پوندو.“ بابا مون کي پاٻوهه سان پيار ڪندي چيوهو، ”تاريخ وڏو ٽهڪ ڏيئي کلڻ وارن کي آخر ۾ روئيندي ڏٺو آهي.“
ڪجهه دير جي بيچين ڪندڙ خاموشيءَ کان پوءِ بابا چيو هو، ”تنهنجي ڄمڻ کان اڳ مان به وڏو ٽهڪ ڏيئي کلي سگهندو هوس.“
تڏهن، بابا جي جملي جي معنيٰ مون کي سمجهه ۾ نه آئي هئي. ڪاليج ۾ پڙهندو هوس، ليڪچر ٻڌڻ بدران بابا جي جملي جي مفهوم بابت سوچيندو هوس. هڪ دفعي ڪاليج اڌ ۾ ڇڏي مان ڪراچي يونيورسٽي ويو هوس. بابا لائبريريءَ ۾ هو. ڪنهن انٽرنيشنل سيمينار لاءِ پيپر تيار ڪري رهيو هو. مون کي ڏسي حيران ٿيو هو.
”ڏاڍي اَڻ تڻ آهي.“ چيو هيم، ”اوهان سان ڳالهائڻو آهي.“
بابا جي منهن تي اداس مرڪ تري آئي هئي. ٽيبل تان پيپر کڻي بريف ڪيس ۾ وجهندي چيو هئائين، ”مون کي ٽهڪ ڏيئي کلائڻ جو قسم ته نه کنيو اٿئي!“
بابا مون کي پنهنجي ڊپارٽمينٽ جي ڪمري ۾ وٺي آيو. پڇيائين، ”لنچ ڪئي اٿئي؟“
وراڻيم، ”نه.“
”مون به نه ڪئي آهي.“ بابا چيو هو، ”اول پاڻ لنچ ڪنداسين، ۽ پوءِ يونيورسٽيءَ کان ٻاهر هلي ڳالهائينداسين.“
ڪينٽين وارن سان فون تي ڳالهائڻ کان اڳ بابا پڇيو هو، شامي ڪباب کائيندين؟ سٺا ٺاهيندا آهن.“
چيو هيم، ”جيڪي اوهين کائو، منهنجي لاءِ به گهرايو.“
يونيورسٽي ڪينٽين تان لنچ آئي، دال، چانور ۽ ڀاڄي. ماٺ ميٺ ۾ لنچ ڪئيسين. رکي رکي هڪ ٻئي ڏانهن ڏسي پئي ورتوسين. اِن دوران مون کي ورائي ورائي خيال آيو هو ته بابا کان ڪجهه نه پڇان. پنهنجي اڻ تڻ کي دل ۾ دفن ڪري ڇڏيان. ڌوتن ۽ ڌوتين جي ڳالهه تي ڌيان نه ڏيان. کيس اجايو پريشان نه ڪريان! ان ۾ ڪهڙي وڏي ڳالهه آهي جو منهنجي ڄَمڻ کان پوءِ بابا ڏاڍو اداس ۽ چپ چپ رهڻ لڳو آهي! ٿي سگهي ٿو، مان کيس نه وڻيو هجان! هونئن به بابا ٽن ٻارن لاءِ پلاننگ ڪئي هئي. شانيءَ کان ٽي سال پوءِ اوچتو مان اجايو رونگ ۾ پيدا ٿي پيو هوس. سندس پلاننگ اَپ سيٽ ڪري ڇڏي هيم. پر، ان ۾ منهنجو ڏوهه نه هو. دنيا ۾ اچڻ، نه اچڻ منهنجي وس ۾ نه هو. مون کي بس هڪ ڳالهه جو ڏڍ هو ته مان بابا لاءِ منحوس ثابت نه ٿيو هوس. جنهن سال مان ڄائو هوس، ساڳئي سال بابا ورلڊ هسٽاريڪل ڪانگريس جي صدارت ڪئي هئي. مان ٻارهن تيرهن سالن جو هوس جو بابا ايسوسيئيٽ پروفيسر مان پروفيسر ٿيو هو. مان سترهن ارڙهن سالن جو هوس جو بابا ڊين فيڪلٽي آف آرٽس مقرر ٿيو هو. مان منحوس نه هوس.
ورهيه اڳ جي ماجرا آهي. پرديس ۾ رهجي ويل بابا جو هڪ پراڻو ۽ گهاٽو دوست ٻارن ٻچن سميت پاڪستان گهمڻ آيو هو. ڪراچيءَ ۾ اسان وٽ اچي رهيو هو. مون کي کٽمٺڙا کارائيندو هو، ۽ پکين جا لطيفا ٻڌائيندو هو. سندس لطيفن تي ٻيا گهٽ، ۽ پاڻ وڌيڪ کلندو هو. هڪ دفعي مون کي ڇڪي، ڀاڪر ۾ ڀري پنهنجي هنج ۾ ويهاريو هئائين. بابا ڏانهن ڏسي ڳالهايو هئائين.
”يار روحل، نه تون پنهنجي پٽ جهڙو آهي، ۽ نه تنهنجو پٽ تو جهڙو آهي.“ پوءِ امان ڏانهن ڏسندي پڇيو هئائين، ”هيءَ ماجرا ڇا هي! آمريڪا مان ڪنهن شيديءَ جو پٽ چورائي ته نه آيا آهيو؟“
پاڻ وڏا وڏا ٽهڪ ڏيئي کلي پيو هو. پر، بابا کلي نه سگهيو هو. هن حسرت وچان مون ڏانهن ڏٺو هو. تڏهن مان ننڍڙو هوس. پرائمري اسڪول ۾ پڙهندو هوس، پر مون کي سڀ ڪجهه ياد آهي. مان ڪجهه به وساري نه سگهيو آهيان. منهنجو هڪ هڪ تجسس منهنجي وجود ۾ پروان چڙهيو آهي. مون سان گڏ وڏو ٿيو آهي.
يونيورسٽيءَ ۾ بابا سان لنچ ڪندي هڪ چٽو - اڻچٽو ڀوءَ مون کي پريشان ڪندو رهيو هو. مان بابا کان ڪجهه پڇي سگهندس، يا هٻڪي چپ ٿي ويندس؟
لنچ کان پوءِ بابا پڇيو، ”چانهه پيئندين؟“
پڇيو هيم، ”اوهين پيئندا؟“
بابا وراڻيو هو، ”هونءِ ته نه پيئندو آهيان، اڄ پي ٿا ڇڏيون.“
چانهه به چپ ڪري پيتي هئيسين. الاءِ ڇو، مون محسوس ڪيو هو ته ڪجهه دير کان پوءِ مان پلصراط تان لنگهندس.
پلصراط جو سفر ڪراچي يونيورسٽيءَ ۽ اوجها سينيٽوريم درميان شروع ٿيو هو.
”ماڻهو پٽ ڄمڻ تي خوش ٿيندا آهن.“ منهنجي ڄمڻ تي اوهين خوش ڇونه ٿيا هئا؟“
مون هٻڪندي پڇيو هو.
”منهنجيون ٽيئي ڌيئر ڪنهن پٽ کان گهٽ نه آهن.“
”مون ٻڌو آهي، منهنجي ڄمڻ کان پوءِ اوهين ڏاڍو اداس ٿي پيا هئا.“ ”اوهان ڳالهائڻ ۽ ماڻهن سان ملڻ جلڻ به ڇڏي ڏنو هو؟“
بابا ڪو جواب نه ڏنو هو.
”منهنجي ڳالهه ٻڌو پيا نه، بابا؟“
”ها عدم، ٻڌان پيو.“
”منهنجي ڄمڻ کان پوءِ، اوهان کي ڪڏهن ڪنهن کلندي نه ڏٺو آهي؟“
”کلڻ وس ۾ نه هوندو آهي، عدم.“
”منهنجو ڄمڻ اوهان کي ناگوار لڳو هو؟“
بابا ڪنڌ هيٺ ڪري ڇڏيو هو. جواب نه ڏنو هو.
مون ٻيهر، ورجائي پڇيو هو، ”منهنجو ڄمڻ اوهان کي ناگوار لڳو هو؟“
مون کان لڙڪ لڪائڻ لاءِ بابا منهن ٻئي طرف ڪري ڇڏيو هو.
”بابا“. مون بابا جي هٿ ۾ پنهنجو هٿ ڏيئي ڇڏيو هو. سندس درد مون کي سمجهه ۾ نه آيو هو. مون پڇيو هو، ”منهنجي ڄمڻ تي ڏاڍو ڏک ٿيو هو اوهان کي؟“
بابا منهنجي هٿ کي تڪليف وچان ايئن جڪڙي ڇڏيو هو، ڄڻ چوندو هجي، ها، تنهنجي ڄمڻ تي مون کي ڏاڍو ڏک ٿيو هو.
“ پلصراط جي وچ تان مون بابا کان پڇيو هو، ”ڇو ڏک ٿيو هو اوهان کي؟“
”ڇو جو منهنجو ڀرم ڀڄي پيو هو.“ بابا منهنجو هٿ ڇڏي ڏنو هو. پوءِ هن آسمان ڏانهن ڏٺو هو، ۽ چيو هو، ”تون منهنجو پٽ نه هئين، عدم.“
مون صور اسرافيل جو آواز ٻڌو. سڀ ڪجهه، سموري ڪائنات سميت هيبتناڪ اوندهه ۾ گم ٿي ويو. مان گم ٿي ويس. بابا گم ٿي ويو. اوندهه ۾ ڄڻ ڪروڙين ابابيل ۽ چمڙا غفائن مان نڪري آيا. منهنجي مٿان تاريڪيءَ ۾ لامارا ڏيڻ لڳا. فنا جي هڪ ساعت بقا جي سمورين ساعتن کي ضم ڪري ڇڏيو.
صور اسرافيل جو آواز مون ٻيهر ٻڌو. ابابيل ۽ چمڙا، غفائن ڏانهن موٽي ويا. اوندهه بدران نور کي بي نور ڪندڙ روشني ڇانئجي ويئي. سج سوا نيزي تي لهي آيو هو. مون پاڻ کي بابا کان پڇيو، ”اوهان ڪيئن سمجهيو هو ته مان اوهان جو پٽ نه هوس؟“
”شانيءَ جي ڄمڻ کان پوءِ مون آپريشن ڪرائي ڇڏي هئي.“ ڏونگر ڏاري ڇڏڻ جهڙي ڏک وچان بابا چيو هو، ”مون مان ٻار جي اميد امڪان کان ٻاهر هئي.“
”امان کي خبر هئي اِن ڳالهه جي؟“ مون پلصراط تان بابا ڏانهن ڏسندي پڇيو هو.
”ننڍڙين ننڍڙين ڳالهين لاءِ کيس فرصت ڪٿي هوندي هئي!“ بابا جي آواز جو پڙاڏو آيو هو، ”اقوام متحده جي اجلاسن ۾ شرڪت ڪرڻ لاءِ هوءَ اڪثر ملڪ کان ٻاهر رهندي هئي.“
آسماني ڪتابن واري قيامت الاءِ ڪڏهن ايندي. پر، منهنجي لاءِ قيامت آئي، ۽ سڀ ڪجهه تحس نحس ڪري هلي ويئي. ڪجهه باقي نه بچيو، نه حساب، نه ڪتاب، ۽ نه سزا، ۽ جزا.
بابا يونيورسٽيءَ ۾ استعفيٰ ڏئي ڇڏي، پاڪستان ڇڏي هليو ويو، ۽ نيپال ۾ جوڳين سان هماليه جي غارن ۾ وڃي رهيو. وڃڻ کان اڳ بابا مون کي ڏاڍو پيار ڪيو هو.
سندس سڏڪندڙ سيني ۾ منهن لڪائيندي پڇيو هيم، ”منهنجي ڪري جوڳ پيا وٺو نه؟“
”نه عدم، نه.“ بابا مون کي اکين تي، ڳلن تي، نرڙ تي پيار ڪندي چيو هو، ”تنهنجو ڪو ڏوهه ڪونهي. بلڪه ڪنهن جو ڪو ڏوهه ڪونهي.“
سندس ٻئي هٿ چمندي چيو هيم، ”ته پوءِ جوڳ ڇو ٿا وٺو؟“
”ماءُ جي تقدس جو ڳجهه مون وٽ امانت هو.“ بابا جو مبهم جواب منهنجي سمجهه ۾ نه آيو هو. مون تعجب وچان بابا ڏانهن ڏٺو هو.
”ڳجهه ڳجهه نه رهيو آهي، عدم.“ بابا الودعائي نگاهن سان مون ڏانهن ڏٺو هو، ۽ چيو هو، ”تون آگاهه ٿي چڪو آهين ته تاريخ جي ابتدائي دور وانگر تاريخ جي اختتامي دور ۾ انسان کي پيءُ بدران ماءُ جي نالي سان پڪاريو ويندو، تنهنجي زندگيءَ مان منهنجو رول ختم ٿيو، عدم.“
ڪڏهن ڪڏهن بابا جو خط ايندو آهي. هر خط ۾ هر دفعي هڪ جملو ورجائي لکندو آهي، ”تون مون کي ڏاڍو ياد ايندو آهين، عدم.“
مون پنهنجي غفا کي بابا جي ياد سان روشن ڪري ڇڏيو آهي. هڪڙي ڏينهن ڊاڪٽر ساراهه سولنگيءَ کي چيو هيم، ”يقين ڪري ساراهه، مان ٺيڪ آهيان. سموري گڙٻڙ امان جي مٿي ۾ آهي.“
”مان ڪٿي ٿي چوان ته تون ٺيڪ ناهين.“ ڊاڪٽر ساراهه چيو، ”پر، تون ڪيئن ٿو چوين ته ميڊم جي مٿي ۾ گڙٻڙ آهي؟“
”هوءَ منهنجي باري ۾ اڪثر هڪ ڀوائتو خواب ڏسندي آهي.“ مون چيو، ”هوءَ مون کي سسيءَ بنا رڻ ۾ رلندي ڏسندي آهي. منهنجي هڪ هٿ ۾ وڍيل سر ۽ ٻئي هٿ ۾ ڪنڊن جو تاج هوندو آهي.“
ڊاڪٽر ساراهه کي ڪجهه تعجب لڳو هو. پڇيو هئائين، ”پر، ميڊم ته ڪڏهن پنهنجي ڪنهن خواب جو ذڪر نه ڪيو آهي!“
چيم، ”هوءَ پنهنجي خواب جو ڪنهن سان به ذڪر نه ڪندي آهي.“
ڊاڪٽر ساراهه پڇيو، ”تو سان ڪندي آهي؟“
”ورلي.“ چيم، ”خواب ڏسڻ کان پوءِ هوءَ منهنجي غفا ۾ هلي ايندي آهي. منهنجي ڪنڌ ۽ مٿي تي هٿ ڦيرائي پڪ ڪندي آهي ته مان جيئرو آهيان، يا مري ويو آهيان.“
ڊاڪٽر ساراهه ڪاغذ تي ڪجهه لکيو، ۽ پڇيو هو، ”ان خواب جي باري ۾ ميڊم تو سان ڪڏهن ذڪر ڪيو هو، منهنجو مطلب آهي، پهرين دفعي؟“
مان سوچ ۾ پئجي ويس.
مون کي ياد نه پئي آيو ته امان پهرين دفعي مون سان پنهنجي خواب جو ذڪر ڪڏهن ڪيو هو. بابا جي الوپ ٿيڻ کان اڳ هوءَ منهنجي باري ۾ ڀوائتو خواب نه ڏسندي هئي. منهنجي باري ۾ سٺا خواب ڏسندي هئي. هوءَ خواب ۾ مون کي ڪپهه ڀريل رڇ سان راند ڪندي ڏسندي هئي. تڏهن، امان ڪڏهن به پنهنجي خواب جي تعبير ڪنهن ديسي يا پرديسي ڀوپي کان نه ڪڍرائيندي هئي. جڏهن به ولايت مان واپس ورندي هئي، منهنجي لاءِ هڪ برجستو ڪپهه ڀريل رڇ ضرور وٺي ايندي هئي. مان سمجهان ٿو، يا منهنجو گمان آهي، بابا جي الوپ ٿيڻ کان پوءِ امان منهنجي باري ۾ پهرين ڀيري ڀوائتو خواب نه ڏٺو هو. ان کان اڳ هن منهنجي باري ۾ ڀوائتو خواب نه ڏٺو هو. پر، پوءِ خوابن جي دنيا ۾ وڏي ڀڃ ڊاهه ٿي هئي. اَيامن کان بيٺل برج ڀڄي پيا هئا.
امان مون کان ورائي ورائي پڇيو هو، ”وڃڻ مهل تنهنجي پيءُ تو سان ڇا ڳالهايو هو؟“
۽، هر دفعي مون کيس ساڳيو جواب ڏنو هو، ”هن مون سان آگاهيءَ جي دردناڪ عذاب بابت ڳالهايو هو.“
امان جواب جي تهه تائين پهچڻ جي ڪوشش ڪندي هئي، پر پهچي نه سگهندي هئي. منجهي پوندي هئي. ان رات هوءَ ننڊ آڻيندڙ گوريون کائڻ جي باوجود سمهي نه سگهندي هئي. ڄڻ ڦتڪندي هئي. کنڊر جهڙي گهر ۾ بي مقصد گهمندي هئي. پاڻ سان ڳالهائيندي هئي. هڪ دفعي چيو هئائين، ”مان روحل جهڙي ذهين نه آهيان. تنهنڪري تون، مون سان آگاهيءَ جي ڳالهه نه ڪر. مون کي ٻڌاءِ ته وڃڻ مهل هن منهنجي باري ۾ ڇا چيو هو.“
”هن تنهنجي باري ۾ ڪجهه نه چيو هو.“ مون غور سان امان ڏانهن ڏسندي چيو هو، ”هن درويش کي خبر هئي ته مان سندس پٽ نه هوس.“
ڌرتي ڌڏي ويئي. پوءِ، الاءِ ڪيترا سال ۽ صديون خاموشيءَ جي هڪ موسم کڻي آيا، ۽ گذري ويا. اَيامن تائين نه زلزلو آيو، نه ڪٿي ڪو ٻرندڙ جبل ڦاٽو، نه کنوڻ کجي، نه آسمان تان آبشار وسيو، ۽ نه سمنڊ اٿليو.
جمود کي مون ٽوڙيو هو. اِهو ضروري هو، ورنه ساهه کڻڻ مشڪل ٿي پيو هو.
”آسمان تائين رسائي منهنجي امڪان ۾ هجي ها ته پوءِ شايد مان مرڻ تائين تو کان ڪڏهن نه پڇان ها.“ مون امان کان پڇيو هو، ”تنهنڪري تون ٻڌاءِ ته مان ڪنهن جو پٽ آهيان؟“
امان ڪنبي ويئي هئي. مون ڏانهن وڌي آئي هئي. مون کي پاٻوهه مان پيار ڪندي چيو هئائين، ”ڇا اِهو ڪافي ناهي ته مان تنهنجي ماءُ آهيان!“
”جنهن قيامت مان، مان گذري رهيو آهيان تنهن ۾ ڪافي ناهي.“ چيو هيم، ”مون کي ٻڌاءِ ته مان ڪنهن جو پٽ آهيان؟“
امان بيوس ٿي هيڏانهن هوڏانهن ڏٺو هو، ۽ پوءِ ڀڳل ٽٽل لهجي ۾ پنهنجي ساءِ ڳالهايو هو. چيو هئائين، ”ملڪن جي ٺهڻ ۽ ڊهڻ کان پوءِ انيڪ اهڙا ٻار ڄمندا آهن، جن کي پنهنجي پيءُ جي خبر نه هوندي آهي. هو پنهنجي ماءُ کان پنهنجي پيءُ بابت سوال نه پڇندا آهن.“
”منهنجي ڄمڻ سان نه ملڪ ٺهيو هو، ۽ نه ئي ڪو ملڪ ڊهيو هو.“ چيو هيم، ”منهنجي ڄمڻ سان هڪ شخص جو ڀرم ڀڄي پيو هو.“
مان سمجهان ٿو ته ان کان پوءِ امان وري ڪڏهن به مون کي خواب ۾ ڪپهه ڀريل رڇ سان راند ڪندي نه ڏٺو آهي. ان کان پوءِ هن مون کي سسيءَ بنا رڻ ۾ رلندي ڏٺو آهي. پر، اهي ڳالهيون ڊاڪٽر ساراهه سولنگيءَ کي ٻڌائڻ جهڙيون نه هيون. تنهنڪري، هوءَ منهنجو علاج ڪندي آهي. امان جو علاج نه ڪندي آهي. هوءَ مون کي وڻندي آهي، ۽ انٽرنيٽ تان ڊائون لوڊ ڪيل امان جي خواب جي تعبير لڳندي آهي. پر، تنهن هوندي به مان آگاهيءَ جي اسرار جو ذڪر ساراهه سان ڪرڻ مناسب نه ٿو سمجهان. بلڪه، ڪنهن سان به ذڪر ڪرڻ نه ٿو چاهيان. جنهن راز تان قيامت ڏينهن پڙدو کڄڻو ناهي، تنهن راز تان پڙدو کڻڻ جو حق مان نه ٿو رکان. منهنجو پيءُ الاءِ ڪير آهي. پر، اصل ۾ مان پٽ ان شخص جو آهيان جنهن هماليه جي هڪ غار ۾ وڃي جوڳ ورتو آهي. ■