جنم
مون منهن ورائي پوئتي ڏٺو. نه تعجب ٿيو، ۽ نه ئي مون کي اچرج محسوس ٿيو: فقط تصديق جو احساس پختو ٿيو. رنجني اڀيوادن الوداعي بالڪوني جي پرئينءَ ڪنڊ ۾، سڀني کان پرڀرتو بيٺي هئي. هميشه وانگر اڇي ساڙهي ۾، وار ڪلهن کان هيٺ تائين کليل ۽ ڳچيءَ ۾ هيڊي رنگ وارن ٿلهن موتين جي مالها! دل چاهيو کيس چڱي طرح ڏسي ڇڏيان. جيءَ ۾ جڙي ڇڏيان. سوچيم، ڪجهه دير کان پوءِ، جڏهن هوائي جهاز سري لنڪا جي ڌرتيءَ تان پرواز ڪندو، تڏهن هوءَ به مراقبي ۾ ويٺل مها آتما گوتم ٻڌ وانگر مون کان پري ٿي ويندي ۽ زندگيءَ ۾ وري ڪڏهن نظر نه ايندي. اسين زندگيءَ ۾ جيڪي ڪجهه ڏسندا آهيون ۽ محسوس ڪندا آهيون، سو ڌرتيءَ جي حوالي سان ڏسندا ۽ محسوس ڪندا آهيون. جيڪڏهن ائين نه هجي ها، ته پوءِ جيڪر پنهنجي ٽئين وجود کي مان ٽيڪسيلا ۾ ٻڌمت جي ويران کنڊرن، ۽ عبادتگاهن ۾ ضرور ڏسان ها. فقط انسان جلاوطن نه ٿيندا آهن. عبادتگاهه، درسگاهه، شهر ۽ يادگار به جلاوطن ٿي ويندا آهن.
ساڄي هٿ ۾ جهليل بريف ڪيس مون فرش تي رکي ڇڏيو. هٿ مٿي ڪيم، چپن ۾ چيم: ”ٻئي دفعي مان انوراڌا پورا جي ڪنهن ڀڪشوءَ جي گهر جنم وٺندس، ۽ پوءِ وڇوڙي جي درد کان ڇوٽڪارو وٺي، نرواڻ حاصل ڪندس.“
رنجنيءَ هٿ مٿي ڪيو، سندس هٿ ۾ سورج مکي جو گل هو. هڪ دفعو ٻيهر تمنائن جو تاج محل تعمير ٿي پيو. سوچيم، سري لنڪا ۾ رهي پوان. پوئتي ڇڏي آيل هر رشتي سان تعلق منقطع ڪري ڇڏيان. هميشه لاءِ هتي پناهه وٺي ڇڏيان! اهڙو خيال گذريل ويهن ڏينهن ۾ انيڪ دفعا مون کي آيو هو. پر هر دفعي ڪڏهن منهنجي گهر واريءَ جو تصور اکين آڏو تري پئي آيو. نماڻي، نٻل ۽ ماٺيڻي، جنهن زندگي ۾ فقط هڪ شڪايت ڪئي آهي ته، مان اوهان لاءِ اڄ به اوپري آهيان. پنهنجن سان وڙهبو آهي، ٺهبو آهي، ڪا ڳالهه مڃبي آهي، ڪا ڳالهه مڃارائبي آهي، ڪڏهن ڪاوڙائبو آهي، پر اوهان ائين ڪڏهن نه ڪيو آهي. نه ڪا ڳالهه مڃارائيندا آهيو، نه وڙهندا آهيو. نه ڪاوڙبا آهيو! بس، اوپرا اوپرا ۽ اجنبي لڳندا آهيو. پرڀات، منهنجي ڌيءُ، سڀني کان وڌيڪ پياري، يونيورسٽي ۾ پڙهندي آهي، مون کي سڏيندي آهي، چاچا. سبب ٻڌائيندي چوندي آهي ته پيئر ته پٽن سان محبت ڪندا آهن. اوهان ته مون کي وڌيڪ چاهيندا آهيو. ساٿيءَ کان سئو دفعا وڌيڪ. عجيب بابا آهيو! بس، مان اوهان کي سڏينديس، چاچا! ۽ ساٿي، منهنجو پٽ ايندڙ سال انجنيئر ٿيندو. ڪڏهن ڪڏهن حيرت وچان ۽ وري ڪاوڙ وچان چوندو آهي: ”اوهين ڪهڙي قسم جا بابا آهيو، جو نه پڙهڻ لاءِ ٿا چئو، نه ڪنهن ڳالهه کان جهلپل ٿا ڪريو. پنهنجي ڪا ڳالهه به نه ٿا مڃرايو. اوهين ڪهڙي قسم جا بابا آهيو؟ ڏاڍا ڪي عجيب آهيو!“ ۽ منهنجي هيڪلي، اڪيلي ڀيڻ، جنهن امان جي وفات کان پوءِ مون کي ماءُ وانگر پاليو ۽ سنڀاليو آهي ۽ منهنجي ڏکن هاڻي سنڌ، سک نه سنڀري ويجهڙ ۾! ٽوڙي سگهندس اهي رشتا! نه هن حياتي ۾ ته هرگز نه.
منهنجيون نگاهون هزارين عبادتن جو تقدس کڻي رنجني اڀيوادن جي وجود سان وڃي مليون هيون. ڪسٽم، سيڪيورٽي، اميگريشن ۽ پاسپورٽ جي ڪا پابندي / حد بندي حائل نه هئي. سمجهان ٿو، مون وڏي واڪ چيو هو: ”تون، منهنجي لاءِ دکا (ڏک) جو سبب نه آهين، رنجني!
تڏهن، ڪنهن منهنجي ڪلهي تي هٿ رکيو ۽ آواز آيو، ”آنند!“
مون منهن ورائي ڏٺو، منهنجي آڏو گيڙو ڪپڙن وارو ساڳيو ڀڪشو بيٺو هو. جنهن کي مون ويهه ڏينهن اڳ پهرين دفعي ڪولمبو ايئرپورٽ جي ارائيول لائونج ۾ داخل ٿيڻ کان پوءِ ڏٺو هو.
ان کان اڳ جو چوان ته مان آنند نه آهيان، ڀڪشوءَ چيو ”فقط حسد، لالچ، دشمنيءَ، دولت ۽ دنيا سان دل لڳائڻ دکا جو سبب نه آهن.“
مون هڪدم ٻيهر منهن ورائي رنجنيءَ ڏانهن ڏٺو، هوءَ اتي موجود نه هئي، جتي گهڙي کن اڳ مون کيس ڏٺو هو.
”آنند!“ ڀڪشوءَ منهنجي ڪلهي تي هٿ رکيو. مون منهن ورائي کيس ڏٺو. هن چيو: ”هڪ لاحاصل محبت جي جستجو به دکا جو سبب ٿي پوندي آهي، جنهن جي تلاش ۾ انسان هڪ جنم کان ٻئي جنم تائين سفر ڪندو رهندو آهي ۽ نرواڻ ڪڏهن به حاصل ڪري نه سگهندو آهي.“
”بريف ڪيس، پليز!“ پٺيان سيڪيورٽي آفيسر جو آواز آيو. مون ڇرڪ ڀري سيڪيورٽي آفيسر ڏانهن ڏٺو. هو مرڪي رهيو هو. بريف ڪيس کيس ڏيئي ڇڏيم. هن بريف ڪيس اسڪينر ۾ وجهي ڇڏيو ۽ مون کي برقي در مان لنگهڻ لاءِ چيو. بريف ڪيس جو عڪس، هر شيءَ سميت، اسڪينر اسڪرين تي نظر آيو. ان وچ ۾ مان برقي در مان نڪري، ٻئي پاسي وڃي بيٺس. سيڪيورٽي آفيسر بريف ڪيس کڻي مون کي ڏنو. ڊپارچر لائونج مان مون ٻاهر نهاريو، ڀڪشو مون کي نظر نه آيو. ٻڏندڙ دل جي آخري خواهش تي مون وزيٽرس گيلري ڏانهن ڏٺو. وزيٽرس گيلري جي پوئين ڪنڊ ۾ رنجني بيٺي هئي. هوءَ گهڙي کن لاءِ اپسرائن وانگر مون ڏانهن ڏسندي رهي، ۽ پوءِ ٻئي هٿ جوڙي، عورتن ۽ مردن جي انبوهه ۾ گم ٿي ويئي. تڏهن سُرٻاٽن ۾ مون ڀڪشوءَ جو آواز ٻڌو، ”هڪ لاحاصل محبت جي جستجو دکا جو سبب ٿي پوندي آهي. جنهن جي تلاش ۾ انسان هڪ جنم کان ٻئي جنم تائين سفر ڪندو رهندو آهي، ۽ نرواڻ ڪڏهن به حاصل ڪري نه سگهندو آهي.“
ڪجهه دير کان پوءِ، پاڪستان ورندي، مون جهاز ۾ لکيو، ”هڪ لاحاصل محبت جي جستجوءَ ۾ مان نرواڻ تان هٿ کڻان ٿو ۽ دکا کي هميشه لاءِ قبول ڪريان ٿو.“
شروعات:
سري لنڪا جي بين الاقوامي هوائي اڏي ڪولمبو تي چڱا مسافر لٿا هئا. مان سمجهان ٿو جهاز ۾ سوار اڌو اڌ مسافرن جي منزل سري لنڪا هئي. ذري گهٽ سڀيئي سياح هئا، مختلف قوميتن جا مرد ۽ عورتون، مان سياح نه هوس، مان يونيسڪو طرفان سري لنڪا جي فاصلاتي تعليم کاتي ۾ ٽيليويزن ذريعي پڙهائڻ جي سکيا ڏيڻ لاءِ موڪليو ويو هوس. مها آتما گوتم ٻڌ لاءِ بي انتها عقيدت ۽ احترام سبب مون پنهنجي دل ۾ سري لنڪا لاءِ هميشه حب ۽ اڪير محسوس ڪئي آهي. هونئن به سري لنڪا منهنجي لاءِ مصر، يونان ۽ روم کان وڌيڪ پراسرار، مقدس ۽ دل جي وسوسن لاءِ شانتيءَ جو ديس آهي. جڏهن کان دل دنيا ۽ دنياداريءَ تان کڄي وئي آهي، مون هميشه لاءِ سري لنڪا ۾ رهي پوڻ ۽ آخري ايام گوتم جي گيان ۽ ڌيان ۾ گذارڻ بابت سنجيدگيءَ سان سوچيو آهي. حياتيءَ ۾ هڪ وقت اهڙو به ايندو آهي، جڏهن سڀ ڪجهه بيمعنيٰ ۽ بيمقصد محسوس ٿيڻ لڳندو آهي. تڏهن دل نئين واٽ ۽ نئين لاءِ واجهائڻ لڳندي آهي. سچ جي ڳولا ۽ بي معنيٰ ۾ ڪا معنيٰ تلاش ڪرڻ جي جستجو زندگيءَ لاءِ موت کان ڪجهه مدت جي مهلت جو سبب ٿي پوندي آهي.
انهن ئي ڏينهن ۾، جڏهن مون سچ جي ڳولا ۾ زندگيءَ لاءِ موت کان ڪجهه مدت جي مهلت طلب ڪئي هئي، مون کي يونيسڪو طرفان سري لنڪا موڪليو ويو هو. پاڻ کي ڪولمبو ايئرپورٽ جي ارائيول لائونج ۾ ڏسي يقين نه پئي آيو. سڀ ڪجهه خواب وانگر محسوس ٿي رهيو هو. اهڙي خواب وانگر، جنهن تي هميشه حقيقت جو گمان ٿيندو آهي. اميگريشن ڪائونٽر وٽ مان پنهنجي واري جو انتظار ڪري رهيو هوس. مون کان اڳ ڪجهه آمريڪي سياح بيٺا هئا، جن کي سري لنڪا ۾ تامل جي عليحدگيءَ واريءَ تحريڪ سان دلچسپي هئي. اميگريشن جو عملو سندس پاسپورٽ ۽ ٻيا ڪاغذ جاچي رهيو هو ۽ هو عليحدگيءَ واري تحريڪ ۾ ٿيل خونريزيءَ بابت پاڻ ۾ بحث ڪري رهيا هئا. تڏهن، ڪنهن منهنجي ڪلهي تي هٿ رکيو ۽ چيو ”آنند“.
مون کي تعجب ٿيو، مون منهن ورائي ڏٺو، منهنجي سامهون گيڙو چادر ۾ هڪ ڀڪشو بيٺو هو. سندس ڏاڙهي، مڇون ۽ مٿي جا وار ڪوڙيل هئا. ڳچيءَ ۾ هيڊن مڻڪن جي مالها ۾ هٿ ۾ ڪشڪول هوس. پيرين اگهاڙو هو. الائي ڇو هو مون کي سڃاتل سڃاتل محسوس ٿيو. هن ٻيهر چيو، ”آنند“.
آنند! آنند، نالو مون کي ٻڌل ٻڌل محسوس ٿيو، پر مان ته آنند نه آهيان. سوچيم: پڪ ڀليو آهي، پر ان کان اڳ جو چوانس ته منهنجو نالو آنند نه آهي، اميگريشن جي آفيسر مون کان پاسپورٽ ۽ سفر جا ٻيا ڪاغذ گهريا.
مون منهن ورائي اميگريشن آفيسر ڏانهن ڏٺو. هو مرڪي رهيو هو. مون بريف ڪيس مان پاسپورٽ ۽ گهربل ڪاغذ ڪڍي ڪائونٽر تي رکيا ۽ منهن ورائي ڀڪشوءَ ڏانهن ڏٺو. ڀڪشو موجود نه هو. مون هن لاءِ واجهائيندي هيڏانهن هوڏانهن ڏٺو. مون کي ڏاڍو تعجب ٿيو. هو اک ڇنڀ ۾ اوجهل ٿي ويو هو.
اميگريشن ۽ ڪسٽم کان واندو ٿي، مان ارائيول لائونج کان ٻاهر آيسز فاصلاتي تعليمي سرشتي جو هڪ آفيسر جياسندر مون کي وٺڻ آيو هو. هو منهنجو سڃاتل هو. سال کن اڳ هو اسلام آباد ۾ فاصلاتي تعليمي نظام جي باري ۾ سڏايل ڪانفرنس ۾ آيو هن مون سان ڳراٽڙي پائي مليو. سرڪاري گاڏي ۾ آڻي ويهاريائين، چيائين: ”تنهنجي رهڻ لاءِ ٻه بندوبست ڪيل آهن، گال روڊ تي هوٽل ريموڪا ۾ عارضي طرح هڪ ڪمرو بڪ ڪرايل آهي، ۽ ايگريرين هاسٽل ۾ به هڪ ڪمرو تنهنجي نالي مخصوص ٿيل آهي، ڪٿي رهندين؟“
گال روڊ سري لنڪا جو سڀ کان مصروف رستو آهي. ڪراچي جي طارق روڊ يا ايلفي وانگر دڪانن، هوٽلن ۽ ريسٽورنٽن سان جهنجايل رستو. مون جياسندر کان ايگريرين هاسٽل جي باري ۾ پڇيو.
چيائين: ”ناريل جي گهاٽن وڻن ۾ وڪوڙيل سانتيڪي جاءِ آهي، بلرس روڊ جي ڀرسان آهي، جتان سموري شهر جي ڪنڊ ڪڙڇ لاءِ بسون، ٽيڪسيون ۽ رڪشا ملي سگهندا آهن.“
مون ٺهه پهه فيصلو ڪري ڇڏيو ته ايگريرين هاسٽل ۾ رهندس. پنهنجي فيصلي بابت ان وقت مون کي ڪو خاص سبب سمجهه ۾ نه آيو هو. هاسٽل متعلق جياسندر جو جملو مون کي وڻي ويو هو ته هاسٽل ناريل جي گهاٽن وڻن ۾ وڪوڙيل سانتيڪي جاءِ آهي، جياسندر پڇيو: ”بور ته نه ٿيندين؟“
چيم، ”نه“ ۽ پوءِ، وڌيڪ ڪجهه چوندي چوندي پاڻ کي روڪي ورتم. چوڻ پئي چاهيم، زندگي جڏهن گوڙ جي سمنڊ ۾ لڙهي ويندي آهي، تڏهن انسان ناريل جي گهاٽن وڻن ۾ وڪوڙيل ڪنهن سانتيڪي پناهه گاهه لاءِ واجهائيندو آهي. پر، مون ڪجهه نه چيو. خاموش رهيس. سوچيم: اهڙي سانتيڪي هنڌ سوچ جا سلسلا ٻيهر جوڙيندس، ڪڙيون ڪڙين سان ملائيندس، نجات جو رستو ڊپ ۽ دلاسن جي جهنگ ۾ نه ڳوليندس، مان دکا (ڏک) جي باري ۾ سوچيندس. مان دکا کان نجات جي باري ۾ سوچيندس.
ايئر پورٽ کان ايگريرين هاسٽل تائين اڌ ڪلاڪ کن جو رستو هو. واٽ تي مون کي ڀڪشوءَ جو خيال آيو. مون بدن ۾ سيسڙاٽ محسوس ڪيو، اک ڇنڀ ۾ سندس اوجهل ٿيڻ منهنجي شعور ۾ ڇيت وانگر چڀندو رهيو. مون جياسندر کان پڇيو:
”آنند ڪير آهي؟“
”آنند!“ جياسندر ڪجهه تعجب وچان پڇيو، ”ڪهڙو آنند؟“
چيم ”ڪوبه آنند.“
وراڻيائين، ”هڪ نالو آهي.“
آنند جي باري ۾ مون جياسندر کان وڌيڪ ڪجهه نه پڇيو. ڪار جي دريءَ کان ٻاهر مون بانس، ناريل جي سڪل پنن، ۽ ناريل جي شهتيرن تي بيٺل ڪچن گهرن ڏانهن ڏٺو. ڪچن گهرن جو سلسلو تيزيءَ سان پوئتي رهجندو ويو. ڪولمبو جو شهر ويجهو ايندو ويو. مون پنهنجي وجود ۾ پراسرار اڻتڻ کي وير وانگر سوچ جي ڪنارن تائين وڌندي محسوس ڪيو. آنند! ڪير آهي آنند! جيئن پهرين نگاهه ۾ ڪا صورت، ڪا مورت، ڪو گهر، ڪا گهٽي ڏٺل وائٺل لڳندي آهي، ۽ ان لاءِ ڪو سبب سمجهه ۾ نه ايندو آهي، تيئن آنند به منهنجي لاءِ اوپرو نالو نه هو. آنند نالو مون کي ٻڌل ٻڌل محسوس ٿيو. مون محسوس ڪيو ته اهو نالو مون اڳ ضرور ٻڌو آهي، يا ان نالي سان منهنجو ڪو واسطو ضرور آهي.
گال روڊ کان ساڄي طرف مڙياسين ته جياسندر چيو: ”هي بلرس روڊ آهي. هن روڊ تي اول اقوام متحده جي آفيس ايندي، ان کان پوءِ سري لنڪا براڊ ڪاسٽنگ ڪارپوريشن، ٽيليويزن اسٽيشن ۽ آخر ۾ انٽرنيشنل بندرا نائيڪي هال آهي.
”پر، اقوام متحده جي آفيس کان اڳ، هڪ پارڪ ۾ رستي سان لڳو لڳ مها آتما گوتم ٻڌ جو سونهري مجسمو رکيل هو.“
مان سمجهان ٿو، جياسندر منهنجين اکين ۾ تجسس پرکي ورتو هو، چيائين: ”هيءُ ڪولمبو يونيورسٽيءَ جو پارڪ آهي.“
پڇيم، ”۽ مها آتما گوتم ٻڌ؟“
وراڻيائين، ”وڌيڪ پراڻو مجسمو نه آهي. پنجاهه سٺ کن سالن تائين ڪٿي سگهجي ٿو.“
بلرس روڊ ويڪرو، صاف، ٻنهي طرفن کان ساوڪ وارو هو. بڙ ۽ پپر جي وڻن پٺيان قديم ۽ جديد عمارتن جو سلسلو هو. اقوام متحده، براڊ ڪاسٽنگ ڪارپوريشن، ٽيليويزن اسٽيشن، وزارت تعليم جو ڪريڪيولم ونگ لنگهي، جڏهن هڪ پنج ڪنڊي بيحد سهڻي عمارت وٽان لنگهياسين ته مون ٻانهن وڌائي ڊرائيور جي ڪلهي تي هٿ رکيو. هن ڪار جي رفتار گهٽ ڪري ڇڏي. جياسندر کيس سنهالي ٻوليءَ ۾ ڪجهه چيو. هن پاسي کان ڪار بيهاري ڇڏي. منهنجيون نگاهون پنج ڪنڊي عمارت تي کُتل هيون. جياسندر چيو، ”هي بندرا نائيڪي انٽرنيشنل هال آهي.“
ڪار مان ٻاهر نڪري هال ڏانهن ڏسڻ لاءِ مون موٽر جو در کولي ڇڏيو. بندرا نائيڪي هال رستي جي ساڄي طرف هو. اسين روڊ جي کاٻي پاسي کان بيٺا هئاسين. ڪنڌ جهڪائي ڪار مان ٻاهر نڪتس، فٽ پاٿ تي پير رکي ڪنڌ مٿي ڪيم ته ذري گهٽ ڇرڪي ڪار سان وڃي لڳس. منهنجي آڏو گهٽ ۾ گهٽ ٽي چار فٽ ڊگها پٿر جا قدم هئا. آهستي آهستي ڪنڌ مٿي کڻي ڏسندو ويس. وائڙو ٿي ويس. فٽ پاٿ سان لڳو لڳ، بندرا نائيڪي هال جي بنهه سامهون، رستي جي ٻئي پاسي مها آتما گوتم ٻڌ جو اٽڪل ٽيهه چاليهه فٽ قدآور بت بيٺو هو. ايڏو وڏو بت مون اڳ پنهنجي سموري ڄمار ۾ نه ڏٺو هو.
”هيءُ اصلي مجسمي جو نقل آهي،“ جياسندر چيو، ”اصلي مجسمو پالو نرودا ۾ آهي.“
”پالو نرودا!“
”ٻڌمت جي قديم آثارن مان هڪ هنڌ آهي.“
”ڪولمبو کان ڪيترو پري آهي؟“
”چاليهه کن ميل“
مان حيرت، تجسس ۽ اچرج وچان مها آتما گوتم ٻڌ جي قدآور مجسمي ڏانهن ڏسندو رهيس. بندرا نائيڪي انٽرنيشنل هال مون کان وسري ويو. سمجهان ٿو، ڪيتريءَ دير تائين مها آتما گوتم ٻڌ جي بت ڏانهن ڏسندو رهيو هوس.
جياسندر جو آواز ڪن تي پيو. چيائين، ”هي ٻيو دفعو آهي جو تون مها آتما گوتم ٻڌ جو بت ڏسي حيران ٿيو آهين.“
چيم، ”حيران نه.“
چيائين، ”مون کي ته ائين ئي لڳو آهي.“
مون کيس ٻڌائڻ چاهيو ته ٽيڪسيلا ۾ به مان مها آتما گوتم ٻڌ جي مجسمن آڏو تعجب وچان بيهي رهندو آهيان ۽ ٽڪ ٻڌي مجسمن ڏانهن ڏسندو رهندو آهيان. مان پنهنجي ذهني ڪيفيت کي سمجهي نه سگهندو آهيان. مون کي محسوس ٿيندو آهي ته مان مها آتما گوتم ٻڌ آڏو اڳ به احترام سان بيهي چڪو آهيان. زمان ۽ مڪان جي پابندين کان آزاد ٿي مان ڏانهنس ڏسندو رهيو آهيان. مان جڏهن به مها آتما گوتم ٻڌ جي ڪنهن عڪس ڏانهن ڏسندو آهيان، تڏهن پنهنجي ذهني ڪيفيت لاءِ لاشعور ۾ تصديق جي عمل کي محسوس ڪندو آهيان. پر مون جياسندر سان اندر جو حال نه اوريو. خاموش رهيس.
جياسندر چيو: ”مها آتما گوتم ٻڌ جي عڪس پٺيان ايگريرين هاسٽل آهي.“
سري لنڪا ۾ مها آتما گوتم ٻڌ جي مجسمن کي مها آتما جو عڪس سڏيندا آهن. مجسمي لاءِ عڪس جو لفظ جيتوڻيڪ اوپرو هو، پر وڻندڙ هو.
جياسندر پڇيو، ”بندرا نائيڪي هال ڏسندين؟“
چيم، ”في الحال نه، ٻئي، ڪنهن دفعي ڏسندس.“
پاسي کان، کاٻي طرف ويندڙ سڙڪ تي ايگريرين هاسٽل هئي. هاسٽل ڪاٺ جي شهتيرين، ٿنڀن ۽ ڪامن تي بيٺل هئي. ڇت لهواري ۽ ڳاڙهين سرن واري هئي. سچ پچ ناريل ۽ پپر جي گهاٽن وڻن ۾ وڪوڙيل هئي. سڏ پنڌ تان ته بنهه ڏسڻ ۾ نه پئي آئي. ٻه ماڙ عمارت هئي. گرائونڊ فلور ۽ فرسٽ فلور، ورانڊن ۽ ڪاريڊارن جون ڳاڙهيون روغني ٽائيلون شيشي وانگر چمڪي رهيون هيون. جياسندر سامان کڻائي مون کي سڌو رسيپشن ۾ وٺي آيو. هاسٽل جي رسيپشنسٽ ۽ وارڊن هڪ پوڙهي، سٻاجهڙي عورت هئي. نالو هوس سلوانا جياسڪيرا، پر هرڪو سڏيندو هوس مام. مها آتما گوتم ٻڌ جي پهرين درجي جي پيروڪار هئي، تنهن ڪري ڀڪشني هئي.
رسيپشن آفيس جي رجسٽر ۾ مون پنهنجي نالي، ملڪ جي نالي ۽ سري لنڪا ۾ اچڻ جي مقصد ۽ قيام جي عرصي متعلق ڪالمن ۾ اندراج ڪيو. چاٻين واري بورڊ تان هڪ چاٻي لاهي، مون کي ڏيندي مام چيو، ”تنهنجو ڪمرو ڏهون نمبر آهي.“
”ڏهون نمبر!“ چپن تي مرڪ تري آئي. چيم: ”ڏهون نمبر اسان جي ملڪ ۾ پلسترن کي ڏنو ويندو آهي.“
مام نهايت ڌيرج سان انگريزيءَ ۾ چيو: ”عام طرح سان تيرهون نمبر بدنصيبيءَ جو نمبر سمجهيو ويندو آهي، پر ائين نه آهي، نمبر مڙيوئي نمبر آهن. انسان پنهنجن اعمالن سبب ڀوڳيندو يا لاڀ حاصل ڪندو آهي.“
چيم، ”ان باري ۾ تفصيل سان ڳالهائبو.“
سوٽ ڪيس ۽ بريف ڪيس کڻي جياسندر ۽ مان ڏهين نمبر ڪمري تي آياسين. ڏهون نمبر ڪمرو گرائونڊ فلور تي هو ۽ مام جي رسيپشن آفيس کان پري نه هو. ڪمري کي اڳيان هڪ ننڍڙو باغيچو هو، جنهن ۾ موسمي گلن کان سواءِ سڀ کان وڌيڪ نمايان هڪ قديم بڙ هو، جنهن کي ڪپڻ بدران تعمير مهل عمارت جو حصو ڪيو ويو هو. بڙ جي ٿڙ سان لڳو لڳ سيمنٽ جي چبوتري تي پٿر مان تراشيل مها آتما گوتم ٻڌ جو سهڻو ۽ سڪون وارو مجسمو رکيو هئائون. چبوتري تي مها آتما جي قدمن ۾ گلن جون پنکڙيون ۽ لوبان جي رک پيئي هئي. ڪمري ۾ هڪ طرف تمام سادو، پر سهڻو پلنگ پيو هو ۽ پلنگ جي ڀرسان لکڻ لاءِ ميز ۽ ڪرسي. ميز سان لڳو لڳ دري هئي. پردو هٽائي دري کولي ڏٺم، ٻاهران گهاٽو جهنگ هو، ساوا چهچ وڻ ۽ طرحين طرحين جا ٿوهر.
جياسندر پڇيو، ”ڪيئن ٿو ڀانئين؟“
جهنگ ڏانهن ڏسندي چيم، ”مون کي هڪ اهڙي ئي هنڌ جي تلاش هئي.“
پڇيائين، ”هوٽل رينوڪا وارو ڪمرو ڪينسل ڪرائي ڇڏيان يا رکان؟“
ڏانهنس ڏسڻ بنا چيم، ”ڪينسل ڪرائي ڇڏ.“
واچ ۾ وقت ڏسندي چيائين، ”ڇهه ٿي رهيا آهن، اڌ ڪلاڪ ۾ سج لهي ويندو. آرام ڪندين يا گال فيس تي سمنڊ جي ڪناري سان سير ڪرڻ هلندين؟“
چيم، ”مان هاسٽل ۾ ئي ترسندس، في الحال ڪيڏانهن نه ويندس.“
پڇيائين، ”رات جي ماني هاسٽل ۾ ئي کائيندين؟“
چيم، ”ها.“
مٿو کنهندي چيائين، ”هن هاسٽل ۾ ڪنهن به قسم جو گوشت نه پچائيندا آهن، فقط ڀاڄيون ۽ داليون پچائيندا آهن. گڏ اوٻاريل چانور ۽ ڦلڪا ڏيندا آهن.“
چيم، ”مان ماحول جي سنگدليءَ سبب گوشت خور آهيان، هونئن گوشت پسند نه ڪندو آهيان.“
مرڪي مون ڏانهن ڏٺائين، وڌي اچي منهنجي سامهون بيٺو، چيائين، ”هڪ عجب جهڙي ڳالهه ٻڌايانءِ!“
کيس ڪرسيءَ تي ويهڻ لاءِ چيم، هو ڪرسيءَ تي ويهي رهيو. مان لکڻ واري ميز تي ويهي رهيس. جياسندر چيو، ”هن هاسٽل جو انتظام ٻڌمت جي ڀڪشو پوڄارين جي هٿ ۾ آهي. هنن ڪجهه عرصي کان غير ملڪين کي هتي رهائڻ کان ڪيٻائڻ شروع ڪيو هو.“
مون کي عجب لڳو، ٻڌمت جي بنيادي اصول ۾ گوتم جو گيان ڪنهن جي به لاءِ ممنوع نه آهي. دنيا جي هر ملڪ ۽ مذهب جي ماڻهوءَ جو ٻڌمت ۾ آڌر ڀاءُ ڪيو ويندو آهي.
جياسندر چيو، ”غير ملڪي هاسٽل ۾ شراب پيئندا هئا ۽ گوشت واپرائيندا هئا، جهلڻ، منع ڪرڻ جي باوجود.“
”پوءِ؟“
”پوءِ فيصلو ڪيائون ته غير ملڪين کي اکيون بند ڪري رهڻ لاءِ هاسٽل ۾ جاءِ نه ڏيندا.“
”مون کي ڪيئن ڏنائون؟“
”اها ئي ته تعجب جهڙي ڳالهه آهي.“
”ڪيئن؟“
”هاسٽل ۾ رهائڻ يا نه رهائڻ جو سمورو اختيار مام کي ڏيئي ڇڏيو اٿائون،“ جياسندر چيو، ”مون کي پڪ نه هئي ته توکي ڪو هاسٽل ۾ ڪمرو ڏيندي.“
پڇيم، ”ته پوءِ ڪيئن ڏنائين؟“
ٻڌايائين، ”مام پڇيو ته پاڪستان ۾ ڪهڙي هنڌ جو رهاڪو آهي، ٻڌايومانس ته تون سنڌ جو آهين. سوچ ۾ پئجي وئي، پوءِ تنهنجي لاءِ هاسٽل ۾ هڪ ڪمرو بڪ ڪري ڇڏيائين.“
پڇيومانس، ”سنڌ جو نالو ٻڌي سوچ ۾ ڇو پئجي وئي؟“
وراڻيائين، ”شايد، موهن جي دڙي سبب.“ مون کي عجيب لڳو.
جياسندر اٿندي چيو، ”ته پوءِ مان وڃان ٿو، ڊائننگ هال ۾ به تنهنجي مانيءَ لاءِ پارت ڪري ٿو وڃان.“
پڇيم، ”ڇا جي پارت؟“
چيائين، ”ته ماني توکي پليٽن ۾ ڏين.“
پڇيم، ”ورنه ڇا ۾ ڏيندا آهن؟“
وراڻيائين، ”ڪيلي جي پن ۾ چانورن تي دال وجهي، مٿان ڀاڄي ۽ آچار رکي ڏيندا آهن.“
چيم، ”مان ڪيلي جي پن ۾ دال ۽ چانور کائيندس، ڊائننگ هال ۾ ڪنهن به قسم جي پارت نه ڪجانءِ.“
کليو، چيائين، ”متان موٽي وڃي اسان جي گلا ڪرين!“
مان نه کليس، لهندڙ سج ۾ گهاٽي جهنگ ڏانهن ڏسندي چيم، ”جياسندر، مون کي سري لنڪا ۾ ويهه پنجويهه ڏينهن رهڻو آهي. ائين به ٿي سگهي ٿو جو مان هتي هميشه لاءِ رهي پوان.....“
جياسندر منهنجي ڪلهي تي هٿ رکيو، پوءِ وک کن پري ٿي بيٺو. ٻئي هٿ جوڙي موڪلائيندي چيائين، ”صبح جو ساڍي اٺين لڳي، ورڪشاپ لاءِ توکي گاڏي کڻڻ ايندي.“
پوءِ، هن مون کي پنهنجي گهر جو ۽ ڊائريڪٽر جياسيڪرا جي گهر جو ٽيليفون نمبر ڏنو ۽ هڪ دفعو ٻيهر هٿ جوڙي ڪمري مان نڪري ويو. سوٽ ڪيس کولي مان ڪپڙا الماڙيءَ ۾ رکي ڇڏيا. بريف ڪيس مان ورڪشاپ جا ڪاغذ ۽ ٻيا ڪتاب ڪڍي ميز تي جائيتا ڪيم .....پردو هٽائي دريءَ کان ٻاهر ڏٺم. سج ٻڏي ويو هو، آسمان مان اوندهه لهي آئي هئي. مون چانهه لاءِ ٻاڙ محسوس ڪئي. اول سوچيم ته ڪمري ۾ ئي چانهه گهرايان، پر پوءِ ڪمري مان نڪري ڊائننگ هال ۾ چانهه پيئڻ لاءِ هليو ويس، ڊائننگ هال هاسٽل جي پرئين پاسي هو ۽ ريسٽورنٽ وانگر به استعمال ٿي رهيو هو. هاسٽل ۾ رهندڙ ڪجهه مهمان اڳواٽ ڊائننگ هال ۾ موجود هئا ۽ چانهه پي رهيا هئا. منجهائن ڪجهه برمي هئا ۽ ڪجهه جاپاني هئا. پوءِ خبر پئي ته هو سڀئي ٻڌمت جا پيروڪار هئا ۽ مها آتما گوتم ٻڌ بابت ڪنهن ڪانفرنس ۾ شرڪت ڪرڻ آيا هئا. ڪائونٽر تان چانهه جو مگ کڻي مان هڪ نويڪلي ڪنڊ ۾ وڃي ويٺس. دريءَ مان ٻاهر نهاريم، وڻن جي ٽارين مان روشنيءَ جا ترورا ڇڻندا، اندر داخل ٿي رهيا هئا. پريان ڪنهن ڪورس ۾ ڳائڻ جي ريهرسل جو آواز اچي رهيو هو. لفظ ته سمجهه ۾ نه پئي آيا، پر لئه ۽ سر رسيلو هو. شايد ڪو مذهبي گيت هو!
چانهه پيئندي آنند جو خيال دل تي تري آيو. مون کي لڳو، مون اهو نالو اڳ ٻڌو آهي. ان نالي سان منهنجو ڪو واسطو ضرور رهيو آهي. پر ڪٿي؟ نه چاهڻ جي باوجود لاشعور جي سوچ مون کي بيچين ڪرڻ لڳي. مون اندر ۾ اڻتڻ محسوس ڪئي. پوءِ مون جڏهن ڊائننگ هال ڏانهن غور سان ڏٺو ته مون کي محسوس ٿيو ته مان هتي اڳ اچي چڪو آهيان. ساڳئي هنڌ ويهي چانهه پي چڪو آهيان. دريءَ مان ڇڻي ايندڙ روشنيءَ جا ڪرڻا ڏسي چڪو آهيان. ريهرسل وارو گيت مون اڳ به ٻڌو آهي! پر، ڪيئن! ناممڪن آهي. مان پهريون دفعو سري لنڪا آيو آهيان! هتي جيڪي ڪجهه مان ڏسي رهيو آهيان، جيڪي ڪجهه ٻڌي رهيو آهيان، پهريون دفعو ٻڌي رهيو آهيان. پر نه! ڪوشش جي باوجود، دليلن جي باوجود مان پاڻ کي قائل ڪري نه سگهيس. مون کي پڪ ٿيڻ لڳي ته مان اڳ به ايگريرين هاسٽل ۾ اچي چڪو آهيان. ڊائننگ هال جي نويڪلي ڪنڊ ۾ ويهي مگ مان چانهه پي چڪو آهيان. ڪجهه به منهنجي لاءِ اوپرو يا نئون نه آهي. سڀ ڪجهه منهنجي لاءِ پراڻو آهي، مون کي پنهنجي وجود ۾ ڪنبڻي محسوس ٿي. ڄڻ اوچتو موسمون بدلجي ويون. تهه سياري جي رات ماحول تي ڇائنجي وئي! مون مگ مان گرم گرم چانهه جا ڍڪ ڀري ورتا. چانهه وات ۽ نڙيءَ کي ساڙيندي، منهنجي وجود ۾ شامل ٿي وئي. ڪنبڻي گهٽ ٿيڻ لڳي، موسمون ڄڻ وري بدلجڻ لڳيون. گهٽ، ٻوسٽ ۽ گرميءَ جو احساس وڌڻ لڳو. ڪجهه منهنجي نرڙ ۽ پيشانيءَ تي چرڻ لڳو. مون هٿ نرڙ تي رکي ڇڏيو.
منهنجو نرڙ پگهر ۾ آلو هو. پگهر جا ڦڙا لوندڙين تان وهندا، ڪنن جي پاپڙين تائين وڃي پهتا هئا. ڪرسيءَ تان اٿي دريءَ ڏانهن منهن ڪري بيهي رهيس. قميص جا مٿيان ٽي بٽڻ کولي ڇڏيم. گهاٽن وڻن مان ڇڻي ايندڙ روشنيءَ جي ترورن سان موسيقيءَ جو آواز وڌڻ لڳو. گيت چٽو ٿيڻ لڳو. مون پنهنجي وجود مان پڙلاءُ ٻڌو. تو اهو سنهالي گيت اڳ به ٻڌو آهي. انوراڌا پورا ۾ مقدس بڙ جي ڇانو ۾ ويهي تو پاڻ اهو گيت آلاپيو آهي!
خالي مگ ميز تي رکي مان ڊائننگ هال مان نڪري ويس.
ورانڊن ۽ ڪاريڊارن جون بتيون ٻري پيون هيون. ورانڊي جي ڳاڙهين روغني سرن تي ڪاٺ جي شهتيرين ۽ ٿنڀن جا عڪس پراسرار لڳي رهيا هئا. ڪاريڊار ۾ لڳل بتيون، ٻنهي پاسن کان هڪ ٻئي جي سامهون نه هيون. وڇوٽي ڇڏي لڳايل هيون، ڪاريڊار مان لنگهندي، ٻن چئن ٻرانگهن کان پوءِ، منهنجو پاڇو کاٻي کان ساڄي ۽ وري ساڄي کان کاٻي پاسي ٿي پئي ويو. پوءِ، مان ڪاريڊار ۾ اهڙي هنڌ بيهي رهيس، جتي منهنجو پاڇو نه ساڄي پاسي هو ۽ نه کاٻي پاسي هو. منهنجو پاڇو منهنجو ساٿ ڇڏي ويو هو. حسرت منهنجو مقدر ٿي پئي. ■