زندگي هڪ ڪُن
گهڙيءَ گهڙيءَ کي گهات، ۽ پل پل کي پڇتاءُ ڪرڻ لاءِ گهڻن ئي جانٺن جوانن سندس ساٿ ڏنو، پر زندگيءَ جي ڀوائتي سفر ۾ هميشه گڏ رهڻ وارو ڪوبه ڪونه هيس. هوءَ رنڊي آهي. وئشيا آهي. اهڙين عورتن جي وجود مان جنم وٺندڙ ٻار حرامي سڏائيندا آهن.
هينئر هوءَ وڪٽوريا روڊ تي سينٽ ميري چرچ ٻاهران بيٺي آهي. شوڪيسن جي جرڪندڙ روشني شيشن مان پار ٿيندي سندس گدلي، ميري وجود کي اجاگر ڪري رهي آهي. سندس نگاهون عبادت گاهه جي ڀت تي اُڪريل بيبي مريم جي مجسمي تي کتل آهن. اليڪٽرڪ پول جي ٽيوب لائيٽ ۾ اُڪريل نقش جي هڪ هڪ ليڪ ظاهر آهي، کيس چٽي طرح نظر اچي رهي آهي. بيبي مريم جي هنج ۾ ننڍڙو، ابهم عيسيٰ آهي ۽ چپن تي ابدي ۽ لازوال مرڪ.
هن عورت جا چپ سڪل آهن، جڳهه جڳهه تان ڦُٽل آهن. سندس منهن تي مايوسيءَ جون ريکائون آهن. هوءَ وياڪل آهي، ويراڳڻ آهي. سندس ٻانهن ۾ ان ٻار جو لاش آهي، جنهن کي نَوَ مهينا پنهنجن تن ۾ سانڍي اڄ صبح جو هن دنيا ۾ آندو هئائين. دنيا جي گوڙ گهمسان ۾ ٻارڙو فقط هڪ رڙ جو اضافو ڪري خاموش ٿي ويو هو. تڏهن، هن عورت جي سيني ۾ ممتا جو جگر ڏري پيو ۽ سندس اميدن جا پاڇا هڪ ئي حقيقت جي اُس ۾ گم ٿي ويا. هن ٻانهون ڦهلائي اڏرندڙ رڙ کي جهٽڻ چاهيو هو. ۽ پوءِ، ٻئي لمحي، پنهنجي ئي سيني ۾ منهن لڪائي روئي پئي هئي – پنهنجي مجبوريءَ تي، بيوسيءَ تي، تمنا جي لاش تي روئي، رڙي، هنجون هاري، لڙڪ لاڙي، آليون اکيون ويهاڻي جي ڇَوَ سان اُگهي دائيءَ ڏانهن ڏٺو هئائين. دل تي بار هلڪو ۽ درد جي پيڙا کان پاڻ کي آجو ٿيندو محسوس ڪيائين. دائيءَ ڏانهس ڌيان نه ڏنو ۽ پنهنجي ڪم ۾ رُڌل رهي. هوءَ گذريل پنجويهه سالن کان عورتن کي ويم ڪرائيندي ۽ ڪنوارين جا حمل ڪيرائيندي رهي هئي. پنهنجي هنر ۽ فن جي ماهر هئي. کيس ڄاڻ هئي ته مئل ٻار جي ڄمڻ تي يا ڄمي هڪدم مري وڃڻ تي هر ڪا عورت اهڙي نموني ئي هنجون هاريندي ۽ آهه و زاري ڪندي آهي. جيئن ليليٰ ڪئي هئي. ٻار جي لاش تي جڳ مان پاڻي پيٽيندي هن منهن ورائي ليليٰ ڏانهن ڏٺو.
ليليٰ ٽهڪ ٻڌي گينڊيءَ ۾ پاسيرو پيل ٻار جو لاش ڏسي رهي هئي. ٻار جون ٻئي اکيون ٻوٽيل، گوڏا سيني سان لڳل ۽ بند هٿن جون مٺيون کاڏيءَ هيٺان هئس. ڪڪا وار رت ۾ ڳوهجي ٻار جي نرڙ ۽ لوندڙين کي چنبڙي پيا هئا.
”چڱو جو مري ويو.“ ليليٰ جي هڪ جملي دائيءَ جي تجربن جو بنياد اُٿلائي ڇڏيو.
”ڇو؟“
”ڇو!“ ليليٰ دائيءَ ڏانهن ڏسندي چيو، ”وار اُس ۾ ته اڇا نه ڪيا ٿئي.“
دائيءَ ٻار جي وارن مان رت جا تهه ڇڏائيندي وراڻيو، ”جن ماڻهن جا وار اُس ۾ اڇا ٿيندا آهن، سي سڀئي بيوقوف ڪونه ٿيندا آهن، ليليٰ. ۽ جن جا وار ڇانوَ ۾ اڇا ٿيندا آهن، سي سڀئي سياڻا نه هوندا آهن.“
”تنهنجون ڳالهيون ڪاري گڏهه جا ٽٽ آهن، دائي ساران،“ ليليٰ چيو، ”جيئرو رهي ڇا ڪري ها! سور ۽ سختيون سهي ها. ڪير به کيس ڀر ۾ بيهڻ نه ڏي ها.“
”ڇو؟“
”ڇو جو رنڊيءَ جو پٽ سڏائي ها، حرامي سڏائي ها. ڪوبه سندس پيءُ نه هجي ها.“
”حضرت عيسيٰ کي به پيءُ نه هو.“ دائي ساران جا لفظ ٺٺوليءَ ۾ ٻڏل هئا. سندس جملو دل جي ڪنهن ڪنڊ ۾ چڀندڙ نفرت مان ڦاٽ کائي نڪتو هو.
”حضرت عيسيٰ خدا جو پٽ هو، ساران.“
”ڪفر ٿي بڪين لئي،“ ساران جي سڄيل منهن تي شرارت آميز مرڪ نمودار ٿي.
”ڪفر! هون،“ ليلا ويهاڻي تان منهن کڻي فرش تي ٿڪ اُڇلائي، ”مان هندن، مسلمانن ۽ عيسائين سان راتين جون راتيون سمهي چڪي آهيان. منهنجو ڪوبه مذهب ڪونهي. مان وئشيا آهيان.“
ان جواب تي دائي ساران ٻئي هٿ گوڏن تي رکي ڏانهس نهاريو هو. کيس جواب نه ڏنو هئائين. هن هڪ نظر ۾ ليليٰ جون ڳتيل ڀرون ۽ ڀرون پٺيان مغز ۾ پيدا ٿيل ڪروڌ جاچي ورتو. کيس سڌ هئي ته ان ڪروڌ کان پوءِ ليليٰ جي تن بدن مان ضد جو آتش فشان ڦاٽي نڪرندو. هوءَ بنا ڪنهن سوچ سمجهه جي، جيڪي ڪجهه اندر مان اُڌما کائي نڪرندس اوڪاريندي ويندي، ٿوڪاريندي ويندي. ذهن ۾ لڳل آڳ جي شعلن ۾ سڙندي، پچندي، پڄرندي هوءَ ڪنهن جي به پرواهه نه ڪندي آهي. ٺوڪر سان سيٺين کي پنهنجي پاسي مان اُٿاري کڙو ڪندي آهي. هڪ دفعو حد جي صوبيدار کي سپاهين جي موجودگيءَ ۾ گار ڏيئي منهن ۾ ٿُڪَ هنين هئائين، ۽ پوءِ کيس ان جرم جي عبرتناڪ سزا ڀوڳڻي پئي هئي.
ڳالهه جو رخ مٽائڻ خاطر ساران چيو، ”لاش آءُ پاڻ سان ڳني ٿي وڃان. گورا قبرستان وٽ ڪنهن کڏ ۾ ڦڳائينديس.“
ليليٰ کيس جواب نه ڏنو.
دائي ساران لاش تي جگ مان پاڻي به پيٽيندي وئي ۽ هڪ هٿ سان مهٽيندي به وئي. گينڊيءَ جو پاڻي ڳاڙهو ٿيندو ويو. ٻار کي ٻانهن کان وٺي مٿي ڪري، مٿائنس پاڻي پيٽيائين. ٻار جو کير جهڙو بدن اڇو اجرو ٿي ٻهڪڻ لڳو. پاڻيءَ جا ڦُڙا بدن تي موتين وانگر جرڪڻ لڳس. هڪ ٻانهن دائي ساران جي مٺ ۾ ۽ ٻي پاسي کان لڙڪي رهي هيس. ٽنگون، ننڍڙيون ننڍڙيون، ڪونئريون ڪونئريون، هڪ ٻئي کان ڌار، ڪنڌ ۾ خم. منهن کاٻي ڪلهي تي پيو هوس.
ليليٰ جون اکيون ٻار ۾ اٽڪي پيون. جڏهن کان سندس پهريون مهينو بند ٿيو هو. تڏهن کان هن لاتعداد اميدون ٻار ۾ اٽڪائي ڇڏيون هيون. کيس بدناميءَ جو ڀَوُ نه هو ڇو جو هوءَ اڳ ئي بدنام هئي، نالي چڙهي هئي. کيس پڪ هئي ته سندس پيٽ ۾ ٺهندڙ ٻار ڇوڪرو هوندو. هو گول گول، نرم نرم، پشم جهڙو ڪونئرو ۽ صحتمند هوندو. هوءَ پنهنجي لال کي اهڙي نموني پاليندي، نپائيندي، جنهن جا صدين تائين مثال ڏنا ويندا. هوءَ ڪراچيءَ مان هلي ويندي. پيشو ڇڏي ڏيندي. هر ممڪن ڪوشش ڪري پنهنجي ڀيانڪ ۽ داغدار ماضيءَ جو پاڇو پنهنجي ٻار تي پوڻ نه ڏيندي. ۽ پوءِ، پنجون مهينو لڳنديئي هن پيشو ڪرائڻ ڇڏي ڏنو. سيٺين ۽ سرڪاري آفيسرن جون موٽرون در تان موٽائي ڇڏيائين. هر وقت، هر گهڙي ڪنهن ويچار ۾ گم، اميدن جي ريگستان ۾ خيابانن جو تصور کڻي مرڪندي رهندي هئي – امڙ منهنجي پياري امڙ، تون منهنجي لاءِ ايڏي محنت نه ڪندي ڪر. ڏس، تنهنجي هٿن ۾ لڦون پئجي ويون آهن، تنهنجي آڱرين جا ڏوڏا گسي ويا آهن. هوءَ جواب ۾ مرڪندي، پيار کان بيتاب ٿي پنهنجي پٽ جو چهرو چمڻ لڳندي هئي ۽ هڪ ڏينهن، هڪ ڏينهن هو ڊوڙندو ايندو، امڙ، مان ..... مان، يونيورسٽيءَ ۾ پهريون نمبر آيو آهيان. هينئر توکي محنت نه ڪرڻي پوندي، هينئر مان ڪمائيندس، محنت ڪندس دنيا جو هر هڪ سک سميٽي، ميڙي، گڏ ڪري تنهنجي آڏو اچي رکندس. هوءَ کلندي، پنهنجي لال کي سيني سان لڳائيندي، سندس چهرو چمڻ لڳندي. هوءَ ائين ئي سوچيندي رهندي هئي. اميدن جي ريگستان ۾ خيابانن کي تلاش ڪندي رهندي هئي. موٽ ۾ کيس ملي ريگستان جي رڃ ۽ سڃ، ساڻو ڪندڙ اُڃ. موٽ ۾ مليس هڪ هلڪڙي رڙ، هڪ دانهن، جنهن کي هوءَ جهٽي نه سگهي.
”آءُ وڃان ٿي ليليٰ.“ ساران جي آواز تي ليليٰ جي خيالن جو سلسلو ڇڄي پيو.
”ڪيڏانهن؟“
”گورا قبرستان جي ڪنهن کڏ ۾ لاش ڦڳائينديس.“ دائي ساران ٻار جو لاش ٽوال ۾ چهائي، ڪاري ڪپڙي ۾ ويڙهي پنهنجي ڳوٿريءَ ۾ وجهي ڇڏيو هو. هوءَ وڃڻ لاءِ تيار هئي. ليليٰ جي دل رکڻ لاءِ چيائين ”تون دلجاءِ ڪر ليليٰ.“
دلجاءِ! دل ليليٰ جي وس ۾ نه هئي. رکي رکي اُڌما پي کاڌائين. دل خيالن جي سمنڊ ۾ لڙهندي رهيس. ويچارن جي وير سندس سڪون جي ڪنارن کي لٽي ڇڏيو، ۽ هوءَ وهمن ۾ وڪوڙجي وئي - ٻار جي لاش تي ڳجهن کي لهندو ڏٺائين - ڇتن ڪتن کي ٻار جون ٻوٽيون چٻاڙيندي ڏٺائين - وهمن جي ڪارن ڪوهن تان به ڪانو اُڏامندا آيا - ڪيڪون ڪندا آيا - ٻار جي سيني تي ويهي پنهنجيون ڪاريون نوڪدار چهنبون ٻار جي اکين ۾ ٽنبي، ڇڪي ٻاهر ڪڍيائون - ٻار جا تارا ڪانون جي چنهنبن ۾ هئا.
ليليٰ کان دانهن نڪري وئي، ”نه ساران نه.“
ساران ڳوٿري رکي ليليٰ ڏانهن نهاريندي چيو، ”اڪيلائيءَ کان ڏڪين ٿي ليليٰ؟“
”ها ساران، ڏڪان ٿي،“ ليليٰ دل جي ڳالهه زبان تي نه آندي.
”پهلوان سان نه ڦٽائين ها ته لئي هن ڏکئي وقت ۾ تنهنجي ڪم اچي ها.“
”لعنت موڪل پهلوان تي،“ ليليٰ نفرت وچان چيو، ”دلو، حرامي، منهنجي ڪمائيءَ مان ٽي حصا پاڻ کڻندو هو، سوئر.“
”ٽي حصا پاڻ ته هڙپ نه ڪندو هو. ان مان ٻه حصا حد جي پوليس کي به کارائيندو هو.“
”توکي خبر ناهي ساران. ڪمينو هو.“
”پر تنهنجي لاءِ گراڪ فسٽ ڪلاس آڻيندو هو.“
”مان ٿرڊ ڪلاس آهيان ڇا!“
”نه لئي نه،“ ساران وراڻيو، ”تون ته مرڳو فرشتن جا وضو به ٽوڙي ڇڏين.“
ليليٰ جي اُداس، بي رونق منهن تي هلڪي مرڪ تري آئي. مرڪ آئي، ترسي، هلي وئي پر هن نه ڳالهايو.
ساران ڳالهايو، ”مان وڃان؟“
”نه ساران،“ ليليٰ پاڻ کي ٺوٺين تي مٿي ڪندي چيو، ”ڪجهه دير لاءِ نه وڃ.“
”ڇو، ڪجهه پڇڻو اٿئي؟“
”ها.“
”ڇا؟“
”مان ......“ هوءَ هٻڪي پئي. جملو پورو ڪري نه سگهي.
”ڏس ليليٰ، آءُ توکي هڪڙي صلاح ڏيان ٿي،“ دائي ساران ليليٰ جي پلنگ ڏانهن وڌي آئي، ”وري ڪڏهن به ٻار ڄڻڻ جي غلطي نه ڪجانءِ. آپريشن ڪري ٻچي داني ڪڍرائي ڇڏ، يا هر هفتي پابنديءَ سان املداس جو جلاب وٺندي ڪر.“
ليليٰ کيس جواب نه ڏنو. دائيءَ ڳوٿري کڻي ليليٰ ڏانهن ڏٺو ۽ در ڏانهن وڌي وئي.
”منهنجي دل نٿي چاهي ساران“
ساران در وٽ بيهي رهي. اتان ئي منهن ورائي پڇيائين، ”ڇا نه ٿي چاهي؟“
”ته منهنجو ٻار ڪنهن کڏ يا گند جي ڊهه تي ڍونڍ ٿي سڙهندو رهي.“
”تون ڇا ٿي چاهين؟“
”مان نٿي چاهيان ته منهنجو ٻار مرڻ کان پوءِ به اڌ وال ڌرتيءَ کان محروم رهي.“
”ناجائز ٻارن جا لاش دفنائبا ناهن، فقط اُڇلائبا آهن.“
”ڇو؟“
”ڇو جو انهن ٻارن جو به حضرت عيسيٰ وانگر پيءُ نه هوندو آهي.“ ساران جي منهن تي پُراسرار مرڪ ڦهلجي وئي. زندگيءَ ۾ جيڪي لاتعداد تجربا تحفي طور مليا هئس، تن ۾ هوءَ پنهنجي ميگهواڙ گهراڻي مان هڪ هندو سيٺ جي پٽ سان ڀڄي وئي هئي، جنهن کيس چڱي طرح چوڙيو ماڻيو ۽ کيس واڻياڻي ڪري ٿر ڏانهن گم ٿي ويو. ميرپورخاص ۾ هڪ ملان کي هٿ لڳي وئي، جنهن کيس مسلمان ڪري ساڻس نڪاح وجهي پنهنجي چوٿين زال ڪري پنهنجي گهر وٺي ويو. ساران کي اها ڳالهه نه وڻي هئي ۽ ملان کي چيو هئائين، تنهنجو گهر آهي يا چڪلو! هڪ مرد ٿي چئن عورتن سان عيش ٿو ڪرين. مان به چئن مردن سان هڪ مهل شادي ڪنديس.“ ملان ٺهه پهه کيس طلاق ڏيئي ڇڏي. ان کان پوءِ حيدرآباد جي هڪ گرجا ۾ ڀنگياڻي ٿي ڪم ڪرڻ لڳي، جتي گرجا جي فادر سان 6 مهينا کن ناجائز تعلقات رکڻ کان پوءِ سندس ئي چوڻ تي، ڪرستان ٿي هئي. حيدرآباد ۾ هوءَ هڪ دفعو ٻيهر جنت جي لالچ ۾ امام دين نالي هڪ چرسيءَ جي چوڻ تي مسلمان ٿي ڪراچيءَ کان وڃي نڪتي. ڪراچيءَ ۾ امام دين کانئس برنس روڊ جي هڪ فليٽ ۾ پيشو ڪرائيندو هو. هڪڙي ڏينهن امام دين نشي ۾ چور لڏندو لمندو آيو ۽ ٽرام کي مڇر سمجهي هلندڙ ٽرام کي ٽڪر هڻي ڪڍيائين، ۽ ٿڏي تي مري ويو. تڏهن کان ساران پنهنجي فليٽ تي ”زچه خانه جو بورڊ هڻي ٻار ڄڻائڻ ۽ ڪيرائڻ جو ڪم شروع ڪيو ۽ اڃا تائين ڪندي ايندي آهي.
ليليٰ جي ٻار جو لاش کڻي هوءَ در ڏانهن وڌي وئي. ليليٰ کيس سڏ ڪري روڪيو، ”ڪجهه به ٿي پوي ساران، مان پنهنجي ٻار جو لاش ڪتن جي حوالي نه ڪرائينديس.“
دائي ساران ڳوٿري در وٽ رکي ليليٰ ڏانهن وڌي آئي. هڪ پير پلنگ تي رکندي کهري آواز ۾ چيائين، ”مغز ته خراب نه ٿئي ليليٰ؟“
”مغز!“ ليليٰ جي ڇوڏن لڳل چپن تي هڪ ويران مرڪ ليئو پائي گم ٿي وئي.
”ڏس ليليٰ“ ساران ليليٰ جي ڀرسان ويهي رهي. وارن ۾ آڱريون ڦيرائيندي چيو، ”تون ٻار ناهين ليليٰ تنهنجو دوست ڪوبه نه ۽ دشمن گهڻا آهن. اجايو پاڻ کي لئي ڪنهن مصيبت ۾ نه وجهي ڇڏين.“
”پنهنجي ٻار کي دفن ڪرائڻ ڏوهه آهي؟“ ليليٰ پڇيو.
ساران لاجواب ٿي ليليٰ ڏانهن نهاريو.
”مون کي جواب ڏي ساران. پنهنجي ٻار کي دفن ڪرائڻ ڏوهه آهي؟“
”تنهنجو ٻار ناجائز آهي. کيس پيءُ ڪونهي جيڪو سندس لاش کي رسم مطابق دفن ڪرائي سگهي.“
”پيءُ ڪونهيس ته ڇا ٿيو. ماءُ ته آهيس. مان سندس ماءُ موجود آهيان. مون کي پنهنجي ٻار جو لاش دفن ڪرائڻ جي اجازت ڪونهي؟“
”آهي. ڇونه آهي،“ ساران لاجواب ٿي وراڻيو، ”تون ڏاڍي ڌوم ڌام سان پنهنجي پهرين غلطي گم ڪرائڻ ٿي چاهين ڇا!“
”ها،“ ليليٰ اُٿي ويٺي. ”مان اسلامي ريتن رسمن مطابق پنهنجي ٻار جو لاش دفنائڻ چاهيان ٿي.“
ساران جي اکين ۾ اچرج ۽ حيرت جي روشني تري آئي. هوءَ سوسائٽيءَ ۾ پنڌرهن - ويهن کن ”آرٽسٽ“ ڇوڪرين جي تپاس ڪندي آهي، جيڪي ٽولين ۾ يا اڪيلي سر ڪيبري ۽ اسٽيج آرٽسٽ سڏائي پيشو ڪرائينديون آهن. منجهائن ڪنهن کي به ڪو جنسي مرض وڪوڙي ويندو آهي تنهنجو يوناني نسخن ۽ ڦڪين پُڙين سان علاج ڪندي آهي. انهن ۾ فقط ليليٰ ئي آهي جيڪا سندس چئي کان نڪري ويندي آهي.
”اجايو ضد نه ڪر ليليٰ،“ ساران کيس سمجهايو، ”ان لاءِ توکي بي - ڊي صاحب کي اطلاع ڏيڻو پوندو. توکان طرحين طرحين جا سوال پڇندو ....۽ .... ممڪن آهي ته توتي ٻار کي گهٽو ڏيئي مارڻ جو الزام به لڳائي.“
”هو ائين نه ڪندو.“
”ڪندو. پاڻ کي سرخرو ڪرڻ لاءِ ڪندو. ڪُري لئه پاڻ کي اجايو مصيبت ۾ ٿي وجهين لئي.“
ليليٰ خاموش ٿي وئي. پيشانيءَ جا ليڪا اُڀري آيس چيائين، ”مان ماٺ ميٺ ۾ ٻار کي دفن ڪرائينديس. ڳجهن جي حوالي نه ڪرائينديس.“
”اهو ڪم مون کان نه ٿيندو. آءُ پاڻ کي قانون سامهون نٿي آڻيان هرو ڀرو آفيسرن ۽ پوليس ۾ عزت ويندي رهندي.“
”اهو ڪم مان ڪنديس، ساران.“
”تون!“
”ها، مان.“
”چري نه ٿيءُ.“
”تبليغ نه ڪر.“
”آءُ توکي ڌيءَ وانگر چاهيندي آهيان. ڪيئن نه سمجهايائين.“
”تون ڪوڙي آهين، ڏڪڻي آهين ساران.“
”ليليٰ!“
”منهنجو ٻار منهنجي ڀر ۾ رکي هتان هلي وڃ.“
ساران جا پير ڌرتيءَ کي چنبڙي پيا. سڄو تجربو ڪنن مان سيٽيون وڄائيندو نڪري ويس. زبان تارونءَ سان وڃي لڳس.
”ڏسين ڇا ٿي،“ ليليٰ ڪاوڙ منجهان چيو، ”دير نه ڪر. ٻار منهنجي ڀر ۾ رکي هتان هلي وڃ.“
”ليليٰ.“
”نڪري وڃ، ۽ وڃي پنهنجن ڌڳڙن کي سلام ڏي.“
ساران ڳوٿريءَ مان ڪاري ڪپڙي ۾ ويڙهيل ٻار جو لاش ڪڍي ليليٰ جي ڀرسان پلنگ تي رکي، تڪڙا قدم کڻندي ٻاهر هلي وئي.
ساران جي وڃڻ کان پوءِ ليليٰ ڪجهه دير تائين لاڳيتو ڪمري جي ڇت کي گهوريندي رهي. دل جي اڙٻنگائي ۽ دماغ جي چنتا سندس ذهن کي ولوڙي ڇڏيو. ڏسنديئي ڏسندي ڇت ڪوهيڙي وانگر ڌنڌ جا ڪڪر ٺاهي بيهي رهي. ليليٰ جون نگاهون ڇت جي ڪوهيڙي مان پار ٿينديون ويون. اڳتي وڌنديون ويون. ڌوڪينديون ويون. لامحدود خلائن ۾ تحليل ٿينديون ويون. ليليٰ جي اکين آڏو سڄي ڪائنات هڪ طويل، بي انت بيان ۾ بدلجي وئي هن پاڻ کي واريءَ جي ڀٽن ۾ اڪيلو ڏٺو. هر طرف، نگاهه جي پهچ تائين چلڪندڙ واري ۽ واريءَ جا دڙا سندس تنهائيءَ جو احساس وڌي ويو. ريگستان جي خاموشيءَ ۾ هوائن جا سيسڙاٽ، واريءَ تي رڃ، نڙيءَ ۾ اُڃ، مٿان جلندڙ سج جو گولو. اوچتو خاموش فضا ۾ واريءَ جي طوفان جو گهمسان جاڳي اٿيو. اک ڇنڀ ۾ جبل جيڏا واريءَ جا دڙا پنهنجي جاءِ تان گم ٿي ويا ۽ جتي لس هئي، اُتي فلڪ بوس پهاڙن جيڏا واريءَ جا دڙا کڙا ٿي ويا. سج جو ٻرندڙ گولو آسمان جي چمٽي مان ڇڏائجي ويو ۽ ڦرڻيءَ وانگر ڦرندو، بولاٽيون کائيندو ريگستان تي لهڻ لڳو. واري تپي لوهه ٿي وئي. واريءَ مان اُٿندڙ، موٽ کائيندڙ ڪرڻن ۾ سڄو بيابان سمنڊ وانگر ڇوليون هڻڻ لڳو. سڄو ماحول ڪنهن پُراسرار تندور جي دائري ۾ گهيرجي ويو. وحشت ۽ دهشت کان ليليٰ جون اکيون ڦاٽينديون ويون. سڄي بدن مان پگهر جا آخري ڦُڙا به نڪري ويس. اڃ ۽ خشڪيءَ سبب سندس ڏريل چپن ۽ زبان مان رت ٽمڻ لڳو. سنڌ سنڌ ڦٽندو ويس. سندس عضوي عضوي مان رت ريلا ڪري وهندو رهيو ۽ واريءَ ۾ جذب ٿيندو رهيو. گوڏن تائين ٽنگون واريءَ ۾ گجر وانگر پچي پيس. انگ انگ ۾ باهه ڀڙڪندي محسوس ڪيائين. تڏهن هن دل ئي دل ۾ مري وڃڻ جي تمنا ڪئي، پر سندس لفظ جلي ڀسم ٿي ويا هئا. هن روح جي گهراين مان رڙيون ڪري روئڻ چاهيو پر سندس آواز به سڙي خاڪ ٿي ويو هو. ليليٰ جي گوڏن مان ست نڪرندو ويو ۽ هوءَ اونڌي منهن پڄرندڙ واريءَ تي وڃي ڪري. سندس وجود مان اذيت ناڪ تڪليف جي ڪري سيسڙاٽ نڪري ويو. سڄي قوت سان پاڻ کي ڪنڊيءَ ۾ ڦاٿل مڇيءَ وانگر اُڇل ڏنائين.
۽ اوچتو، ڪنهن از غيبي مقناطيس سج جي گولي کي سٽ ڏني. سج گهڙي کن لاءِ ڌرتي ۽ آسمان جي وچ ۾ لٽڪي پيو ۽ پوءِ آسمان ڏانهن موٽڻ لڳو. واريءَ جي ڇولين ۾ وير واري خاموشي موٽي آئي. ريگستان ڪوهيڙي ۾ بدلجي ويو ۽ ڪوهيڙو ڦرندو گهرندو ڪمري جي ڇت ٿي پيو، جنهن جي وچ ۾ وڏو سائي رنگ جو گلوب لٽڪي رهيو هو.
ليليٰ بي اختيار ٿي ٻار جي لاش سان چنبڙي پئي. وار چمي، چهرو چميائينس. ننڍڙا پتڪڙا هٿ کڻي چمڻ لڳي ۽ اوچتو هڪ سڏڪو، هڪ آهه اندر مان اُڀريس ۽ هوءَ پنهنجي ٻار جي لاش کي هنج ۾ کڻي روئي پئي. سندس اکين مان اشڪ وهندا، ٻار جي نازڪ ڳلن ۽ نرڙ کي آلو ڪندا رهيا.
جڏهن سيني ۾ اڻڄاڻ چتا جا آخري شعله گهور نراشا جي رک کي ڀاڪر پائي سمهي پيا، ۽ جڏهن من جو مونجهارو بي چين سمنڊ جي ڪنهن خاموش وير وانگر موٽي ويو، تڏهن ليليٰ جي ذهن ۾ ٻار جو مسئلو ڪنهن ڏند ڪٿا جي راڪاس وانگر ڏند شيڪي بيهي رهيو.
هوءَ ڇرڪ ڀري اُٿي ويٺي. ٻار جو لاش هنج مان لاهي پلنگ تي ليٽايائين. مٿس چادر وجهي ڇڏيائين. جنهن ڪم جي هام ڀري هئائين، سو مرحلو مشڪل نظر آيس. ڪير آهي جيڪو ٻار کي قبرستان تائين کڻي ويندو - ڪير آهي جيڪو مناسب جاءِ تي قبر کوٽائيندو. ڪير آهي جيڪو ٻار جي ڄمڻ ۽ مرڻ جو اطلاع اختياريءَ وارن کي ڏيندو – ڪير آهي، ڪير به نه، ڪو به نه.
هوءَ بيچين ٿي اُٿي ڪمري جي هر ڪا شيءِ سندس نظرن جي دائري ۾ ڀنواٽيون کائڻ لڳي. دل ڪنهن ڌٻڻ ۾ لهندي ويس. جنهن بيپناهه درد مان جان آجي ڪرائي هئائين، تنهنجي تڪليف وساري ڇڏيائين. پلنگ جي پاٽيءَ تي ويهي، ٻئي ٺوٺيون گوڏن تي رکي، منهن ٻئي هٿن ۾ جهلي سوچ ۾ غرق ٿي وئي.
تڏهن ٽٽل خيالن جا سلسلا ٻيهر جڙڻ لڳس. پنهنجي ٻار کي رسم مطابق دفنائڻ جو ارادو سندس ذهن ۾ پختو ٿي ويو. سوچيائين: پنهنجي ٻار جي لاش کي سپرد خاڪ ڪرڻ لاءِ اهو ڪي ڪندي ڄڻ ٻار ڄمندي نه مئو هو بلڪه ڦوهه جوانيءَ ۾ اجل سان وڃي مليو هو. ٻار کي غسل ڏياريندي، ڪفن ۾ ويڙهيندي. لاش تڏي ۾ نه پر انجمن اسلامي جي ڏولي ۾ قبرستان موڪليندي. جنهن وقت هجوم ماڻهن جو جنازي کي ڪلهو ڏيندو قبرستان ڏانهن روانو ٿيندو، تڏهن هوءَ اوڇنگارون ڏيئي روئي پوندي، سڏڪا ڀريندي ڀريندي سندس ساهه درد جي ٿوهر سان وچڙي پوندو.
خيالن جي سلسلي جون ڪڙيون هڪ هنڌ اچي ٿي پيس. هن منهن ورائي ٻار جي لاش تان چادر لاهي ڇڏي. ڪجهه دير تائين بنا اک ڇهنبڻ جي ٻار جي ڪومايل منهن ۾ ڏسندي رهي. هيٺ جهڪي، ٻار جي سرد ڳل تي چمي ڏيندي چيائين: تون حضرت عيسيٰ نه آهين منهنجا لال، دنيا جي هر عورت تنهنجي ماءُ، هر ٻار تنهنجو ڀاءُ آهي.
ٻار تي ٻيهر چادر وجهندي ليليٰ فيصلو ڪيو ته هوءَ پنهنجي حسن ۽ جوانيءَ جو خيال نه ڪندي، هر رات اٺن اٺن گراهڪن وٽ ويندي، پنهنجو هڏ گڏ پائمال ڪرائيندي ۽ دولت گڏ ڪندي رهندي. هڪ ڏينهن پنهنجي لال جي قبر تي تاج محل اڏائيندي.
خيالن جي ان سلسلي کي ٻار دفنائڻ جو مسئلو ڳڙڪائي ويو. ڪو ته هوندو جيڪو منهنجي مدد ڪندو، هن ڏکئي وقت ۾ منهنجي ڪم ايندو، هن سوچيو. هن تصور ۾ هر ان مرد جي تصوير آڻي مِٽائي ڇڏي جنهن سان ڪڏهن سندس خاص تعلق رهيو هو. کيس هڪ رسالي جو فوٽو گرافر ياد آيو، جيڪو ساڻس سچي محبت جي دعويٰ ڪندو هو، ۽ هڪ ڏينهن کيس دوکو ڏيئي سندس اگهاڙا فوٽا ڪڍي ورتا هئائين. انهن فوٽن جي آمدنيءَ مان هن موهير وول جو ڪمپليٽ سوٽ سبايو هو. ليليٰ چپن ۾ فوٽو گرافر کي ٻه چار اُگهاڙيون گاريون ڏيئي سندس خيال لاهي ڇڏيو، دوکيباز، حرامي، منهنجي ڪهڙي مدد ڪندو، هن سوچيو.
هوءَ ڊريسنگ ٽيبل جي آئيني اڳيان وڃي بيٺي. ذهني ۽ جسماني ڪشمڪش کان پوءِ به منجهس جنسي ڪشش موجود هئي. جسم سنبل جهڙو ڪونئرو ۽ سنگ مرمر جهڙو لسو هئس. ڇاتي تان هٿ ترڪائيندي سٿرن تائين کڻي وئي. هڪ دفعو پروفيسر دين محمد، جيڪو هڪ ڪاليج ۾ ديني تعليم جو استاد هو، تنهن هڪ رات کيس ڀاڪر ۾ ڀريندي چيو هو: تنهنجو جسم والله الحمرا جي پاري جهڙو چلڪندڙ ۽ ڇلڪندڙ، ڏند تسبيح جي داڻن جهڙا آهن. سبحان الله، الله جو شان آهي. سندس چپ چمندي چيو هئائين، ”تنهنجا چپ ولله دوزخ جي باهه آهن.“
ليليٰ کانئس سو رپيا وٺي پرس ۾ وڌا هئا. پروفيسر کيس ٻانهن کان ڇڪيندو پنهنجي لائبريريءَ ۾ وٺي ويو هو. لائبريريءَ جي غاليچيءَ تي ليليٰ کي ليٽائي سندس جسم کي چهنڊن ۽ چڪن سان ساڻو ڪري ڇڏيو هئائين. ليليٰ برداشت ڪري نه سگهي هئي، تڏهن چيو هئائين، ”مون کي ماري ڇڏيندين ڇا؟“ پروفيسر وراڻيو هو، ”تون منهنجي زال آهين ليلا، اسان جي دين ۾ آهي ته عورتون توهان جو لباس آهن، مان لباس کي جيئن چاهيان استعمال ڪري سگهان ٿو.“ ليليٰ کيس جواب ڏنو هو، ”مان رنڊي آهيان“، نه، تون منهنجي زال آهين، پياري، سو رپيا تنهنجو حق مهر آهي. مون توسان هڪ رات لاءِ متاع ڪيو آهي.“ ليلا چيو هئس، ”تون ته سني آهين، پروفيسر،“ ”مان سني آهيان نه شيعو، مان اسلام جو سچو پرستار آهيان.“ ڇو ٿو پنهنجي دل کي ڪوڙا دلاسا ڏئين، پروفيسر. گناهه کي گناهه سمجهي ڪر ته وڌيڪ مزا ماڻيندين. پروفيسر فخر سان وراڻيو هو، مان ديني تعليم جو ماهر آهيان. مون وٽ آمريڪن يونيورسٽي ڪيليفورنيا جو ٿيالاجي ٽيچنگ ڊپلوما آهي ۽ خبر اٿئي، و• هن سال حڪومت مون کي پيرس ۾ ٿيندڙ سيمينار ۾ اسلام ۾ جديد ڦير ڦار جي عنوان تي ڳالهائڻ لاءِ موڪلي رهي آهي. ”ماشاءَ الله“ پروفيسر ليليٰ کي ڳراٺڙي پائيندي پڇيو هو، ”تون هڪ رات لاءِ فقط هڪ سو رپيا ڇو وٺندي آهين پياري؟“، اهو منهنجو ريٽ آهي، ”تنهنجو ريٽ تمام گهٽ آهي“، پروفيسر سو رپيا وصول ڪندي چيو هو ”مون کي ڪتابن سان عشق آهي، پر اڄ ولله دل گهري ٿي ته هن لائبريريءَ جا سمورا ڪتاب وڪڻي موڙي تنهنجي مٿان قربان ڪري ڇڏيان.“
ليليٰ کي پروفيسر ياد آيو. پروفيسر جو جديد ديني نظريو ياد آيس. سوچيائين، هو مسجد جي ملن وانگر دقيانوسي نه آهي، ماڊرن مولوي آهي، ڪمپليٽ سوٽ، فليٽ هيٽ ۽ ٽاءِ سان اسلام ۾ جديد لاڙن جو پرچار ڪندو آهي. هو، فقط هو منهنجي مدد ڪندو.
پروفيسر کان پوءِ ٻين جي باري ۾ به سوچيائين، پر ڪنهن تي به قوي اميد رکي نه سگهي. هڪ ميجسٽريٽ، هڪ وڪيل، حد جي صوبيدار جي باري ۾ به سوچيائين، پر سڀئي کيس مطلبي نظر آيا. هو سڀئي سو رپيا ڏيئي کيس ڏيڍ سو رپين جيترو استعمال ڪندا هئا.
ان سوچ ۾ سڄو ڏينهن ڳاري ڇڏيائين. سج لهي ويو، سانجهي آئي، تڏهن به هوءَ پروفيسر دين محمد کي ٻين ڄاتل سڃاتل گراهڪن سان ڀيٽيندي رهي. ائين ڪرڻ سان دل ۾ اميد پوري ٿيڻ جي پڪ مضبوط ٿيندي وئي. آخر، رات جي نائين لڳي هن پاڻ ۾ هلڻ جي ٿورڙي سگهه ساري. پروفيسر سان ملڻ جو پڪو پهه ڪري وڃڻ لاءِ تيار ٿي بيٺي. اڻڀن وارن تي ٻه چار دفعا ابتي سبتي ڦڻي ڦيرائي، هوءَ آهستي آهستي وک کڻندي ڪمري مان نڪري ورانڊي ۾ وڃي بيٺي. ورانڊي مان منهن ڦيرائي لاش ڏانهن ڏٺائين.
شهيد ملت روڊ تان ٽيڪسي ڪري، پروفيسر دين محمد سان ملڻ لاءِ سولجر بازار ڏانهن وئي.
پروفيسر جي فليٽ جو در کڙڪائي، ڀت کي ٽيڪ ڏيئي بيهي رهي. ٽنگن مان ست نڪري ويو هئس. دل سيني ۾ جهڪي ٿيندي پئي ويس. ڪمزور هئي. پاڻ کي چڱي طرح شال ۾ ويڙهي ڇڏيائين..... ٻه چار پاڙي جا ڇوڪرا ڏاڪڻ لهندي ليليٰ کي گهوريندا هيٺ هليا ويا. هنن اڪثر ليلا کي پروفيسر جي فليٽ تي ايندي ڏٺو هو. پروفيسر پاڙي وارن کي پڪ ڏياري ڇڏي هئي ته هوءَ سندس شاگردياڻي هئي، ۽ کانئس ٽيوشن وٺڻ ايندي هئي.
پروفيسر ٿوري دير کان پوءِ در کولي وٿي مان ليئو پائيندي چيو، ”ڪير آهي، يا اخي؟“
”مان ليليٰ آهيان پروفيسر صاحب.“
”الله جو شان، قربان.“ پروفيسر ليليٰ کي اندر آڻيندي چيو، ”اهلاً و سهلاً مرحبا.“
ليليٰ کي ساڻ ڪري پنهنجي لائبريريءَ ۾ آيو. کيس آرام ڪرسيءَ تي ويهاريندي پڇيائين، ”اڄ چئن مهينن کان پوءِ آئي آهين پياري، فراق ۾ اسان کي مجنو ڪري ڇڏيو هيئي. ڀلا ڏي خبر، بار هلڪو ڪيئي؟“
”ها.“
”سبحان الله.“
”مان ڪم سان آئي آهيان، پروفيسر.“ ليليٰ ساهه قابو ڪندي ڳالهيو. ”ڪم، ڪهڙو ڪم؟“ پروفيسر آرام ڪرسيءَ جي ٻانهن تي ويهي ليليٰ کي ڀاڪر ۾ ڀريندي چيو، ”ڪنهن کي پاس ڪرائڻو اٿئي؟ ايم - اي فائينل جا پيپر ڏسي رهيو آهيان. حڪم ڪر ته و• سڀني کي هڪ ڌڪ ۾ پاس ڪيان يا فيل.“
”مان ٻئي ڪم سان آئي آهيان.“
”حڪم ڪر،“ پروفيسر پنهنجو بار ليليٰ تي ڇڏي ڏنو.
”مان بيمار آهيان پروفيسر،“ ليليٰ کيس ٻانهن پري ڪندي چيو، ”اڄ اسر جو ٻار ڄڻيو اٿم.“
”اڄ!“ پروفيسر کان رڙ نڪري وئي، ”اڄ ۽ ويهن ڪلاڪن کان پوءِ مون وٽ آئي آهين، نعوذ باالله.“
”مان سو رپيا ڪمائڻ نه آئي آهيان. ٻئي ڪم سان آئي آهيان.“
پروفيسر جنهن جون مڇون ميدان، ۽ منهن تي فرينچ ڪٽ ڏاڙهي هوس. ڏاڙهي مهٽيندي پڇيائين، ”چئه، حڪم ڪر، ڪهڙو ڪم اٿئي.“
”تنهنجي مدد گهرجي.“
”مدد!“ پروفيسر پائيپ دکائي واڇ ۾ وڌو ۽ اڌ ٻوٽيل وات سان چوڻ لڳو، ”تون حڪم ڪر ليليٰ، هن لائبريري جا سڀئي ڪتاب وڪڻي موڙي تنهنجي حوالي ڪري ڇڏيان.“
”مون کي پيسن جي ضرورت ناهي.“
پروفيسر ڪش هڻي پائيپ وات مان ڪڍندي چيو، ”ته پوءِ حڪم ڪر، منهنجي عربستاني حور.“
”ٻار کي دفنائڻ ۾ منهنجي مدد ڪر،“ ليليٰ چيو، ”مان عورت آهيان، اڪيلي آهيان، اهو ڪم مان ڪري نه سگهنديس.“
پروفيسر دين محمد ليليٰ کي جواب نه ڏنو. ڪرسيءَ جي ٻانهن تان اٿي، ٽيبل جي ڪنڊ تي وڃي ويٺو.
ليليٰ چيو، ”مان چاهيان ٿي پروفيسر، ته منهنجي ٻار جو لاش اسلامي دستور موجب دفن ٿئي.“
”تنهنجو مغز خراب آهي ليليٰ.“
”منهنجو مغز خراب آهي ته پوءِ دنيا جي هر ماءُ جو مغز خراب آهي.“
اوچتو پروفيسر منهن ورائي ليليٰ جي هيڊ هاريل منهن ۾ چتائي ڏٺو. پائيپ جو ڪش هڻي لاپرواهيءَ مان چيائين، ”حرامي ٻارن جا لاش دفن نه ٿيندا آهن.“
ليليٰ کي هيانءَ ۾ بڙڇي لڳي. دل زخمي، روح گهائل ٿي پيس.
”منهنجي ڳالهه نه وڻي هوندءِ ليليٰ،“ پروفيسر سياست هلائيندي چيو، ”پر. جيڪي ڪجهه چيو اٿم سو سچ تي مبني آهي.“
”اسان رنڊين لاءِ سچ ۽ ڪوڙ جي وچ ۾ خيالي ديوار هوندي آهي، پروفيسر صاحب“، ليليٰ غصو دٻائيندي چيو، ”جنهن مهيني مون کي پيٽ ٿيو هو، تنهن مهيني جون اڪثر راتيون تو وٽ گذاريون هيون.“
”تنهنجو مطلب آهي ته à“
”منهنجو مطلب آهي ته ٻار تنهنجو به ٿي سگهي ٿو.“
پروفيسر کان ڇرڪ نڪري ويو، چيائين، ”تون هوش ۾ ناهين ليليٰ. مان ديني تعليم جو ماهر ۽ تون چئين ٿي ته مان هڪ حرامي ٻار جو پيءُ آهيان! نعوذ بالله.“
”مان هوش ۾ آهيان، تون ئي هوش ۾ ناهين“، ليليٰ کيس ڇڙٻ ڏيندي چيو، ”مان توکان پنهنجي ٻار لاءِ تنهنجي ملڪيت مان حصو وٺڻ نه آئي آهيان.“
پروفيسر وڌي اچي ليليٰ جي ڪلهي تي هٿ رکيو. ليليٰ ڏانهس نهاريو. پروفيسر چيو، ”تون چري آهين، ليليٰ.“
”ها، مان چري آهيان. چري آهيان، تڏهن ته اميد کڻي تو وٽ آئي آهيان.“ ليليٰ ڀريل آواز ۾ ڳالهايو.
”تون سمجهين ڇو نٿي ليليٰ“، پروفيسر کيس سمجهائيندي چيو، ”تنهنجو ٻار ناجائز آهي.“
”۽ تون؟“
”ڀل مون کي گاريون ڏي. ليليٰ،“ پروفيسر ليليٰ جي چوٽ پچائي چيو، ”پر تنهنجو ٻار ناجائز آهي.“
”ڇو ناجائز آهي؟“
”ڇو جو تنهنجي ٻار جو ڪوبه پيءُ ڪونهي.“
”حضرت عيسيٰ کي به پيءُ نه هو.“
”لاحول ولله“
”مان شيطان نه آهيان، رنڊي آهيان.“
”ڳالهه ٻڌ ليليٰ. مان جيڪي ڪجهه توکي ٻڌائيندس سو مذهب جي جديد ۽ قديم لاڙن جي حوالي سان ٻڌائيندس.“
”ڇا ٻڌائيندين؟“
”ناجائز ٻارن جو دنيا جي ڪنهن به شي تي حق نه هوندو آهي“. ”ڇو؟ آخر ڇو؟“ ليليٰ ڪرسيءَ تان اٿي پروفيسر جي سامهون بيٺي، ”ڇا ناجائز ٻار انسان نه هوندا آهن؟ ڇا عام ناجائز ٻار، ٻارن کان ڏسڻ ۾ مختلف هوندا آهن؟ ڇا ناجائز ٻارن ۽ عام جي نرڙ تي حرامي حلالي لکيل هوندو آهي؟“
”مان بحث ۾ وقت وڃائڻ نٿو چاهيان،“ پروفيسر چيو، ”مان تو کي فقط هڪ سهڻي صلاح ڏيندس.“
”ڪهڙي؟“
”ڪنهن دائيءَ کي خرچي ڏيئي ٻار جو لاش گم ڪرائي ڇڏ.“
”هون،“ ليليٰ غاليچي تي ٿڪ اڇلائي، ”ته تون منهنجي ڪابه مدد نه ڪندين.“
”مان ڪوبه ڪم اسلام جي اصولن خلاف نه ڪندو آهيان،“ پروفيسر پائيپ پيئندي چيو، ”مان ناجائز ٻار جي ڪفن دفن ۾ هٿ وجهي معاذ الله، خدا ۽ خدا جي رسول کي ناراض ڪرڻ نٿو چاهيان.“
ليليٰ تير جهڙي تيز نگاهه پروفيسر تي وڌي ۽ لائبريريءَ جو در ڦهڪائي فليٽ مان ٻاهر نڪري وئي.
ليليٰ فٽ پاٿ تي اچي بيٺي. ڪمزوري آهستي آهستي وڌي رهي هئي، سڄو شهر اکين آڏو ويران ٿيندو ويس. پاڻ کي بيوس ۽ لاچار محسوس ڪيائين. اڪيلي سر ايڏو وڏو ڪم ڪرڻ جي پاڻ ۾ سرت نه ساريائين جنهن مرد کي مصنوعي محبت جي مام سان مجبور ڪيو هئائين، ان مرد جي بدليل نگاهن سندس اميدن تي پاڻي ڦيري ڇڏيو. اندر ۾ ٻوسٽ محسوس ڪيائين.
چاهيائين ته دنيا جي مردن کي هڪ ميدان ۾ کڙو ڪري کين خوب دل کولي گاريون ڏئي.
پوءِ ائين ئي، بنا ڪنهن مقصد جي، نيو ٽائون ڏانهن وڃڻ لڳي. ٻنهي ڪلهن تي ڪاري شال چڱي طرح ويڙهي ڇڏيائين. سندس ذهن جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ مذهب خلاف نفرت ۽ ٻار کي دفن ڪرائڻ جو مسئلو پاڻ ۾ اُلجهي رهيا هئا. هوءَ پروفيسر کي دل ئي دل ۾ گاريون ڏيندي رهي.
جڏهن هر ڪا واٽ بند نظر آيس تڏهن کيس اوچتو ئي اوچتو سيٺ ٽيڪمداس ڌرمداس جيساڻيءَ جو خيال آيو. نٻل بدن ۾ ٻل محسوس ڪيائين. ساڻين ٽنگن ۾ ساهه پيس، بلبن جون جهڪيون روشنيون سندس نگاهن ۾ جرڪي اٿيون.
هن هٿ جي اشاري سان ٽيڪسي بيهاري. ٽيڪسيءَ واري کي جوڙيا بازار ڏانهن هلڻ لاءِ چئي، پاڻ کي پوئين سيٽ تي ڇڏي ڏنائين. مٿو ٽيڪ سان لڳائي اکيون پوري ڇڏيائين. ٽيڪسي بندر روڊ تي ڊوڙڻ لڳي – نيان سائين جا اشتهار پوئتي ڇڏيندي وئي.
سيٺ ٽيڪمداس کي صابڻ ۽ بناسپتي گيهه جا ڪارخانا آهن. وڏن وڏن آفيسرن ۽ پوليس سان گهاٽي دوستي اٿس. دوستيءَ جو حق دولت، ليليٰ جهڙيون عورتون ۽ شراب جون بوتلون پيش ڪري ادا ڪندو آهي. سيٺ کي هڪ وٽيل سٽيل، ٿلهي، بندري زال آهي، جنهن مان ست پٽ ۽ اٺ ڌيئر آهنس. سيٺ پنهنجي زال کان ايترو ئي ڏڪندو آهي، جيترو انڪم ٽيڪس آفيسر کان. هوءَ ٻارن جي کيس بڇ ڪندي رهندي آهي ۽ ڪڏهن ڪڏهن پاڻ به ٻه چار بجا وهائي ڪڍندي اٿس.
رات جو دير تائين بناسپتي گيهه جي ڪارخاني ۾ ڪم جي نگراني ڪندو آهي. آفيس سينگاريل اٿس جنهن ۾ ليليٰ جهڙين عورتن کي گهرائيندو رهندو آهي.
هو ليليٰ کي ڪارخاني جي پوئين در کان آفيس ۾ گهرائيندو هو. کيس ٻولي ڪيل رقم کان ٻه رپيا وڌيڪ ڏيندو هو پر کيس پنهنجي سامهون گوشت کائڻ جي اجازت نه ڏيندو هو. ان جو هڪ ڏينهن ليليٰ کائنس سبب به پڇيو هو، جنهن تي سيٺ وراڻيو هئس، اري ڀائي مان ويشنو آهيان. کبر اٿئي اشان لاءِ گوشت حرام آهي، جيئن توهان لاءِ شوئر، ليليٰ کي ڄاڻ هئي ته سيٺ دل جو صاف ۽ سپتيو ماڻهو هو.
ٽيڪسي جڏهن جوڙيا بازار وٽ پهتي ته هن ٽيڪسي ڊرائيور کي گيهه جي ڪارخاني وٽ بيهڻ لاءِ چيو.
نوڪرن چاڪرن ۽ پٺاڻ چوڪيدارن ليليٰ کي سڃاڻي ورتو، هڪ پٺاڻ چوڪيدار ڊوڙندو سيٺ جي آفيس ۾ ويو. سيٺ ڳوڙهي خيالن ۾ گم هو.
پٺاڻ چيو، خوچي سيٺ ساب، ليليٰ ساب آيا هي.“
”اڙي وڙي اس کو اندر لي ڪي آئو ني لالا.“
لالو ڊوڙندو ويو ۽ ليليٰ کي سيٺ جي آفيس ڏانهن و ٺي آيو.
”خوچي، تم اندر جائو،“
ليليٰ آفيس جو در کولي اندر داخل ٿي.
سيٺ ڏند ڪڍندي چيو، ”اري ڀائي ڪيئن آهين ليليٰ.“
”ٺيڪ آهيان.“
”ڏاڍن ڏينهن کان پوءِ درسن ڏنو اٿئي.“
”پيٽ سان هئس نه،“
”ها، ها، اها ته کبر آهي، ٻار ڪيرايوءِ يا نه؟“
”ڄڻيم، پر جنم وٺنديئي مري ويو.“
”چڱو ٿيو.“
ليليٰ ڪاوڙ مان سيٺ ڏانهن ڏٺو. پر هڪدم ڪاوڙ ضبط ڪري ورتائين.
”ويهه نه ڀائي، تون ڌاري ٿورو ئي آهين.“
ليليٰ ڪوچ تي ويهي رهي.
سيٺ پاسي ۾ ويهندي پڇيس،“ ڪمجور پئي ڏسجين ليليٰ.“
”اڄ صبح جو ٻار ڄڻيو اٿم.“
”هري رام. تون جن ته ناهين ليليٰ؟“
”مجبور هئس. ڪم خاطر تو وٽ رڙهي آئي آهيان.“
”اري. اشان ته تنهنجا کادم آهيون.“ سيٺ ليليٰ کي ڪنڌ ۾ ٻانهن وجهي پاڻ ڏانهن ڇڪڻ چاهيو. ليليٰ مهارت سان پاڻ کسڪائي وئي.
سيٺ ٿڌو ساهه کڻندي چيو، ”ڀائي اشان کي ته سڪائي ڇڏيو اٿئي.“
”توهان زالن وارا سڪو ٿا ته پوءِ ويچارا ڪنوارا ڪيڏانهن ويندا.“
ليليٰ نه چاهيندي به، دل تي جبر ڪري چرچو ڪيو.
سيٺ نڪ ڦنڊائيندي وراڻيو،“ مون کي گگن ماءُ جي بت مان پيشاب جي بوءِ ايندي آهي.“
ليليٰ هڪ اُداس ٽهڪ ڏنو. ڄڻ ته روئي پوندي.
”اڄ ڳالهيون ٻولهيون نٿي ڪرين؟“
”مان پريشان آهيان سيٺ.“
”پريسان ٿين تنهنجا دشمن“ سيٺ ليليٰ کي ڀاڪر پائيندي چيو، ”ڀڳوان ٿو ڄاڻي، توکان سواءِ اسان جون بيٺڪون بي مجي ٿي ويون هيون. اجهو ويجهرائي ۾ انڪم ٽيڪس وارن اچي ستايو. تون هجين ها ته سالن جو وات بند ڪري ڇڏيان ها.“
ليليٰ خاموش رهي. سيٺ جي ٻانهن ڪنڌ مان لاهي ڇڏيائين.
سيٺ ليليٰ جي سٿر تي هٿ ڦيرائيندي چيو، ”ڇو ناراج آهين ڇا؟“
”نه سيٺ.“
”ته پوءِ ڳالهائين ڇو نٿي؟“
”مان سچ پچ بيحد پريشان آهيان.“
”ڇو کير ته آهي؟“
”مون کي تنهنجي مدد گهرجي سيٺ.“
سيٺ جو منهن لهي ويو. سڄو جوش ڍرو ٿي ويس.
مئل آواز ۾ بيدليءَ سان چيائين، ”چئه.“
”اول واعدو ڪر ته ڪم ڪندين.“
”اري ڀائي تون چئه کڻي.“
”منهنجو ٻار ڄمنديئي مري ويو،“ ليليٰ ڳيت ڏيئي ڳالهايو.
”پاري اوري وارا، يا پوليس وارا ستائني ٿا ڇا؟“
”نه.“
”ته پوءِ!“
”مان پنهنجي ٻار جو لاش ڪنهن قبرستان ۾ دفن ڪرائڻ چاهيان ٿي.“
”هري رام!“ سيٺ ليليٰ ڏانهن حيرت مان ڏسندي پڇيو، ”توهان مشلمان حرامي ٻار کي به دفن ڪندا آهيو ڇا؟“
”حرامي ٻار جو ڪوبه مذهب نه هوندو آهي. سندس لاش ساڙي به سگهجي ٿو، دفن به ڪري سگهجي ٿو.“ ليليٰ تلخ لهجي ۾ وراڻيو.
”کير، تون ته ڀائي جور آهين، توسان ڪير پڄندو!“
”مون سان پڄڻ جي ضرورت ناهي. مان چاهيان ٿي ته تون منهنجي مدد ڪر.“
”ڪهڙي؟ ڇا جي مدد؟“
”تنهنجي ڪارخاني ۾ مسلمان مزور ۽ چوڪيدار آهن. انهن جي مدد سان مان پنهنجي ٻار جو لاش ڪنهن به قبرستان ۾ دفن ڪرائڻ چاهيان ٿي.“ ليليٰ چيو ۽ اميد ڀريل نگاهن سان سيٺ ڏانهن ڏسڻ لڳي.
سيٺ سندس ڀر مان اٿي پري وڃي بيٺو.
”تون گهٻرائين ڇو ٿو سيٺ،“ ليليٰ چيو، ”ٻار منهنجو آهي، تنهنجو ناهي.“
سيٺ هڪ بکايل نگاهه ليليٰ تي وڌي ۽ ڪجهه سوچي چيائين، ”اهو ڪم آسان آهي، ليليٰ.“
”اوهه سيٺ، تو منهنجي مُشڪل آسان ڪري ڇڏي.“
”پر ......“
”پر ڇا؟“
”ان ڪم ۾ مان تنهنجي مدد نه ڪندس.“
”ڇو؟“
”ڇو جو مان هندو آهيان. اهو ڪم منهنجي ڌرم خلاف آهي.“
ليليٰ اکيون بند ڪري ڇڏيون. خيالن ۾ غرق ٿي وئي. سيٺ جي جواب سندس دل جي عارضي خوشين کي ڪافور ڪري ڇڏيو. دل چاهيس ته سيٺ جو ململ جو چولو چاڪ ڪري کيس پيٽ ۾ لتون وهائي ڪڍي، هن سيٺ لاءِ اهو ڪي ڪيو هو، جيڪو ٻيون ڇوڪريون نه ڪنديون هيون. هوءَ جائز ۽ ناجائز نموني، فطرتي ۽ غير فطرتي نموني سيٺ کي راضي ڪندي رهندي هئي.
ليليٰ جي ذهن ۾ خيالن جو آتش فشان ڦاٽي پيو. انيڪ خيال هڪ ٻي ڪڍ سندس ذهن کي سوين سوداءَ ڏيندا گم ٿيندا ويا.
تڏهن ليليٰ پنهنجي دل کي پرچايو. خيالن کي قابوءَ ۾ آندائين. هڪ اونهو ساهه کڻي چيائين، ”مان پنهنجي ٻار جو لاش ڪنهن شمشان ۾ ساڙائڻ لاءِ به تيار آهيان.“
”پاپ مها پاپ.“
”ڇا جو پاپ!“
”ٻي ڌرم جو لاش جو ڪريا ڪرم ڪرڻ پاپ آهي.“
”مان رنڊي آهيان وئشيا آهيان سيٺ صاحب،“ ليليٰ زهر اوتيو ”منهنجو ٻار حرامي آهي. نه منهنجو، نه منهنجي ٻار جو ڪو مذهب آهي.“
”هي رام ڪلجڳ،“ سيٺ نڪ تي آڱر ڦيرائڻ لڳو.
”خدارا منهنجي مدد ڪر سيٺ،“ ليليٰ کيس عاجزي ڪندي چيو، تون رهائيءَ وارو آهين، تنهنجي هر هنڌ پهچ آهي. ڪوبه تنهنجو وار ونگو ڪري نه سگهندو.“
”ڏس ڀائي ليليٰ“، سيٺ رکي لهجي ۾ وراڻيو، ”اسين آهيون هندو لوڪ تون مون کان ڪڌو ڪم ڪرائي شهر ۾ گڙٻڙ ڪرائڻ ٿي چاهين. رام رام ڪري هينئر ته مس مس هڪڙي جنگ بند ٿي آهي، تون هڪ حرامي ٻار لاءِ ٻي جنگ لڳائڻ ٿي چاهين!“
ليليٰ خالي خالي نگاهن سان سيٺ ڏانهن ڏسڻ لڳي. سندس اکين ۾ ڪنهن به قسم جا جذبا نه هئا. لڙڪ نه ها. نفرت نه هئي.
هوءَ پوئين پير سيٺ جي آفيس مان ٻاهر نڪري وئي. ڪارخاني جون مشينون واءُ ويلا ڪري رهيون هيون.
جوڙيا بازار رات جي خاموشيءَ ۾ گم ٿي ويندي آهي.
ليليٰ ڪارخاني مان ٻاهر اچي بيٺي. اليڪٽرڪ پول ۾ هڪ ميرانجهڙو بلب لٽڪي رهيو هو. هن موٽر رڪشا بيهاري ۽ شهيد ملت روڊ ڏانهن رواني ٿي وئي.
موٽر رڪشا ۾ کيس دائي، ساران ياد آئي. سوچيائين ته کيس گهر مان وٺندي وڃي ۽ ٻار جو لاش سندس حوالي ڪري ڇڏي. هوءَ ان ڪم جي ماهر هئي هر مهيني ٻه چار لاش گم ڪندي رهندي هئي.
ان خيال کي سندس ازلي ضد ڳڙڪائي ويو. ساڳي اوندهه کيس وڪوڙي وئي، جنهن ۾ ڪابه واٽ نظر نه آيس. هوءَ راهه تلاش ڪندي رهي. هڪ راهه ۾ ٿاٻا کائڻ کان پوءِ ٻيءَ راهه ۾ فرار تلاش ڪيائين، ان راهه ۾ رنڊڪون مليس ته ٽين راهه ۾ ڇوٽڪاري لاءِ واجهايائين. هڪ ڪٽيل راهه ٻيءَ ڪٽيل راهه ۾ داخل ٿي کيس منجهائيندي رهي.
ٿڪل ٽٽل، ساڻي ساڻي، هوءَ پنهنجي جاءِ تي موٽي آئي. در جو ڪلف کوليندي سوچيائين ته اندر وڃي، اوڇنگارون ڏيئي روئي پوندي. پر جڏهن اندر داخل ٿي ته چاهيندي به روئي نه سگهي. چاهيندي به ٻه لڙڪ لاڙي نه سگهي.
تڏهن ليليٰ کي خيال آيو ته سندس زندگي هڪ ڪُن هئي. هر وقت گردش ۾. هر وقت ڦيراٽين ۾. هر لمحو ڀنواٽيون، هر گهڙي هڪ چڪر، هن چادر هٽائي ٻار ڏانهن ڏٺو. ٻار جو ڪنول جهڙو چهرو ڪومائجي واڱائي ٿي ويو هو. پيٽ ڦوڪجي ويو هوس ۽ سڄو بدن سرد ۽ سخت ٿي پيو هوس.
هن ٻار جو لاش ڪاري ڪپڙي ۾ ويڙهي هنج ۾ کنيو، ۽ در بند ڪري خالي رستن تي نڪري آئي. رات جي اوندهه ۾ ڪٿي ڪٿي، پري پري، هڪ ٻن هنڌ، ٽيوب لائيٽ روشن هئي.
هوءَ خالي رستن تي هلندي رهي. ڪڏهن ڪڏهن ڪا موٽر مٿانئس روشني وجهي اڳتي وڌي ٿي وئي. هن دل ئي دل ۾ فيصلو ڪري ڇڏيو ته هوءَ ائين ئي، پنهنجي ٻار جو لاش هنج ۾ کڻي هلندي رهندي، هلندي رهندي، جيستائين ٽنگن ۾ ساهه هوندس هلندي رهندي، ٿڪجندي ڪري پوندي ته رڙهندي رهندي، ڌرتيءَ تي کسڪندي رهندي. بدن ڇلجي ويندس، پر ٻار کي هنج مان نه لاهيندي.
رستن مان رستا ڦٽندا رهيا. راهن مان راهون نڪرنديون رهيون. هوءَ ڪري ناهي، هلندي رهي آهي. الاءِ ڪيئن، الاءِ ڪٿان سندس ڏٻري ڏيل ۾ ايتري سگهه، ايترو عزم ڀرجي ويو آهي! ٻار کي سيني سان چهٽائي هوءَ هلندي رهي آهي هلندي هلندي هُن محسوس ڪيو آهي ڄڻ ته هوءَ زندگيءَ جي ابتدا کان هلندي رهي آهي ۽ انتها تائين هلندي رهندي.
سندس اڻڀا وار وکريل، اکيون اُداس آهن. هوءَ ڏسڻ ۾ ڏٻري، ڪمزور ٿڪل، ٽٽل ۽ بيمار ٿي اچي. هوءَ وڪٽوريا روڊ تي سينٽ ميري چرچ ٻاهران بيٺي آهي. کيس ٻانهن ۾ پنهنجي ٻار جو لاش آهي. سندس نگاهون عبادت گاهه جي ڀت تي اُڪريل بيبي مريم جي مجسمي تي کتل آهن. بيبي مريم جي هنج ۾ ننڍڙو حضرت عيسيٰ آهي ۽ سندس چپن تي ابدي ۽ لازوال مرڪ. ■