وهم
اکيون بند ڪري مٿو مها آتما گوتم جي قدمن ۾ رکي ڇڏيم. روح جو بي انتها ڪروڌ ٺاپر ۾ بدلجي ويو. ۽ پوءِ، ڄڻ سوچ جون سوين صديون گذري ويون. تاريخ جا اَڻ لکيل ۽ اَڌ ۾ ڇڏيل اڻپورا باب پورا ٿي ويا – مڪمل ٿي ويا. تڏهن مون ڪنهن جي مقدس قدمن جو ڄاتل سڃاتل آواز ٻڌو.
اکيون کوليم. سنڌوءَ کي سامهون ڏٺم.
چپن تي لازوال مرڪ هئس. پڇيائين، ”ڪيئن آهين؟“
”ٺيڪ آهيان.“ کانئس پڇيم، ”تون ڪڏهن کان آئي آهين!“
”ڪافي دير کان آئي آهيان.“ چيائين، ”سمجهيم، شايد ننڊ ۾ آهين. توکي جاڳائڻ مناسب نه سمجهيم.“
ڏک جي ڇيت ساهه سان وچڙي پيئي. دل چاهيو ته چوانس، اُها شام منهنجي ظاهري وجود جي آخري شام هئي، جڏهن تو ٽيليفون تي روئڻهارڪي آواز ۾ چيو هو، ڪُجهه دير کان پوءِ منهنجو نڪاح پئجي ويندو، ۽ مان هن حياتيءَ ۾ وري شايد تو سان ملي نه سگهنديس.“ اوچتو وحشتون در درين مان ڪاهي پيون هيون. مون آفيس جي دريءَ مان ٻاهر نهاريو هو. ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي لان تي طرحين طرحين جا ٿوهر آسمان ڏانهن ٻانهون اُڀيون ڪري بيهي رهيا هئا. ڪمري ۾ لڳل اسپيڪر مان محمد جمن جي ڳايل ڪلام جو آواز آيو هو، ”او ڪنهن کي دلڙي ڏيڻ ڪنهن کان ڌار ٿيڻ.“ ان شام کان پوءِ، هر رات اوجاڳي جي رات آهي. ورهيه ٿيا آهن جو ننڊ نيڻن کان رٺل آهي. هينئر جڏهن به سمهبو، ته اهڙي نموني سمهبو جو اُها ننڊ حياتيءَ جي آخري ننڊ هوندي. سجاڳي ٻئي جنم ۾ ٿيندي.
”ڇا پيو سوچين!“ سنڌوءَ جو آواز ٻڌم. سوچ جي مراقبي مان ڪنڌ کڻي ڏانهس ڏٺم.
جيڪي دل چاهيو، سو نه چيم. کانئس پڇيم، ”گهر ويئي هئيئن ڇا؟“
”ها.“ چيائين، ”تنهنجي گهر ويئي هيس. چيني ٻڌايو ته تون ٽيڪسيلا ويو آهين. مون کي پڪ هئي ته تون جوليان جي عبادتگاهه ۾ ملندين.“
”ڪيئن آهين؟“ کانئس پڇيم.
”ٺيڪ آهيان.“ پڇيائين، ”تون هتي ڇا پيو ڪرين!“
”ڇا پيو ڪريان!“ تعجب وچان ڏانهس ڏٺم. چيم، ”نهايت خطرناڪ ڪم ڪري رهيو آهيان.“
پڇيائين، ”مها آتما گوتم ٻڌ جو مجسمو چورائڻ آيو آهين ڇا!“
انڪار ۾ ڪنڌ لوڏيندي چيم، ”نه.“
پڇيائين، ”ته ڇا سڪندر اعظم، ۽ اشوڪ جي پوريل خزانن جي تلاش ۾ آهين؟“
چيم، ”تمام خطرناڪ ڪم ڪري رهيو آهيان.“
هيڏانهن هوڏانهن نهاريندي چيائين، ”سچ کي دفن ڪرڻ آيو آهين ڇا!“
”ها، برابر. اهو به خطرناڪ ڪم آهي.“ چيم، ”پر مان دنيا جو سڀ کان خراب ۽ خطرناڪ ڪم ڪري رهيو آهيان.“
گهڙي کن ترسي پڇيائين، ”سِجَ کي بم گولو هڻڻ آيو آهين ڇا!“
”تمام خراب ڪم جو مرتڪب ٿي رهيو آهيان، سنڌو.“ چيم، ”ڏاڍو خطرناڪ ڪم ڪري رهيو آهيان.“
خفي ٿي پيئي. چيائين، ”ڪا ڇوڪري اغوا ڪرڻ جو پروگرام رٿي رهيو آهين ڇا!“
”اهو ڪم تنهنجي ملڻ کان اڳ ڪندو هوس.“ چيم، ”پر مان ته دنيا ۾ سڀ کان خراب ڪم ڪري رهيو آهيان.“
”سچ پڇين ته مون کي تو منجهان ڪنهن چڱي ڪم جي ڪا اميد به نه آهي.“ ڪاوڙ لڳس. پڇيائين، ”تنهنجي خراب ڪم جي نوعيت ڪهڙي آهي؟“
”منهنجي ويجهو اچ.“ کيس سڏيم.
هوءَ منهنجي ويجهو، مها آتما گوتم ٻڌ جي قدمن ۾ ويهي رهي.
سڙٻاٽن ۾ چيم، ”سنڌو، منهنجي زندگي، مان هن وقت سوچي رهيو آهيان.“
”چريو ٿي پيو آهين ڇا!“ مون کي ڇڙٻ ڪڍندي چيائين، ”سوچڻ ۾ ڪهڙي خرابي آهي.“
”آهستي ڳالهاءِ.“ سندس وات تي هٿ رکندي چيم.“
منهنجو هٿ پري ڪندي چيائين، ”عجيب ماڻهو آهين. مون کي ڳالهائڻ به نه ٿو ڏئين.“
”سڄي گڙٻڙ ڳالهائڻ سان ٿيندي آهي.“ مون سڙٻاٽن ۾ کيس سمجهائيندي چيو، ”بس، ڳالهائڻ ڇڏي ڏي.“
سخت لهجي ۾ پڇيائين، ”ٻوسٽ سان ٺاهه ڪري ڇڏيان.“
”ڪير ٿو توکي ٻوسٽ سان ٺاهه ڪرڻ لاءِ چوي!“ چيم، ”خاموش رهڻ جو مطلب ٻوسٽ سان ٺاهه ڪرڻ ته ناهي!“
”مون سان چالاڪي ٿو ڪرين!“
”ڇا اهو ممڪن آهي؟“
”تو تي ڪهڙو اعتبار!“
سندس هٿ پنهنجي هٿ ۾ کڻندي چيم، ”اهو ڄاڻندي به، ته مان توکان سواءِ مبهم آهيان، اڻپورو آهيان، تون منهنجيءَ ڳالهه تي اعتبار نه ٿي ڪرين!“
انڪار ۾ ڪنڌ لوڏيندي چيائين، ”مون کي تنهنجي ڪنهن به ڳالهه تي اعتبار نه آهي.“
”توکي حق آهي ته تون منهنجي ڪنهن به ڳالهه تي اعتبار نه ڪرين.“ چيم، ”منهنجي محبت هڪ طرفي آهي. مان تاريخ جي هر دور ۾ تنهنجي لاءِ مرندو رهيو آهيان. تاريخ جي هر دور ۾ تون مون کان جدا ٿيندي رهي آهين.“
سوچ جون ريکائون پيشانيءَ تي پکڙجي ويس. پختي آواز سان چيائين، ”ڪا به محبت هڪ طرفي نه ٿيندي آهي.“
”تون برحق آهين. تون ازل کان آهين.“ چيم، ”توکي چاهڻ جي ڏوهه ۾ مان ڪڏهن سورين تي، ۽ ڪڏهن صليبن تي لٽڪندو رهيو آهيان. سنڌو، منهنجي زندگي، منهنجي بندگي، منهنجي محبت هڪ طرفي آهي.“
هوءَ اُداس ٿي پيئي.
هن منهنجي تصور کي پنهنجي بي پناهه ۽ بي غرض محبت سان آباد ڪري ڇڏيو آهي. تڪليفن ۽ آزمائشن ۾ هڪ گهڙيءَ لاءِ به هن منهنجو ساٿ نه ڇڏيو آهي. هوءَ منهنجي شڪتي آهي. هوءَ منهنجي طاقت آهي. هوءَ منهنجو شعور آهي. هوءَ منهنجو استحڪام آهي. مون سندس محبت کي پنهنجين رڳن ۾ رت بدران ڊوڙندي محسوس ڪيو آهي. مون سندس چاهت کي پنهنجي ساهه سان هلندي، ۽ دل ۾ ڌڙڪندي محسوس ڪيو آهي. اسان ٻنهي چاهتن جي نئين رسم جي شروعات ڪئي آهي. مان جڏهن به هڪ طرفي محبت جو ذڪر ڪندو آهيان، سنڌو بيحد اداس ۽ اُٻاڻڪي ٿي پوندي آهي. ان ڏينهن به ائين ئي ٿيو. مون هڪ طرفي محبت جو ذڪر ڪيو، ۽ هوءَ اُداس ٿي پيئي.
مان سوچ سمنڊ جي پاتال ۾ گم ٿي ويس. زمان ۽ مڪان جون پابنديون ختم ٿي ويون. مون باب الطق ۾ ابن منصور الحلاج کي سنگسار ۽ شهيد ٿيندي ڏٺو. منصور الحلاج جو عضوو عضوو ڪپي ڌار ڪرڻ کان پوءِ جڏهن جلاد سندس اکيون ڪڍڻ آيا، تڏهن هن آسمان ڏانهن ڏٺو، ۽ ا• سان مخاطب ٿيندي چيو، ”هي بي خبر آهن. هي جيڪي ڪجهه ڪري رهيا آهن، تنهنجي راهه ۾، ۽ تنهنجي خوشنوديءَ لاءِ ڪري رهيا آهن. هنن کي پنهنجي رحمت کان محروم نه ڪجانءِ.“
مون منصور الحلاج جو رت آسمان ڏانهن اُڏامندي ڏٺو. مون کان ڇرڪ نڪري ويو.
سنڌوءَ پڇيو، ”ڇا پئي سوچيئه؟“
”الاءِ ڇا پئي سوچيم.“ چيم، ”منهنجي هر سوچ تي تنهنجي سوچ حاوي هوندي آهي.“
”ڳالهه ٽارڻ جو استاد آهين.“
”ڪهڙي ڳالهه؟“
”تو کان پڇيم پئي، ته ڇا سوچي رهيو هئين.“
”ڇا ڪندئين پڇي.“
”مون کي غير ٿو سمجهين؟“
”مان رني ڪوٽ وانگر پُر اسرار آهيان، سنڌو.“ چيم، ”منهنجي شڪسته وجود مان ماڻهو تنهنجي ياد جا آثار ڳولي لهندا.“
مرڪ چپن تي تري آيس. چيائين، ”ان سان ملندڙ جُلندڙ جملو تو پنهنجي هڪ ڪهاڻيءَ ۾ به استعمال ڪيو هو.“
”منهنجيون ڪهاڻيون منهنجي وجود جو حصو آهن.“ چيم، ”توکي ڪو اعتراض آهي.“
کلي پيئي. پڇيائين، ”ڪيترا دفعا محبت جي ريهرسل ڪري چڪو آهين.“
چيم، ”مون فقط هڪ محبت ڪئي آهي، ۽ اُهائي منهنجي آخري محبت آهي.“
اکين ۾ روشنيءَ جا ڪرڻا لهي آيس. پڇيائين، ”مون سان نه ملائينديس! ڪير آهي!“
”سموري سنڌ کي خبر آهي ته هوءَ ڪير آهي.“ سندس اکين ۾ نهاريندي چيم، ”جيڪڏهن تون بيخبر آهين، ته پوءِ وڏي بدنصيب آهين.“
ٽهڪ ڏيئي کلي پيئي. مها آتما گوتم ٻڌ جي قدمن مان اٿندي چيائين، ”هلندين نه ڇا؟“
مان اٿي بيٺس.
ٻاهرين در ڏانهن وڌندي چيائين، ”ڄائو آهين مسلمانن جي گهر ۾ – گهمين ٿو گوتم ٻڌ جي عبادتگاهن ۾ – تحريرن ۾ ذڪر ڪرين سقراط جو ۽ يسوع مسيح جو. تنهنجو حشر الاءِ ڪهڙو ٿيندو!“
”منصب سڀني جو ساڳيو آهي.“ ڪنڌ ورائي سنڌوءَ ڏانهن ڏسندي چيم، ”منهنجي باري ۾ تون به پوليس وارن وانگر ٿي سوچين!“
”تنهنجا افعال ئي اهڙا آهن.“ سنڌوءَ چيو، ”ڪڏهن ڪليسا، ڪڏهن مسجد، ڪڏهن مندر، ۽ ڪڏهن گردوران ۾ رهي ٿو پوين. آخر تون چاهين ڇا ٿو؟“
جوليان يونيورسٽي ۽ ٻڌمت جي عبادت گاهه جي لاهي لهڻ کان اڳ مان بيهي رهيس. سنڌو مون کان وک کن پوئتي هئي. سنڌوءَ ڏانهن ڏسڻ کان سواءِ چيم، ”توکي چاهڻ کان پوءِ مون کي ٻيو ڪجهه چاهڻ کان مڪتي ملي ويئي آهي.“
هڪدم پڇيائين، ”ته پوءِ ايڏي شدت سان مون کي ياد ڇو ڪندو آهين؟“
جوليان ٽڪريءَ جي ترائيءَ ۾ قديم، پوڙهي ۽ گهاٽي بڙ ڏانهن ڏٺم. ڏندڪٿا آهي ته ڀڪشو ۽ ٻيا گوتم جا گياني جوليان جي عبادتگاهه ۾ داخل ٿيڻ کان اڳ پوڙهي بڙ هيٺان هڪ رات لاءِ چلو ڪاٽيندا هئا.
”مان توکي ياد نه ڪندو آهيان، سنڌو.“ پوڙهي قديم بڙ ڏانهن ڏسندي چيم، ”تون مون کي ياد رهندي آهين. هر لمحي، هر گهڙيءَ، وقت جي وهنوار ۾، ساهه جي اچڻ ۾، ساهه جي وڃڻ ۾، تون مون سان هوندي آهين.“
جواب نه ڏنائين. چيم، ”هڪ ڳالهه پڇانءِ سنڌو؟“
وراڻيائين، ”مون کان ڪجهه پڇڻ لاءِ توکي اجازت جي ڪڏهن کان ضرورت پيئي آهي؟“
”تو آخري ڀيري چيو هو، ڪجهه دير کان پوءِ منهنجو نڪاح پئجي ويندو، ۽ مان هن حياتيءَ ۾ وري شايد توسان ملي نه سگهنديس.“ ساهه روڪي پڇيم، ”ته پوءِ اڄ مون سان ويرانن ۾ ملڻ ڇو آئي آهين؟“
”مان توسان ملڻ ڪٿي آئي آهيان، گوتم.“ مون سنڌوءَ جو واضح آواز ٻڌو. چيائين، ”مان تو وٽان ويئي ڪٿي آهيان، جو تو سان ملڻ اچان.“
مون منهن ورائي پوئتي ڏٺو. اتي سنڌو نه هئي. سامهون گيان ۾ ويٺل گوتم جي مورتي هئي. ■