شيطان جو سنگسار
پڇيو مانس، ”عمل ڪري سگهندين؟“
”روز جي مارا ماريءَ واري ماحول مان نڪرڻ لاءِ مان سڀ ڪجهه ڪندس.“ بدرو ڀنڍاريءَ چيو، ”اوهان دنيا جا لاها چاڙها ڏٺا آهن. مون کي ٻڌايو ته مان ڇا ڪريان.“
مون غور سان بدروءَ ڏانهن ڏسندي چيو، ”انڪار ڪرڻ سک.“
”انڪار ڪرڻ سکان؟“ تعجب ٿيس. ڳالهه سمجهه ۾ نه آيس. مون ڏانهن ڏٺائين.
چيم، ”جيڪو ڪم نه وڻيئي، سو ڪم ڪرڻ کان انڪار ڪري ڇڏ.“
سوچ ۾ پئجي ويو. ڪرسيءَ تان اٿيو. ڇهن ساڍن ڇهن فٽن جو قداور مڙس مون ڏانهن پٺي ڪري دريءَ وٽ وڃي بيٺو. پڙدو هٽائي دريءَ مان ٻاهر ڏٺائين. وک کڻي ڏهين ماڙ تان هيٺ نهاريائين. هيٺ نهاريندي پڇيائين. ”سر، خودڪشيءَ کان جهليندا ڇو آهن؟“
وراڻيم، ”انسان پنهنجي مرضيءَ سان دنيا ۾ نه ايندو آهي. تنهن ڪري پنهنجي مرضيءَ سان هيءَ دنيا ڇڏي وڃڻ جو کيس اختيار ڪونهي.
منهن ورائي مون ڏانهن ڏٺائين، چپن تي مرڪ هئس. چيائين، ”ڏاڍو بيوس آهي انسان!“
مون سان جهڪي مليو، چيائين، ”اوهان وٽ اچي دل جو ٻوجهه هلڪو ٿي ويندو آهي.“
هٿ جوڙي، پٺيرو هلندي، بدرو هليو ويو.
مان اها دعويٰ نه ڪندس ته بدرالدين ڀنڍاري منهنجو ڪو معتقد هو، يا منهنجو مريد هو. نه ئي هن سان منهنجو ڪو رت جو رشتو هو. هن سان منهنجي ملاقات به حيران ڪندڙ حالتن ۾ ٿي هئي. اوهان کي ٻڌائڻ ضروري سمجهان ٿو. هيءُ ڪجهه ورهيه اڳ جي ڳالهه آهي. مان ٿائيلينڊ جي سکوٿائي ٿيما ٿيرت يونيورسٽيءَ مان ماس ڪميونيڪيشن ۾ ايم اي ڪرڻ ۽ اتي ڪجهه سال پڙهائڻ کان پوءِ ڪراچي موٽي آيو هوس. سچ ٻڌايانوَ، موٽي اچڻ لاءِ منهنجو قطعي ڪو ارادو نه هو. مان ٿائيلينڊ ۾ خوش هوس. مون کي ساهه کڻڻ ۾ ٻوسٽ محسوس نه ٿيندي هئي. مختلف يونيورسٽين ۾ دعوت تي ليڪچر ڏيڻ دوران اندر جو حال اوريندي دل ڪنبي نه ويندي هئي. مولوين ۽ ايجنسين جو ڊپ ورائي نه ويندو هو. ننڊ نه ڦٽندي هئي. هڪڙي ڏينهن ڪراچيءَ مان ايشين ايڊورٽائيزنگ ڪارپوريشن جي مينيجنگ ڊائريڪٽر انور تيجاڻيءَ جو تفصيلي خط آيو. لکيو هئائين ته چيف ڪانسيپٽ رائيٽر جي پوسٽ خالي ٿي آهي. تون هڪدم اچي سنڀال. اڃا ٻڏتر ۾ هوس جو مٿان انور تيجاڻيءَ جي ٽيليفون ڪال آئي. هڪدم پڇيائين، ”ڪڏهن ٿو اچين؟“
چيم، ”سوچيان پيو.“
”سوچين ڇا پيو!“ انور تيجاڻي ۽ مان بي وي ايس پارسي اسڪول ۾ ست سال ڪلاس ميٽ رهيا هئاسين. هڪ ئي بينچ تي ويهندا هئاسين. ميٽرڪ به گڏ ڪئي هئي سين. وڏا ٿي ڪرت ڪار سان لڳاسين تڏهن به هڪٻئي تي حجت هلائي سگهندا هئاسين. انور تيجاڻيءَ چيو، ”ايندڙ سومر تي اچي جوائن ڪر.“
مان ڪراچيءَ موٽي آيس. ايشين ايڊورٽائزنگ ڪارپوريشن ۾ وڃي شامل ٿيس. ٻئي ڏينهن انور تيجاڻيءَ مون کي پاڻ ڪارپوريشن طرفان ليز تي ورتل فليٽ تي وٺي آيو. جنهن ۾ اڳوڻو چيف ڪانسيپٽ رائيٽر رهندو هو ۽ هڪڙي ڏينهن پراسرار نموني ڏهين ماڙ تي فليٽ جي بالڪونيءَ مان هيٺ سڙڪ تي ڪري مري ويو هو. سندس زال ڪارپوريشن کان گريجوٽي ۽ انشوئرنس جا لکين رپيا وٺي ٻارن سميت آمريڪا هلي ويئي هئي.
مون کي فليٽ ۾ رهندي ڏهه پنڌرهن ڏينهن کن مس ٿيا هئا جو هڪڙي ڏينهن ٽي چار معتبر قسم جا ماڻهو مون سان ملڻ آيا. بلڊنگ مينيجمنٽ جا ميمبر هئا. مون کين اندر آڻي ويهاريو. مون کان ٿائيلينڊ جا حال احوال ورتائون. ٿائيلينڊ جي اعليٰ يونيورسٽين جو احوال ٻڌي هنن جي دلچسپي ختم ٿي ويئي. هنن مان هڪ ڄڻي چيو، ”ابو ڀائي ڏاڍو سٺو ۽ نيڪ شخص هو.“
مون کانئس پڇيو، ”ڪير ابو ڀائي؟“
وراڻيائين، ”تو کان اڳ هن فليٽ ۾ رهندو هو.“
”اوهه!“ مون کي ياد آيو. چيم، ”ابوبڪر ڀائي جي ڳالهه پيا ڪريو!“
”ها، ابوبڪر ڀائي.“ ٿڌو ساهه کڻندي چيائين، ”روزي نماز جو پابند هو.“
چيم، ”سٺي ڳالهه آهي.“
پوءِ چيائين، ”بلڊنگ جي بيسمينٽ ۾ پنج وقت نماز جو بندوبست ڪيل آهي.“
چيم، ”سٺي ڳالهه آهي.“
مون کين ڪيڪ کارايو. شربت پياريو. هو هليا ويا.
ڏهن پنڌرهن ڏينهن کان پوءِ وري ملڻ آيا. گذريل دفعي جنهن شخص مون سان وڌيڪ سوال جواب ڪيا هئا، تنهن جو نالو حاجي يوسف هو. حاجي يوسف اچڻ شرط پڇيو. ”تنهنجي طبيعت ٺيڪ ته آهي نه؟“
”بلڪل ٺيڪ آهي.“ مون حيران ٿيندي پڇيو، ”ڇو، ڇا ٿيو؟“
چيائين، ”اسان توکي بيسمينٽ ۾ هڪ دفعو به نماز پڙهندي نه ڏٺو آهي. سمجهيوسين، شايد بيمار آهين.“
چيم، ”ڳالهه ڇاهي جو مان رات جو دير تائين ڪم ڪندو آهيان. صبح جو دير سان اٿندو آهيان، نيرن به وڃي آفيس ۾ ڪندو آهيان.“
هنن هڪٻئي ڏانهن ڏٺو. حاجي يوسف پڇيو، ”تنهنجا ٻار ٿائيلينڊ مان اڃا نه آيا آهن ڇا؟“
مون کي ڏاڍو تعجب لڳو. چيم، ”مون کي ٻار ته آهن ئي ڪونه.“
هو سڀئي ٿورڙو ڇرڪيا. حاجي يوسف پڇيو، ”۽ تنهنجي زال؟“
مون کي الاءِ ڇو کل اچي ويئي، چيم، ”مون کي زال به ڪونهي.“
حاجيءَ پڇيو، ”مري ويئي آهي؟“
کل تي ضبط ڪندي چيم، ”شادي ڪيان ها ته مري ها نه!“
”ته ڇا!“ حاجي يوسف چيو، ”تو اڃا تائين شادي نه ڪئي آهي؟ اڌڙوٽ ٿي ويو آهين!“
چيم، ”مان شاديءَ جي قابل نه آهيان.“
منهنجي ڳالهه هنن کي قطعي سمجهه ۾ نه آئي. ويندي ويندي پڇيائون، ”ان جو مطلب آهي ته ڇڙو آهين.“
ان رات مون پاڪستان موٽي اچڻ واري پنهنجي فيصلي تي ڏاڍو پڇتايو. ايترا سال ٿائيلينڊ ۾ رهيس. پر ڪنهن اِن قسم جي آڏي پڇا مون کان نه ڪئي هئي. ڪنهن کي به منهنجي باري ۾ سوچڻ جي فرصت نه هئي ته منهنجي زال ڪٿي هئي، منهنجا ٻار ڪٿي هئا. مان ڪنهن مندر ۾، ڪنهن گرجا ۾، ڪنهن مسجد ۾ ڇو نه نظر ايندو آهيان.
ٻئي ڏينهن بلڊنگ ڪاميٽيءَ طرفان انور تيجاڻيءَ کي خط مليو، جنهن ۾ لکيو هئائون. ”وڏي افسوس جي ڳالهه آهي جو اوهان ٻارن ٻچن واري بلڊنگ ۾ ڇڙي لفنگي کي آڻي رهائيو آهي. هيءُ شريفن جو محلو آهي. اوهين مهرباني ڪري ڇڙي بدران پنهنجي فرم جي ڪنهن ٻارن ٻچن واري ملازم کي رهايو ۽ هن کي هڪدم اٿاريو.“
ان کان علاوه خط ۾ ٻيا ڪجهه اعتراض اٿاريل هئا، مثلاً هن کي ڪڏهن به نماز پڙهندي نه ڏٺو ويو آهي. اڌ رات کان پوءِ گهر موٽندو آهي، يعني اڌ رات تائين آواره گردي ڪندو آهي. صبح جو تمام دير سان ننڊ مان اٿندو آهي. تنهن جو مطلب آهي ته رات جو شراب پيئندو آهي. وغيره.
انور تيجاڻيءَ پنهنجي لا فرم مان هڪ وڪيل کي گهرايو، ۽ بلڊنگ ڪاميٽيءَ ڏانهن قانوني جواب موڪليو. جواب موڪلڻ کان اڳ هن خط مون کي ڏيکاريو هو. لکرايو هئائين، ”فليٽ اسان جي فرم جي ملڪيت آهي. اسان جي فرم ۾ اعليٰ اخلاق ۽ اعليٰ تعليم يافته ماڻهو ڪم ڪندا آهن. اسين پاڻ ٻارن ٻچن وارا ماڻهو آهيون. ڪنهن به غلط قسم جي ماڻهوءَ کي فليٽ الاٽ نه ڪنداسين. پاڪستان جي آئين ۾ ڪٿي به لکيل ڪونهي ته ماڻهو کي ڪڏهن سمهڻ گهرجي، ڪڏهن گهر اچڻ گهرجي ۽ ڪڏهن ننڊ مان اٿڻ گهرجي. باقي جيستائين نماز پڙهڻ يا نه پڙهڻ جو سوال آهي ته اهو ا• ۽ سندس بندي جي وچ جو معاملو آهي جنهن ۾ ڪنهن کي به ٽنگ اڙائڻ نه گهرجي.
خط روانو ڪرڻ کان پوءِ انور تيجاڻيءَ مون کي چيو، ”گهٻرائجانءِ نه، اجايو اڏايو اٿائون ته بلڊنگ اصل ۾ دائود ابراهيم جي آهي. جيڪڏهن هجي به ته اسان کي پرواهه ناهي. فليٽ فرم جي نالي ليز ٿيل آهي. بلڊنگ ڪاميٽيءَ جي دٻاوَ ۾ هرگز نه اچجانءِ.“
چيم، ”تو خط ڪجهه سخت لکرايو آهي.“
”هنن جو علاج اِهو ئي آهي.“ انور چيو، ”هيءَ قوم مارشل لا تي هريل آهي.“
چيم، ”ڪنهن ڪنهن وقت سير کي سوا سير مٿي ۾ لڳي ويندو آهي.“
انور کليو. چيائين، ”تون فڪر نه ڪر. هيءُ ڪلوگرامن جو دور آهي.“
خط وصول ڪرڻ کان پوءِ بلڊنگ ڪاميٽيءَ جو ڪوبه ميمبر مون سان ملڻ نه آيو. پر معاملو ٺريو نه هو. ميمبرن جي نظر مون تي پوندي هئي ته قهري نگاهن سان مون ڏانهن ڏسندا هئا. مان پنهنجي ڪم ۾ اهڙو مگن مست جو مون سندس سخت رويي جو نوٽيس نه ورتو. مون جيئن جيئن کين نظر انداز ڪيو، تيئن تيئن سندن نفرت ويئي وڌندي. سندس نفرت جو منهنجي ڪم، منهنجي صحت، منهنجي ننڊ، منهنجي آرام تي ڪو اثر نه پيو. لڳو پئي ته ان ڳالهه هنن کي وڌيڪ چڙ ڏياري ڇڏي هئي.
هڪ دفعي اسٽوڊيوز ۾ ڪم ڪندي مون کي ڪافي دير ٿي وئي. اڌ رات کان پوءِ جيئن ئي گاڏي آڻي بلڊنگ ٻاهران بيهاريم، ٻه جانٺا جوان مون ڏانهن وڌي آيا. اک ڇنڀ ۾ مون کي کنڀي، پاسي کان پارڪ ڪيل ويگن ۾ ويهاري روانا ٿي ويا. ڪجهه دير تائين مون کي سمجهه ۾ نه آيو ته ڇا ٿي رهيو هو. مون کي ڪيڏانهن کڻي پئي ويا! ويگن ۾ ٻه ٻيا ماڻهو به ويٺا هئا. هنن منهنجي ڪنهن سوال جو جواب نه ڏنو. ڄڻ گونگن ۽ ٻوڙن سان مٿو پئي ماريم.
اڌ مني ڪلاڪ کان پوءِ هنن گاڏي آڻي هڪ اونداهي گهٽيءَ ۾ بيهاري. مون کي هيٺ لاٿائون. ان وچ ۾ هڪ تمام وڏي پر اجڙيل بنگلي جو لوهي در کليو. اٺ ڏهه ٻيا هٿيار بند مون کي نظر آيا. کنڀي کڄڻ کان وٺي ان مهل تائين مون پاڻ کي بار بار ملامت پئي ڪئي ته مان پاڪستان ڇا جي لاءِ موٽي آيس. ڇو آيس! رکي رکي انور تيجاڻيءَ تي ڪاوڙ پئي آئي، ڇو مون کي گهرايائين! ڇو زور ڀريائين، اچڻ لاءِ!
مون کي پڪ ٿي ويئي ته بلڊنگ اصل ۾ دائود ابراهيم جي هئي، ۽ دائود ابراهيم جي ماڻهن مون کي قيد ڪيو هو. دائود ابراهيم سان پڄڻ انور تيجاڻيءَ جو ڪم نه هو. دائود ابراهيم انيڪ ڏوهن ۾ هندستان کي گهربل آهي. برطانيه کي گهربل آهي. پاڪستان کي گهربل آهي. ڪراچيءَ ۾ وڏي ٺٺ سان رهندو آهي. مجال آهي سرڪار کي جو هٿ وجهيس! مون پهرين دفعو ڊپ محسوس ڪيو. الاءِ ڇو مون کي پڪ هئي ته مون کي ماريندا نه، پر جٺ ضرور ڪندا، اهڙي سيکت ڏيندا جو مان پهرئين جهاز ۾ ٿائيلينڊ موٽي ويندس. نه رهندس پاڪستان ۾.
هٿيار بند ٻن ڪمرن مان ڦيرائيندا مون کي هڪ وڏي هال ۾ وٺي آيا. سامهون صوفي تي هڪ جانٺو جوان پلٿي ماري ويٺو هو. طاقتور ۽ لاپرواهه پئي لڳو. پريان رکيل ڪرسيءَ طرف اشارو ڪندي چيائين، ”ويهي رهه.“
مون سيني ۾ دل کي ايتري قدر تيزيءَ سان ڌڙڪندي اڳ ڪڏهن محسوس نه ڪيو هو. خشڪ چپن تي زبان ڦيرايم. چپ ريگمال محسوس ٿيا.
”هن کي پاڻي پيئاريو.“ طاقتور شخص پنهنجن ماڻهن کي چيو.
هنن مون کي پاڻيءَ جو گلاس آڻي ڏنو. مان ڳيت ڏيئي يڪ ساهي سمورو پاڻي پي ويس. گلاس موٽائي هڪ هٿياربندکي ڏنم. ساهه ۾ ساهه پيو. ان وقت مون کي قربانيءَ جو ٻڪر ياد آيو. جنهن کي ڪهڻ کان اڳ پاڻي پيئاريندا آهن.
جانٺي جوان مون ڏانهن ڏسندي چيو، ”انور تيجاڻيءَ جو لاش پوليس کي سڀاڻي گورا قبرستان مان ملندو.“
”نه نه. ائين نه ڪجانءِ مسٽر دائود ابراهيم.“ ڪرسي ڇڏي مان هن ڏانهن وڌي ويس.
”وڃ، وڃي ڪرسيءَ تي ويهي رهه.“ هن سخت لهجي ۾ چيو، ”مان بدرو ڀنڍاري آهيان.“
”مان پهرئين جهاز ۾ هيءُ ملڪ ڇڏي هليو ويندس.“ مون بدرو ڀنڍاريءَ کي ويجهو وڃي هٿ جوڙيندي چيو، ”اوهين انور تيجاڻيءَ کي نه مارجو.“
بدرو ڀنڍاريءَ جون ڀرون ڳتجي ويون. اکيون جنجهيون ڪري هو مون ڏانهن ڏسندو رهيو. مان هٿ ٻڌي ٻاڏائيندو رهيس. ”انور تيجاڻيءَ کي نه مارجو. مان پاڪستان ڇڏي هليو ويندس. بس انور کي نه مارجو.“
بدرو ڀنڍاري ڪجهه سوچيندي، مون ڏانهن ڏسندي صوفه تان اٿيو. قداور ۽ ڪسرتي هو. اک مون مان نه ڪڍيائين. مون ڏانهن وڌندو آيو. وک کن تي بيهي رهيو. سندس ڳتيل ڀرون ڍريون ٿي ويون. مون کي تعجب ٿيو. ڪجهه هيٺ جهڪي منهنجي منهن ۾ ڏٺائين. سندس سخت چهري تي نرمي ظاهر ٿي پيئي. منهنجو ساڄو هٿ پنهنجن ٻنهي هٿن ۾ جهليائين، سڙٻاٽن ۾ اندر جي ڇڪ کي روڪيندي چيائين. ”سر، سر عدم!“
مون تعجب وچان بدرو ڀنڍاريءَ ڏانهن ڏٺو. مون کي قطعي ياد نه پئي آيو ته هو ڪير هو.
”سر، سر مان بدرالدين ڀنڍاري آهيان.“ بدروءَ چيو، ”سر مان اوهان وٽ پڙهيو آهيان، سر عبدا• هارون اسڪول ۾.“
ايم اي ڪرڻ کان پوءِ ٻه سال کن مون سر عبدا• هارون اسڪول ۾ پڙهايو هو. ان ڳالهه کي ورهيه ٿي ويا هئا. انيڪ شاگرد هئا. ڪي سٺا ته ڪي شرارتي. ڪي ذهين ته ڪي جڏا، ڪي چڱا ته ڪي لڱان. مون کي بدرو ڀنڍاري ياد نه پئي آيو.
بدروءَ منهنجو هٿ نه ڇڏيو. ڏاڍي عزت ڏاڍي احترام سان آڻي مون کي صوفه تي ويهاريائين. سڀني هٿياربندن کي هال مان هليو وڃڻ لاءِ چيائين. پاڻ منهنجي ڀرسان يا ٻئي صوفه تي نه ويٺو. پاڻ منهنجي سامهون فرش تي ويهي رهيو. اِهو سڀ ڪجهه منهنجي لاءِ حيران ڪندڙ هو. هن مون کي انيڪ حوالا ڏنا، پر تڏهن به هو مون کي ياد نه پئي آيو. مون هن کي ياد رهجي ويو هوس.
اها هئي بدرو ڀنڍاريءَ سان منهنجي پهرين ملاقات. هو پاڻ مون کي فليٽ تائين ڇڏڻ آيو. هيٺ جهڪي مون کان موڪلايائين. چيومانس، ”بدرو، انور تيجاڻيءَ کي ڪجهه نه ڪجو.“
”سر، ڪجهه نه ڪبو. ڪجهه نه ٿيندو. سر، اوهين فڪر نه ڪريو.“ چيائين، ”اوهين بس موٽي نه وڃجو.“
در تائين وڃي وري موٽي آيو. منهنجو ساڄو هٿ جهلي اکين سان لڳايائين. چيائين، ”گستاخي ٿي ويئي آهي à وڏي گستاخي ٿي ويئي آهي. معافيءَ لائق ته ناهيان پر مون کي معاف ڪجو. مون کي معاف ڪجو سر. مون کي خبر نه هئي.“
منهنجو هٿ چمي بدرو ڀنڍاري هليو ويو. ان رات مون کي ننڊ نه آئي. سڄي رات مان بدرو ڀنڍاريءَ جي باري ۾ سوچيندو رهيس. هن جي رويي مون کي حيران ڪري ڇڏيو هو. هڪ استاد جي ايڏي عزت ڪرڻ وارو ڇوڪرو گمراهه ڪيئن ٿي ويو! سندس هٿياربند، گاڏيون ۽ دٻدٻو ڏسي مون کي اهو اندازو لڳائڻ ۾ دير نه ٿي ته بدرو عام رواجي بدمعاش يا غنڊو نه هو. بدرو ڀنڍاري هر لحاظ کان دائود ابراهيم جي ٽڪر جو ڊان هو. ڊان سمجهو ٿا نه؟ نئون محاورو آهي، پر ڪجهه عرصي کان پاڪستان ۾ هلي پيو آهي. جرائم جي دنيا کي ڪاروبار وانگر هلائڻ واري کي ڊان سڏيندا آهن.
ٻئي ڏينهن آفيس ۾ ان ڳالهه جو ذڪر مون انور تيجاڻيءَ سان ڪرڻ مناسب نه سمجهيو. اِن لاءِ مون وٽ ڪو خاص سبب به نه هو. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ انور جڏهن پڇيو. ”بلڊنگ ڪاميٽيءَ جا ميمبر تنگ ته نه ٿا ڪرنئي؟“
تڏهن وراڻيو هيم، ”نه، قطعي نه.“
انور ٽهڪ ڏيندي چيو هو، ”هيءَ قوم ڏنڊي جي زبان سمجهندي آهي. سڌري ويا نه!“
بلڊنگ ڪاميٽيءَ جي رويي ۾ آيل تبديليءَ جو اصل سبب مون تڏهن به تيجاڻيءَ کي نه ٻڌايو. هن کي پنهنجن ڊاڪٽرن ۽ وڪيلن تي وڏو مان هو. مون کيس خوشفهميءَ ۾ رهڻ ڏنو.
اٺن ڏهن ڏينهن کان پوءِ اڌ رات ڌاري بدرو ڀنڍاري مون سان ملڻ آيو. ويٺو نه، وري به منهنجو ساڄو هٿ ٻنهي هٿن ۾ جهليندي مون کان معافي گهريائين، ”سر، مون کي خبر نه هئي، اصل خبر نه هئي، مون کي معاف ڪري ڇڏجو.“
هيڏو سارو ڪسرتي جانٺو جوان مون کي ننڍڙو ٻار محسوس ٿيو. مون کيس مٿي تي هٿ رکي پيار ڪيو ته جهڄي پيو. گوڏن ڀر ويهي رهيو. منهنجو ساڄو هٿ اکين تي لائي چمندو رهيو. ان کان پوءِ منهنجيون انيڪ ملاقاتون بدرو ڀنڍاريءَ سان ٿيون، جن ۾ ٿوري پيار ملڻ سان هو هيبتناڪ ڊان مان پريشان ٿي ويل ٻار ٿي پوندو هو. انهن ملاقاتن ۾ هن پنهنجو اندر اوري وڌو. مون کان ڪجهه نه لڪايو.
بدرو ڀنڍاري وزيرن جا ڪم ڪندو هو. اسيمبلين ۽ سينيٽ جي ميمبرن جا ڪم ڪندو هو. جن ڀڏن ڪمن ۾ پوليس سندن ساٿ ڏيڻ کان ڪيٻائيندي هئي، اهي ڪم کين بدرو ڀنڊاري ڪري ڏيندو هو. موٽ ۾ هن کي ذري گهٽ ملڪي سطح تي سرڪاري تحفظ مليل هو. وزير، ڪبير، ڪامورا، بزنس مين هن جا هم پياله ۽ هم نواله هئا. وڏا وڏا کڙپيل پوليس آفيسر سندس سلامي هئا. هو پوليس آفيسرن جون بدليون ڪرائي سگهندو هو، بدليون روڪرائي سگهندو هو. کين پروموشنون ڏياري سگهندو هو. سندس ڪمن جي فهرست ڏاڍي ڀوائتي هئي. غريب غربن کي اباڻن ڪکن مان بي دخل ڪرڻ ته جيئن اتي اميرن ڪبيرن جون پلازائون ۽ شاپنگ مال ٺهي سگهن. ملڪيتن تي قبضا ڪرڻ، ناياب شيون ۽ هيروئن ۽ هٿيار ٻاهر موڪلڻ ۽ ٻاهران گهرائڻ لاءِ ڪسٽمز ايڪسائيز ۽ ٽيڪسيشن ۽ اميگريشن جي آفيسر کي مٺ ۾ رکندو هو. ججن تي دٻاءُ وجهي اميرن ۽ ڪبيرن ۽ وزيرن کي هاريل ڪيس کٽي ڏيڻ به بدروءَ جي فهرست ۾ شامل هئا، ضرورت پوڻ تي هو سياستدانن کي سياسي مخالف مارائي ڏيندو هو.
بدرو ڀنڍاريءَ جي هيبتناڪ وجود ۾ چڱائي جي ڪا چڻنگ هئي، جنهن وڄ ۽ واءُ جهڙي سندس زندگيءَ ۾ احساس جي دونهي دکائي رکي هئي. ڪڏهن ڪڏهن وڏو ڪو ڏوهه ڪرڻ کان پوءِ مون وٽ هليو ايندو هو. هڪ ئي وائي وات هوندي هئس، ”سر، مان ڇا ڪريان، مان ڏاڍو ٿڪجي پيو آهيان، هن زندگيءَ کان بيزار ٿي ويو آهيان.“
هڪ دفعي صدر ۾ سونارڪي دڪان جي قبضي لاءِ مخالف ڌر سان وڙهندي بدروءَ هٿان فٽ پاٿ تي ويٺل پوڙهي فقيرياڻي مارجي ويئي. بدروءَ جي آٽوميٽڪ ريوالور مان نڪتل گولين ٿڏي تي فقيرياڻيءَ کي ماري وڌو. ڪنڌ وڃي فٽ پاٿ سان لڳس. منهن ميڙ ڏانهن، اکيون کليل. بدرو ويجهو ويس ته ائين لڳس ڄڻ فقيرياڻيءَ اکين ۾ اکيون وجهي ڏانهس پئي ڏٺو. بدرو روح تائين ڪنبي ويو.
سندس سموري ڪٿا ٻڌڻ کان پوءِ مون بدروءَ کي چيو، ”تون گمراهه سان وڃي مل. ان ڌٻڻ مان نڪرڻ جي توکي ڪا واٽ ڏسيندو.“
”گمراهه!“ نالو ٻڌي بدرو حيران ٿيو.
”نالو گياني اٿس. ماڻهو گمراهه سڏيندا اٿس. ”کيس گمراهه جو ڏس پتو ڏيندي چيم، ”نالو پئجي ويو اٿس گمراهه گياني. ورلي ڪنهن سان ملندو آهي. منهنجو هي ڪارڊ وڃي ڏجانس.“
پنهنجي وزٽنگ ڪارڊ تي لکيم، ”گمراهه سمجهه ته پنهنجو پٽ موڪلي رهيو آهيانءِ. ڏاڍو منجهي پيو آهي.“
بدرو ڀنڍاري سڌو وڃي گمراهه گيانيءَ سان مليو. سربستو احوال ٻڌڻ کان پوءِ گيانيءَ مونن مان منهن ڪڍي بدروءَ ڏانهن ڏٺو، ۽ چيو، ”شيطان مختلف رنگن روپن ۾ انسان کان ڀڏا ڪم ڪرائيندو آهي. تون شيطان کي ماري ڇڏ. توکي نجات ملي ويندي.“
ڪجهه سوچيندي، ڄڻ پڪو پهه ڪندي بدرو ڀنڍاري اٿي بيٺو. جهڪي گمراهه گيانيءَ جا پير ڇهيائين، چيائين، ”مان شيطان کي ناس ڪري ڇڏيندس.“
وڃڻ لاءِ در ڏانهن وڌيو ته گمراهه گيانيءَ کانئس پڇيو، ”خبر اٿئي ته شيطان ڪٿي هوندو آهي؟“
”ها، مون کي خبر آهي.“ بدروءَ چيو، ”مان شيطان کي تباهه ڪري ڇڏيندس.“
بدروءَ کڙي تڙي پاسپورٽ ٺاهرائي ورتي. سعودي عرب جي ويزا وٺڻ ۾ به دير نه لڳس. ان کان پوءِ هڪ راڪيٽ لانچر ۽ ٻه چار راڪيٽ پاڻ سان کڻي وڃڻ جي منصوبي تي ويچار ڪيائين. جيئن جيئن ويچار ڪندو رهيو، تيئن تيئن کيس راڪيٽ لانچر ۽ ڪجهه راڪيٽ پاڻ سان کڻي وڃڻ امڪان کان ٻاهر لڳو. ان ڪم ۾ اميگريشن، ايئر پورٽ سيڪيورٽي ۽ پوليس جي عملدارن سندس مدد ڪرڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو. چيائون، ”جوکم جو ڪم آهي.“
بدرو ڀنڍاري سولائيءَ سان مايوس ٿيڻ وارن مان نه هو. هن شيطان کي پاڙون پٽي ڪڍڻ جو پڪو پهه ڪيو هو. دبئي، شارجه، ۽ ابو ظهبيءَ ۾ هن پنهنجن ايجنٽن سان رابطو ڪيو. ڪوبه کيس سعودي عرب ۾ ڪنهن به قسم جا هٿيار پهچائي ڏيڻ تي راضي نه ٿيو. هو کيسي ۾ ٽڪيٽ وجهي بي صبريءَ وچان ڀٽڪندو رهيو. ڪا مهل اهڙي به آئي جو برطانيه وڃي، اتان پاڻيءَ جي جهاز ۾ راڪيٽ لانچر ۽ راڪيٽ کڻي عربستان جي بندر تي لهڻ جو سوچيائين. منصوبو به ٺاهيائين، پر برطانيه مان خاطر خواهه موٽ نه مليس.
نيٺ روانگيءَ جو ڏينهن سر تي اچي پهتس. دل من هڻندي ايئرپورٽ پهتو، اميگريشن ۽ ايئر پورٽ جي ٻئي عملي کيس کلي کيڪاريو. کيس مان ڏنائون جهاز ۾ چڙهڻ جي اعلان کان اڳ هو ڊپارچر لائونج جي نويڪلي ڪنڊ ۾ گم سم ويٺو رهيو. بس، ڪنهن ڪنهن مهل مٺيون ڀڪوڙي، وري ڍريون ڪري پئي ڇڏيائين. جهاز ۾ داخل ٿيڻ جو اعلان ٿيو. بدرو ڀنڍاري سڀني مسافرن کان آخر ۾ جهاز لاءِ روانو ٿيو.
جهاز ۾ داخل ٿيل. سيٽ بيلٽ ٻڌي پنهنجي سيٽ تي ويهي رهيو. اڍائي ٽن ڪلاڪن جي سفر ۾ بدروءَ نه ڪجهه کاڌو ۽ نه پيتو. نه ئي هن ڪنهن سان ڳالهايو. چپ چاپ ويٺو رهيو. جدي جي ايئرپورٽ کان هوٽل جي مرسيڊيز گاڏي کيس مڪه مڪرمه وٺي آئي هوٽل ۾ سندس ڪمرو اڳواٽ بڪ ٿيل هو. هن هڪ ٻن ڪاغذن تي صحيح ڪئي. ۽ چاٻيون وٺي پنهنجي ڪمري ۾ وڃي ليٽي پيو. اکيون ڦاڙي ڇت ڏانهن ڏسندو رهيو. الاءِ ڪهڙي مهل گهيرٽ آيس. ننڊ کڻي ويس. ستن اٺن ڪلاڪن کان پوءِ اک کليس. باٿ روم ۾ وڃي ٿڌي پاڻيءَ جي شاور هيٺان بيهي رهيو. جڏهن ڪنبڻي وٺي ويس، تڏهن ٻاهر آيو. نيرن ڪمري تي گهرايائين. نيرن ڪري چانهن جو ڪوپ کڻي هو بالڪونيءَ ۾ وڃي بيٺو.
عمره لاءِ آيل ڀانت ڀانت جي رنگ ۽ نسل جا ماڻهو ا• جي گهر توبهه تائب ٿيڻ لاءِ ڪعبت ا• ڏانهن پي ويا. ڪجهه ماڻهن کي بدروءَ روئيندي ۽ آسمان ڏانهن هٿ اُڀا ڪري ٻاڏائيندي ڏٺو.
ڪمري جو در بند ڪري بدرو ڀنڍاري هيٺ هوٽل جي لابيءَ ۾ وڃي بيٺو. ڪائونٽر تان مقدس جاين جا بروشر کنيائين. لابيءَ ۾ هڪ طرف رکيل صوفه تي ويهي بروشر پڙهي ورتائين ۽ ويڙهي سيڙهي کيسي ۾ وڌائين. هوٽل کان ٻاهر اچي بازار مان وڏي ڳوٿري خريد ڪيائين، ۽ مڪه مڪرمه کان ٻاهر شيطان جي ٺلهه جو رخ ڪيائين. ڏينهن تتل نه هو، پر پگهر ۾ شل ٿي ويو. پريان کيس جيئن ئي ٺلهه نظر آيو، هن وڏي واڪ شيطان کي گاريون ڏيڻ شروع ڪيون. جيتريون گاريون ياد هئس، شيطان کي ڏيندو ويو. ان دوران اوسي پاسي کان وڏا پٿر کڻي ڳوٿريءَ ۾ وجهندو ويو. تان جو شيطان جي ٺلهه سان وڃي آمهون سامهون ٿيو. ڳوٿري رکي ٻنهي هٿن سان شيطان کي گهرڙي ڀونڊا ڏنائين. پوءِ پيرن مان بوٽ لاهي، ٻئي پادر ٺلهه کي اڇلائي هنيائين. جنون وڪوڙي ويس. ڳوٿريءَ مان پٿر ڪڍي ٺلهه تي وسائڻ لڳو. پٿر هڻي هڻي ڳوٿري خالي ڪري ڇڏيائين. پوءِ اوسي پاسي پيل پٿريون کڻي شيطان جي ٺلهه کي هڻڻ شروع ڪيائين.
شيطان جي علامتي ٺلهه کي پٿر ۽ پٿريون هڻندي سج لهي ويس. ٿڪجي چور ٿي پيو. پگهر ۾ ڪپڙا لٽا ۽ انگ انگ آلو ٿي پيس. سج لهڻ کان پوءِ واپس وريو. پيرين اُگهاڙو پٿرن، جبلن ۽ ٽڪرن تان هلندو رهيو. شهر تائين پير پٿون ٿي ويس. هڪ دڪان تان اسپنج جو نرم چمپل وٺي پائي ڇڏيائين. هوٽل جي لابيءَ ۾ داخل ٿيو ته سڀني حيرت وچان ڏانهس ڏٺو. رسيپشن تان پنهنجي ڪمري جي چاٻي ورتائين. ڪمري ۾ داخل ٿيڻ کان پوءِ سڌو باٿ روم ۾ وڃي ڪپڙن سميت شاور هيٺان بيهي رهيو.
بدرو ڀنڍاريءَ جي باري ۾ ايتري قدر تفصيل سان ڳالهيون مان ان ڪري اوهان کي ٻڌائي سگهيو آهيان جو گمراهه گيانيءَ کيس روزانو ڊائري لکڻ جي هدايت ڪئي هئي، جيڪا کيس آئيني جو ڪم ڏيندي. هو جڏهن ڊائري اٿلائيندو، تڏهن ڊائريءَ جي آئيني ۾ کيس پنهنجي اصلي شڪل نظر ايندي. بدرو پنهنجي وصيت مطابق سموريون ڊائريون مون کي ڏيئي ويو آهي. اهو ئي سبب آهي جو تفصيل سان مان سندس احوال اوهان کي ٻڌائي سگهيو آهيان.
سعوديه ۾ رهڻ لاءِ بدرو ڀنڍاريءَ وٽ پنڌرهن ڏينهن جي ويزا هئي. هو پنڌرهن ڏينهن لاڳيتو هوٽل جي ڪمري ۾ نيرن ڪري ڳوٿري کڻي شيطان کي سنگسار ڪرڻ لاءِ روانو ٿيندو هو. شيطان کي ڪچيون گاريون ۽ ڀونڊا ڏيئي جنون ۾ ٺلهه کي پٿر، پٿريون ۽ پادر هڻي، پگهر ۾ شل ٿي، هيڻو ساڻو، ۽ ٿڪل بدرو سج لٿي کان پوءِ هوٽل جي ڪمري ۾ پهچي ڪپڙن سميت ٿڌي پاڻيءَ جي شاور هيٺان وڃي بيهي رهندو هو.
ويزا جو مدو پورو ٿيو. بدرو ڀنڍاري واپس ورڻ لاءِ جهاز ۾ سوار ٿيو. ڪراچي پهچڻ تائين نه ڪجهه کاڌائين نه پيتائين، ۽ نه ئي ڪنهن سان ڳالهايائين. گم سم ويٺو رهيو. ٿڪل اهڙو جو ويٺي ويٺي ننڊ کڻي پي ويس. ڪراچيءَ جي ايئرپورٽ تي اميگريشن وارا ۽ ٻيو عملو بدروءَ کي بدحال ڏسي ڏاڍو حيران ٿيو. سڀني کي بيحد ٿڪل پئي لڳو. هن ايئرپورٽ تي ڪنهن سان نه ڳالهايو، پنهنجن ماڻهن سان روانو ٿي ويو.
بدروءَ جي باري ۾ وڌيڪ فڪر سندس ساٿين کي ٿي پيو. هن پنهنجي ڪم ۽ ڪاروبار جي باري ۾ ڪنهن کان ڪجهه نه پڇيو. ڪنهن ٻڌائڻ به چاهيو ته هن کي چپ ڪرائي ڇڏيائين. سندس طبيعت ۾ آيل تبديليءَ سڀني کي پريشان ڪري وڌو. پنجين ڏينهن هڪ وفاقي وزير گهرايس. عمره جي سعادت حاصل ڪرڻ لاءِ کيس مبارڪون ڏنائين. ۽ پوءِ چيائين، ”ڪورنگي ڪريڪ ڀرسان تو جيڪو ڳوٺ خالي ڪرايو هو، تنهن ۾ ڪجهه ڪٽنب ٻارين ٻچي موٽي آيا آهن. منهنجن انجينئرن کي ڪم ڪرڻ نه ٿا ڏين.“
بدروءَ ڪجهه سوچيندي چيو، ”سرڪار، مون اِهو ڪم ڇڏي ڏنو آهي.“
”چريو ٿيو آهين ڇا. ڪم ڪار ڪو ڇڏبو آهي ڇا؟“ وفاقي وزير چيو، ”عمره ڪرڻ جو مطلب اِهو ناهي ته تون ڪم ڪار ڇڏي، هٿ هٿ تي رکي ويهي رهين. ميان هوش ڪر. اسان جا ڪروڙين رپيا اِن پروجيڪٽ ۾ لڳل آهن. پلازا ٺهندا، شاپنگ مال ٺهندا، ڪا معمولي ڳالهه ته ناهي. ٻيا ٽي وزير ۽ ٻه ٽي ايم اين اي ان ڪم ۾ مون سان شريڪ آهن.“
بدرو ڀنڍاري ٻنهي هٿن ۾ مٿو جهلي چپ چاپ ويٺو رهيو. وفاقي وزير پاسي کان وڃي بيٺس. چيائين، ”اسين به ته عمره تي ويندا آهيون، حج ڪندا آهيون. اسان پنهنجيون ذميدريون ۽ ڪم ڪاج ڇڏي ڏنا آهن ڇا! جيڪڏهن ايئن ڪريون ته پوءِ سرڪار جو ڪم ڪيئن هلندو! هيءُ ملڪ ڪيئن هلندو!“
بدروءَ ڪنڌ کڻي وزير ڏانهن ڏٺو.
وزير چيو، ”دين جا ڪم پنهنجي جاءِ تي، ۽ دنيا جا ڪم پنهنجي جاءِ تي. ٻنهي ڪمن کي وچڙائجي نه. الڳ الڳ رکجي. ان ۾ ئي عافيت آهي.“
بدروءَ وري ٻيهر وزير کي ڳوٺ خالي ڪرائي ڏنو. ان ڪم ۾ وڏو گوڙ ٿيو، گهمسان ٿيو. عورتن ۽ ٻارن جو روڄ راڙو ٿيو. مردن جا مٿا ڦاٽا. بدروءَ کي پٽون پاراتا مليا.
عورتن جون آهون ۽ زاريون، ٻارن جو روڄ ۽ رڙيون، پٽون ۽ پاراتا بدروءَ جو پيڇو ڪندا رهيا. کيس اٿندي ويهندي، سمهندي جاڳندي پاراتن جا پڙلاءَ ٻڌڻ ۾ پئي آيا. اجهن مان اٿارڻ جا منظر اکين آڏو ڦري ڦري پئي آيس. ننڊ ڦٽي ويس. ماني نه وڻيس. گرهه نڙيءَ مان نه لهيس. اڻ ٿانئينڪو ٿي پيو. گمراهه گيانيءَ ڏانهن ويو. سموري ڪيفيت بيان ڪرڻ کان پوءِ پڇيائين. ”شيطان منهنجي جند ڇونه ٿو ڇڏي؟“
گيانيءَ وراڻيو، ”جيستائين شيطان کي نه ماريندي، تيستائين شيطان توکان ڀڏا ڪم ڪرائيندو رهندو.“
بدروءَ چيو، ”پنڌرهن ڏينهن لاڳيتو مون شيطان کي سنگسار ڪيو هو.“
گمراهه گيانيءَ پڇيس، ”ياد اٿئي، مون تو کان پڇيو هو ته خبر اٿئي ته شيطان ڪٿي آهي، تڏهن تون اِهو چئي روانو ٿي ويو هئين، ته ها مون کي خبر آهي ته شيطان ڪٿي آهي. ياد اٿئي؟“
بدروءَ حيرت وچان گمراهه گيانيءَ ڏانهن ڏسندي چيو، ”ها، مون کي ياد آهي.“
”پر توکي خبر نه هئي.“ گياني، بدرو ڀنڍاريءَ جي سامهون وڃي بيٺو. سندس سيني تي هٿ رکندي چيائين، ”شيطان هتي رهندو آهي. اسان جي وجود ۾ هوندو آهي.“
بدرو وائڙو ٿي ويو. اتان بنا موڪلائڻ جي هليو ويو. پنهنجي سيني تي مڪون هڻندو رهيو. پنهنجا وار پٽيندو رهيو. پاڻ کي گهرڙي ڀونڊا ڏيندو رهيو. اڌ رات ڌاري مون وٽ آيو. هٿ ۾ ڳوٿري هئس. ان مهل به پاڻ کي سيني تي مڪون پئي هنيائين.
”هن ۾ منهنجيون ڊائريون آهن.“ چيائين، ”موڪلائڻ آيو آهيان، وڃان ٿو.“
پڇيو مانس، ”ڪيڏانهن؟“
وراڻيائين، ”پنهنجي وجود ۾ ويٺل شيطان کي سنگسار ڪرڻ.“
پڇيم، ”ڪڏهن موٽندين؟“
چيائين، ”شيطان کي ناس ڪرڻ کان پوءِ.“
منهنجو هٿ چمي، مون کي پيرين پئي بدرو ڀنڍاري هليو ويو. ان ڳالهه کي ورهيه وهامي ويا آهن. ڪنهن کي خبر ڪونهي ته بدرو ڀنڍاري ڪٿي آهي. ■