هڪ لاش ۽ راتين جا روڪ
مون پاسو ورايو، فردوس پنهنجو بدن چادر ۾ ويڙهيندي چيو، ”ڪهڙو حرامي هِن مهل آيو آهي.“
”کير وارو هوندو.“ مون ڪرسيءَ تان گائون کڻي پائيندي وراڻيو.
فردوس کير وارن کي ڪچي گار ڏني ۽ پاسو ورائي، وِهاڻي کي ڀاڪر پائي سمهي پيئي.
ٻيهر در کڙڪيو.
فردوس بيزاريءَ وچان چيو، ”وڃ کڻي، سوئر جو ٻار ٿو ڪري.“
پلنگ هيٺان پير سان چمپل ڳولي پاتم. اکيون مهٽيندو در وٽ پهتس. اوٻاسي ڏيئي، ڪڙو لاهي، در کي وٿي ڪيم.
ڏٺم، ڏاڪڻ جي ميرانجهڙي روشنيءَ ۾ جمنا بيٺي هئي. هراسيل هئي ۽ سهڪي رهي هئي.
مُنهن تي ڦڪي مرڪ آڻيندي چيم، ”توکي ته خبر آهي جمنا، ته آچر رات مان .......“
جمنا منهنجو جملو پورو ٿيڻ نه ڏنو. چيائين، ”هيٺ ڏاڪڻ وٽ فٽ پاٿ تي هڪ لاش پيو آهي.“
”لاش!“
”ها.“
”ڪنهنجو آهي؟“
”ڪو مرد آهي،“ جمنا چيو، ”چادر ڏي ته ڍڪي ڇڏيانس.“
جمنا کي ڏاڪڻ ۾ ترسايم.
هڪ ئي چادر هئي، جيڪا فردوس تي پيئي هئي. پيرانديءَ کان چادر جي ڪنڊ جهلي، مٿانئس کسڪائي لاهي ورتم.
فردوس ڪروڌ ڪيو، ”اڙي اڙي، ڇا ٿو ڪرين.“
”فٽ پاٿ تي هڪ لاش پيو آهي،“ کيس ٻڌايم، ”لاش کي ڍڪڻ لاءِ هڪ چادر گهرجي.“
”واهه، هڪ لاش کي ڍڪڻ لاءِ مون کي اُگهاڙو ٿو ڪرين،“ فردوس ٻن وِهاڻن سان پاڻ کي ڍڪي ڇڏيو.
در کي وٿي ڪري چادر جمنا کي ڏنم. هن چادر وٺي مون ڏانهن ڏٺو ۽ پوءِ ڪنڌ جهڪائي ڏاڪڻ لهي ويئي. مان در بند ڪري ڪمري ۾ موٽي آيس.
”مهينن کان پوءِ ته گُهرائيندو آهين،“ فردوس ننڊاکڙي آواز ۾ چيو، ”چانهه به نه پيئاريندين ڇا؟“
”کوڙ چانهه،“ مون ورانڊي ڏانهن کلندڙ در کي وٿي ڪري مسو بورچيءَ کي چيو، ”اڙي مسو، چانهه کڻي اچ.“
مسوءَ پنهنجو گنجو مٿو رنڌڻي جي دريءَ مان ٻاهر ڪڍندي جواب ڏنو، ”حاضر سائين.“
در ٻيڪڙي، بالڪونيءَ ۾ وڃي بيٺس. هيٺ نهاريم. جمنا لاش تي چادر وجهي ڇڏي هئي ۽ پاڻ بارنيس اسٽريٽ جي سڙڪ تي ٻوهارو ڏيئي رهي هئي.
بارنيس اسٽريٽ جي هڪ سڀ کان مشهور بلڊنگ جي سڀ کان بدنام فليٽ ۾ ٽي ڪمرا آهن. هڪ ڪمري ۾ مان رهندو آهيان. ٻئي ۾ ٽنڊي باگي جي هر دلعزيز زميندار رئيس ڪرمداد خان جو پٽ دوست محمد چاچڙ رهندو آهي.۽ ٽئين ۾ انقلابي شاعر غلام حسين آزاد. غلام حسين آزاد هڪ ڪاليج ۾ ليڪچرار آهي. جيئن ته سندس نالو لفظ غلام سان شروع ٿيندو آهي، تنهنڪري هن پنهنجو تخلص آزاد رکايو آهي.
منهنجي ڪمري جي بالڪوني بارنيس اسٽريٽ طرف آهي. صبح جو، جڏهن اڃا پرهه نه ڦٽندي آهي، مان بالڪونيءَ ۾ اچي بيهندو آهيان. فٽ پاٿ جي ڀرسان اُسريل پپر جي ساوڪ ڏسي، ٻانهون کولي ۽ ڇاتي ڪڍي ٻه چار ساهه کڻي، پنهنجي پَر ۾ آڪسيجن سان رت صفا ڪندو آهيان.
ڪراچيءَ ۾ اَسُر ويل هڪ گهڙي اهڙي به ايندي آهي، جڏهن سموري ٽريفڪ پنهنجا ٿڪل پير پٿاري گهور ننڊ ۾ گهڙي کن لاءِ غافل ٿي ويندي آهي ۽ زندگيءَ جو ڊنل ٻار حيدرآباد جي منگهن وانگر ڪنڌ کڻي صبح جو انتظار ڪندو آهي. اُن هڪ گهڙيءَ ۾ ماحول مان زهريلن گيسن جو مقدار گهٽ ٿي ويندو آهي ۽ هر طرف ماٺ ڪائنات کي ڳڙڪائي ويندي آهي. پوءِ اوچتو، ڪا ٽرام ٽن ٽن ڪندي، ڊوڙندي ۽ گوڙ ڪندي، گوديءَ مان نڪري ايندي آهي. ماٺ جي هنياءَ ۾ ڄڻ بڙڇي لڳندي آهي ۽ سندس اندر مان ٽريفڪ جو گوڙ گهمسان راڪاس وانگر رڙيون ڪندو اُٿلندو ايندو آهي.
ٻه چار اونها ساهه کڻڻ کان پوءِ بالڪونيءَ تي ٺوٺيون رکي، مان هيٺ نهاريندو آهيان، جتي جمنا جهڪي فٽ پاٿ ۽ سڙڪ تي ٻوهارو ڏيندي رهندي آهي. جمنا ۾ جنسي ڪشش جو مقناطيس آهي. صبح ويل هوءَ جنهن انداز سان چيلهه تي هٿ رکي سڙڪ تي ٻوهارو ڏيندي آهي، تنهن ويل جيڪڏهن ڪو مايوس ۽ نااميد نوجوان يا شوقين پوڙهو کيس هڪ نظر ڏسي وٺي ته جيڪر رڙ ڪري جوان ٿي پوي. مان جوان آهيان، پيسي وارو آهيان ۽ سڀ کان وڏي ڳالهه ته نج سنڌي آهيان. ل۾ تپي لوهه ٿي ويندا آهن، تڏهن سيٽي وڄائيندو آهيان. جمنا بالڪونيءَ ڏانهن ڏسندي آهي. مان اک ڀڃندو آهيانس ۽ هوءَ ٻوهارو ڏاڪڻ وٽ رکي، مٿي هلي ايندي آهي.
هوءَ ڪڇي گاڏڙ سنڌي ڳالهائي سگهندي آهي. اچڻ شرط ٻانهون منهنجي ڪنڌ ۾ وجهي پڇندي آهي، ”ڪيم ڇي تماچي.“
جمنا مون کي تماچي سڏيندي آهي. پهرين دفعي جڏهن سندس وٽيل سٽيل جسم کي ڀاڪر ۾ سوگهو ڪيو هوم، تڏهن کيس چيو هوم، ”جمنا، جيڪڏهن ڄام تماچيءَ جي شاهي سواري بندر روڊ تان لنگهي ها ۽ هو توکي ڏسي وٺي ها ته هوند توکي پنهنجين راڻين جي آرميءَ جي ڪمانڊر اِن چيف ڪري ها، يعني پٽ راڻي ڪري ها.“
جمنا تال ڪندي پڇيو هو، ”اهو مئو تماچي وري ڪير آهي؟“
”تماچي سنڌ جو بادشاهه هو،“ جمنا کي ٻڌايو هوم.
پڇيو هئائين، ”هو به تو وانگر عورتن کي تاڙيندو هو ڇا؟“
”هرڪو ”نر سنڌي“ ڄام تماچي آهي ۽ تَرَ جي ڪابه غريب حسين عورت نه ڇڏيندو آهي،“ جمنا کي ٻڌايو هوم، ”ڪينجهر تي سير ڪندي ڄام تماچيءَ جي نظر نوري مهاڻيءَ تي پئجي ويئي هئي، جيڪا تو وانگر سيڪسي هوندي هئي. ڄام تماچي جا لاهه نڪري ويا، نيٺ نوريءَ کي پنهنجين راڻين جي پلٽڻ ۾ شامل ڪري دم پٽيائين.“
جمنا پڇيو هو، ”ڄام تماچيءَ کي نوريءَ مان کِکي ڌپ نه ايندي هئي؟“
”نه“، کيس سمجهايو هوم، ”جيئن مون کي تو منجهان ڪراهت نه ايندي آهي، تيئن تماچيءَ کي به نوريءَ مان ککي ڌپ نه ايندي هئي. دراصل جنسي تپش آڏو نفاست نابود ٿي ويندي آهي.“
ان ڏينهن کان پوءِ جمنا مون کي تماچي سڏيندي آهي.
جمنا بارنيس اسٽريٽ تي ٻوهارو ڏيئي رهي هئي. بالڪونيءَ هيٺان فٽ پاٿ تي لاش پيو هو. لاش جي ڀرسان، سعيد منزل جي ڪنڊ کان وٺي ڪوهاٽ هوٽل تائين بي گهر، مزور، فقير ۽ ٻاڪڙن جا ”ٻاهر وارا“ ستل هئا. مون لڱن ۾ سياٽ محسوس ڪيو.
ورانڊي واري در تي کڙڪو ٿيو.
مان بالڪونيءَ مان ڪمري ۾ موٽي ويس. فردوس ننڊ ۾ هئي. وار وهاڻي تي وڇانئجي ويا هئس. سندس سنگمرمر جهڙي هڪ ٻانهن پلنگ کان ٻاهر لٽڪي رهي هئي، ٻي ڪنڌ هيٺان هئي.
در کي وٿي ڪيم. مسوءَ ڪنبندڙ هٿن سان چانهه جا ٻه ڪوپ ڏيندي چيو، ”سائين، هيٺ فٽ پاٿ تي هڪ لاش پيو آهي.“
”لاش پيو آهي ته مان ڇا ڪريان،“ کُهري آواز ۾ چيم، ”اسان لاشن لاءِ پريشان ٿيڻ جو ٺيڪو کنيو آهي ڇا.“
مسو در بند ڪري هليو ويو.
فردوس منهنجي آواز تي جاڳي پيئي. وِهاڻي کي ٽيڪ ڏيئي ويهندي پڇيائين، ”ڇاهي، صبح جو کڻي گوڙ لاتو اٿئي.“
کيس چانهه جو ڪوپ ڏيندي ٻڌايم، ”هيٺ فٽ پاٿ تي هڪ لاش پيو آهي.“
”لاش آهي، ڪا بلا ته ناهي، جو پريشان ٿيو آهين،“ فردوس گنڀير آواز ۾ چيو، ”هتي هر رات هزارين مرد هوٽلن، بنگلن ۽ فليٽن جي ٻاهران مري ويندا آهن.“
کيس جواب نه ڏنم. آرام ڪرسيءَ تي ويهي سپ سپ ڪري چانهه پيئن لڳس.
فردوس چيو، ”تنهنجو بورچي ڏاڍو مسڪين آهي.“
”شڪل تي نه وڃجانس. وڏو پلستر اٿئي.“
”ڪيئن؟“
”ڀاڄي ۽ سيڌي سامان مان ٻه چار آنا نه هڻندو، تيستائين آرام نه ايندس.“
”ٻه چار آنا کاڌائين ته ڪهڙي وڏي ڳالهه ٿي پيئي،“ فردوس چيو، ”تنهنجي ڪهڙو هڙان ٿو وڃي.“
”ته ڪنهن جي هڙان ٿو وڃي؟“
”ڄڻ سڄي حلال جي ڪمائي اٿئي،“ فردوس کلندي چيو.
”بلڪل حلال جي ڪمائي آهي،“ فردوس کي سمجهايو، ”اِهو اسان جي ملڪ جو Unwritten قانون آهي ته هرڪو سمجهدار شخص صراط المستقيم تي هلندو رهي ۽ هذا من فضل ربي ڪندو رهي.“
”اڇا،“ فردوس منهنجين اکين ۾ اکيون وجهندي چيو، ”ته تون صراط المستقيم تي هلي رهيو آهين.“
”ها، سو في صدي،“ کيس ٻڌايم، ”هيءَ اُها راهه رباني آهي، جنهن تي اعليٰ آفيسرن کان وٺي ميونسپالٽيءَ جي ڀنگين تائين هرڪو هلي رهيو آهي.“
فردوس ٽهڪ ڏيندي چيو، ”ڪمايو، خوب ڪمايو. اسان جي مقدر جي روزي آهي. اڄ کان پوءِ توسان رعايت ختم. پورا ڏيڍ سو وٺندي مانءِ.“
اسان ٻئي ٽهڪ ڏيئي کلي پياسين.
فردوس چيو، ”تنهنجو بورچي منهنجي پيءُ جهڙو آهي.“
”تنهنجو پيءُ به بورچي آهي ڇا؟“
”نه،“ فردوس وراڻيو، ”منهنجي پيءُ چَڪ خيران نال ۾ منهنجين ننڍين ڀينرن کي تو جهڙن لاءِ تيار ڪري رهيو آهي.“
فردوس جي جواب جي ڪڙاڻ پنهنجي نڙيءَ ۾ محسوس ڪيم.
هن پڇيو، ”تنهنجي بورچيءَ کي گهڻا ٻار آهن؟“
”اِن جي خبر دوست محمد چاچڙ، کي هوندي.“
”ڇو، هو تنهنجي بورچيءَ جو مائٽ آهي ڇا؟“
”ڇو ٿي دوست محمد کي گار ڏئين،“ چيم، ”هو ٽنڊي باگي جو زبردست زميندار آهي. هڪ معمولي ۽ ٽڪي جو بورچي هن جو مائٽ ڪيئن ٿي سگهندو!“
”ته پوءِ بورچيءَ جي ٻارن جي خبر ڪيئن پيس؟“
”دوست محمد چاچڙ ڪو عام رواجي ٺڙڪائو رئيس ڪونهي، رئيس جو پٽ به آهي،“ فردوس کي مٿي ۾ ڳالهه ويهاريم، ”دوست محمد کي پنهنجن هارين نارين جي زالن ۽ ڌيئرن جو انگ انگ ياد آهي. ڪنهن کي سٿر تي ڪارو تر آهي، ڪنهن جي چيلهه تي وار آهن، ڪنهن جي پني گول آهي، ڪنهن جي ڇاتيءَ تي à“
”بس بس،“ فردوس چيو، ”اهڙا ڀاڙي مڙس مون گهڻيئي ڏٺا آهن.“
دوست محمد چاچڙ جنهن به عورت سان وقت ڪاٽيندو آهي، تنهن جو نالو، وطن، قد، رنگ، عمر ۽ عضون جي بيهڪ بابت هڪ ڊائريءَ ۾ مختصر نوٽ لکندو ويندو آهي. اهڙيون وٽس ٻه ٽي ڊزن کن ڊائريون ڀريل آهن. هو شام جو ”لا“ (Law) ڪاليج ۾ ايل ايل بي پڙهڻ ويندو آهي ۽ رات جو ڪنهن نائيٽ ڪلب يا هوٽل ۾ ڪيبيري ڏسندو آهي ۽ سڄو ڏينهن ننڊ ڪندو آهي. هو بيحد ٿلهو آهي ۽ کاڏيءَ جي چرٻي سيني جي چرٻيءَ سان ڳنڍيل اٿس. هو قد جو بندرو آهي ۽ هلڻ مهل بدڪ وانگر نظر ايندو آهي. دوست محمد چاچڙ هڪڙي دفعي ڪيبيري ڊانسر نشيءَ تي عاشق ٿي پيو هو. هزارين رپيا لٽائڻ کان پوءِ به جڏهن نشيءَ سر نه ڏنس، تڏهن هو باهه ٿي ويو هو. نشيءَ کي ته ڪجهه چئي نه سگهيو هو، پر مون کي اڌ رات جو ننڊ مان اُٿاري چيو هئائين، قسم آهي مولا علي مشڪل ڪشا شير خدا جو، رڳو ايم اين اي ٿيڻ ڏي، نشيءَ کي اُگهاڙو ڪري ٽنڊي باگي ۾ ڀنگڙا ڪرائيندس.“ انقلابي شاعر غلام حسين آزاد به ننڊ مان جاڳي پيو هو. هن دوست محمد چاچڙ کان پڇيو هو، ”ايم اين اي ٿيڻ کان پوءِ ٽنڊي باگي ۾ ڪاليج کولائيندين؟“ دوست محمد چاچڙ خوفناڪ رڙ ڪندي وراڻيو هو، ”مان پيشاب ٿو ڪريان ڪاليج جي شڪل ۾، ڪاليج ڪو نشيءَ کان مٿي آهي ڇا!“ عورت جو اُگهاڙو جسم دوست محمد چاچڙ لاءِ دنيا جي سڀ کان حسين شيءِ آهي.
فردوس عجيب سوال ڪيو. پڇيائين، ”مان فلم ايڪٽريس نيلو جهڙي آهيان، دوست محمد چاچڙ مون ۾ دلچسپي ڇو نٿو وٺي؟“
”اسان نج سنڌي آهيون ۽ پاڻ ۾ گهاٽا سنگتي به آهيون،“ کيس ٻڌايم، ”مان جنهن عورت سان ياري رکندس، تنهن وٽ دوست محمد نه ويندو ۽ جنهن عورت سان هو ياري رکندو، تنهن وٽ مان نه ويندس.“
”ڇو؟“
”ڇو جو اسان سڌريل تهذيبن جا علم بردار آهيون،“ وراڻيم، ”جنهن عورت سان دوست محمد رستو رکندو، تنهن کي مان ڀاڄائي ڀائيندس. جنهن عورت سان مان ٺهندس، تنهن کي هو پنهنجي ڀاڄائي سمجهندو.“
فردوس چيو، ”مان تو کان سواءِ ٻين وٽ به ته ويندي آهيان. دوست محمد کي غيرت نه ايندي آهي؟“
”نه.“
”ڇو؟“
”ڇو جو سندس غيرت جو جذبو اسان جي دوستيءَ جو محتاج آهي. هُن سڄي جڳ جو ٺيڪو نه کنيو آهي،“ جواب ڏنم، ”هونءَ ڪڏهن ڪڏهن اسان ٻئي هڪ رن به گهرائيندا آهيون. اُن سان اسان مان ڪوبه ياري نه رکندو آهي.“
فردوس ڪوپ خالي ڪري ٽيبل تي رکيو.
کانئس پڇيم، ”رات تون ڪڏهن آئي هئينءَ.“
”ساڍا ٻارهن کن ٿيا هئا.“
”ان وقت ڪو شخص اسان جي ڏاڪڻ وٽ ته نه ويٺو هو.“
”نه،“ فردوس بيزار ٿيندي پڇيو، ”تون اهڙيون ڳالهيون مون کان ڇو ٿو پڇين.“
”ان لاءِ ته پوليس جا عزرائيل ٿوري دير ۾ اچي نازل ٿيندا ۽ لاش جي باري ۾ ابتا سبتا سوال شروع ڪندا.“
فردوس جي مستي ڍري ٿي ويئي. چيائين، ”مان وڃان ٿي. اجايو پوليس کي وَر چڙهي ويس ته بڻ وڃائي ڇڏيندا.“
چيم، ”ترس، نيرن ڪري وڃجانءِ.“
”نه بابا،“ فردوس ڪنن جون پاپڙيون جهليندي چيو، ”مون کي پنهنجو خانو خراب ڪرائڻو ناهي.“
”اوهو، تون ته صفا چري آهين.“
”نه. مان وڃان ٿي.“
”پنجابي ته ڏاڍا بهادر هوندا آهن،“ کيس ٽوڪ هنيم.
”تون ڪجهه به چئه، مان نه ترسنديس،“ هوءَ پلنگ تان اُٿي، ڪرسين ۽ صوفي تان سلوار، قميص، رئو وغيره کڻڻ لڳي.
چيم، ”تون پرواهه نه ڪر فردوس، اسان وٽ اسان جو دوست انقلابي شاعر غلام حسين آزاد ويٺو آهي. هو پوليس جا ڏند کٽا ڪري ڇڏيندو.“
”هن حراميءَ جو منهنجي سامهون نالو نه کڻ،“ فردوس ڪراهت وچان چيو ڪپڙا کڻي باٿ روم ۾ هلي ويئي.
اسان جو دوست انقلابي شاعر غلام حسين آزاد ڪٽر سنڌي آهي. هو ڇاتي تي هٿ هڻي دعويٰ ڪندو آهي ته پاڪستان ۾ هر قوم جي عورت پيشو ڪرائيندي آهي، سنڌياڻي ڪڏهن به نه ڪرائيندي آهي. دوست محمد چاچڙ ۽ مون کيس سمجهايو آهي ته يَرَ اِن ڳالهه تان لهي وڃ، پر شاعر جي ڳنڍ ڪير کولي! ٻه چار دفعا ضد ۾ اچي اسان کيس پيشو ڪرائيندڙ نج سنڌي عورتون گهرائي به ڏيکاريون آهن، پر هو اُنهن عورتن کي سوالن جوابن ۾ اهڙو ته منجهائي وجهندو آهي، جو هو به غير سنڌي هئڻ جو اقرار ڪنديون آهن.
ڪالهه رات غلام حسين آزاد دير سان گهر موٽيو هو. نشي ۾ جهومندو آيو، منهنجي ڪمري جي در کي وٿي ڪري، وٿيءَ مان ڪنڌ اندر ڪري، ڳائيائين، ”هو جمالو، جيڪو کٽي آيو خير سان، هو جمالو.“
پوءِ اوچتو هو خاموش ٿي ويو هو. نگاهون فردوس تي کپي ويس. فردوس ٽنگ ٽنگ تي رکي سگريٽ جا سوٽا هڻي رهي هئي. فردوس کي سوسيءَ جي سلوار، گج واري قميص ۽ کنهبو رئو ڪنڌ ۾ ويڙهيل هو.
غلام حسين آزاد کانئس گهٽيل آواز ۾ پڇيو هو، ”تون سنڌياڻي آهين؟“
هن ٺهه پهه پنجابي گاڏڙ اردوءَ ۾ وراڻيو، ”منهنجي شڪل سنڌياڻين جهڙي ڪوجهي آهي؟“
”ته پوءِ سنڌي ڪپڙا ڇو پاتا اٿئي،“ غلام حسين آزاد اُٿلي پيو هو، ”پنهنجي غليظ بدن تي سنڌي ڪپڙا ڇو پاتا اٿئي.“
فردوس ڪاروباري لهجي ۾ چيو هو، ”منهنجي هڪ ساهيڙي آهي نوران. هوءَ توهان جي ٺٽي سنڌ جي آهي. اڪيلي ڇهن ڇهن مڙسن سان هلي ويندي آهي.“
ان جواب کان پوءِ غلام حسين آزاد باهه ٿي ويو هو. پنجابين جي بڻ ٻچي کي خوب دل کولي گاريون ڏنائين. کيس ٺارڻ جي ڪيم ته چيو هئائين، ”بس ڪر لوفر. تو پنجابين جون چمچو آهين. سنڌ جو غدار آهين.“
کيس ڪن ۾ چيو هوم، ”ڀلا تون وڃ ته مان به سنڌ جو جهنڊو بلند ڪريان. فردوس سنڌياڻي ناهي.“
غلام حسين آزاد کي منهنجي ڳالهه دماغ ۾ وڃي لڳي هئي ۽ پوءِ هو جمالو ڳائيندو پنهنجي ڪمري ڏانهن هليو ويو هو.
فردوس باٿ روم مان چيو، ”تنهنجي دوست کي ماڻهوءَ مان ڦيرائي ڪتو نه ڪريان ته منهنجو نالو به فردوس ڪونهي.“
کيس جواب نه ڏنم.
ڪمري مان نڪري بالڪونيءَ ۾ وڃي بيٺس. ٻاهر اڃا جهونجهڪڙو هو. ڀاڄيءَ ۽ بجريءَ سان ڀريل ٽرڪون رستي تي نڪري آيون هيون.
جمنا بارنيس اسٽريٽ تي ٻوهارو ڏيئي رهي هئي. هيٺ فٽ پاٿ تي لاش پيو هو. لاش جي ڀرسان ماڻهن جو ميڙ گڏ نه ٿيو هو. جيڪي جيئرا هئا ۽ فٽ پاٿ تي سمهيا پيا هئا، تن ۾ ۽ مئل ماڻهوءَ ۾ فرق محسوس ڪرڻ ناممڪن هو.
مان ڪمري ۾ موٽي ويس. ورانڊي واري در کي وٿي ڪري مسوءَ کي چيو ته دوست محمد چاچڙ کي مون ڏانهن موڪل.
ٿوري دير کان پوءِ دوست محمد اکيون مهٽيندو آيو. اوٻاسي ڏيئي پڇيائين ”ڇا هي؟ ٿڪ لاهڻ به نٿو ڏئين.“
”ٻُڌندين ته سمورو ٿڪ لهي ويندوءِ.“
ڊريسنگ ٽيبل تي فردوس جو پرس ڏسندي پڇيائين، ”ڪٿي آهي.“
مون غسلخاني ڏانهن اشارو ڪيو.
هن چيو، ”رنَ ته ناهي، جنسي مائو آهي مائو. تنهنجي ڪري مُڙي ويو آهيان. پاڻي ته پنجاب جو.“
پڇيو مانس، ”رات ڪڏهن موٽيو هئين؟“
”شايد ٽي يا ساڍا ٽي ٿيا هئا،“ هن جي چپن تي مرڪ تري آئي.
”ڪٿي هئين؟“
”پنهنجي اولڊ پليس – ليڊو.“
”اڪيلو هئين يا ؟à“
هن جملو پورو ٿيڻ نه ڏنو. چيائين، ”سردار خان کي ته سڃاڻين نه.“
”نه.“
”اڙي! سردار خان کي نٿو سڃاڻين،“ دوست محمد چيو، ”جيڪو گذاريل سال اسان وٽ اچي رهيو هو.“
”ياد نٿو اچي.“
”جنهن وٽ 1966 جي فورڊ آهي،“ دوست محمد هڪ هڪ لفظ تي زور ڏيندي چيو، ”جنهن پرنسيس نسيمه بيلي ڊانسر سان هاڪس بي تي هڪ رات گذارڻ لاءِ ٽيهه هزار رپيا خرچ ڪري ڇڏيا هئا.“
”ٿَرَ وارو زميندار؟“
”او تنهنجا ٻچا بچن، ساڳيو،“ دوست محمد چيو، ”رات اوچتو ليڊو ۾ ملي ويو. گڏ ٻه چار مهمان به هئس. مڙس اڄڪلهه جرمن ڊانسر تي ڏاڍو گرم آهي. وسڪيءَ جي اڌ بوتل چاڙهڻ کان پوءِ جرمن ڊانسر کي سڏ ڪري چيائين، تون ايڊالف هٽلر جي ڌيءَ آهين، هُن جهڙي ظالم آهين.“
چاچڙ ٽهڪ ڏيئي کلڻ لڳو.
پوءِ چيائين، ”واهه جو وقت گذريو. ڪيبيري ڏسندا رهياسين، پيئندا رهياسين ۽ ايندڙ چونڊن ۾ بهرو وٺڻ لاءِ پروگرام به ٺاهيندا رهياسين.“
مان خاموش رهيس، جڏهن سندس ڳالهين ۾ دلچسپي نه ورتم، تڏهن چيائين، ”ڏس نه يار! سنڌ کي هينئر اسان جهڙن جوان نمائندن جي ضرورت آهي.“
”هن وقت اسان کي ڪنهن چالاڪ نمائندي جي ضرورت آهي،“ مون بيزار ٿيندي چيو.
هن منهنجي ڳالهه جو مطلب نه سمجهيو. چيائين، ”مان گهٽ چالاڪ آهيان ڇا؟ ميان، مان ايم اين اي ٿيندس، ايم اين اي.“ پوءِ ڪرسيءَ تان اُٿي منهنجي سامهون اچي بيٺو. منهنجي ڪلهي تي هٿ رکندي چيائين، ”ايم اين اي ٿيڻ سان تر ۾ رعب ويهجي ويندو. ٺڙڪائو آفيسر موچڙي ۾ رهندا ۽ سڀ کان اهم ڳالهه ته خدا کان به وڏن ماڻهن سان هٿ ملائڻ جو موقعو پيو ملندو. اها ڪا گهٽ ڳالهه آهي؟“
جڏهن برداشت ڪري نه سگهيم، تڏهن چيم، ”منهنجي ڳالهه به ٻڌندين يا بَڪَ ڪندو رهندين.“
”اڙي چريا،“ هن مون کي ڪلهن کان وٺي ڌونڌاڙيندي چيو، ”جڏهن به پنجاب ۾ اسيمبليءَ جو اجلاس ٿيندو، تڏهن اهڙيون اهڙيون راتيون ملهائينداسين، جو سڪندر اعظم به خواب ۾ نه ملهائيون هونديون. توکي هينئر کان اڳواٽ دعوت آهي.“
دوست محمد جا ٻئي هٿ ڪلهن تان لاهيندي چيم، ”هيٺ ڏاڪڻ وٽ فٽ پاٿ تي هڪ لاش پيو آهي.“
دوست محمد کان ڇرڪ نڪري ويو. ڳالهيون ڪبوترن وانگر هوا ۾ گم ٿي ويس. ننڊا کڙيون اکيون دهشت ۾ گول ٿي ويس.
نڙيءَ مان سنهڙو، چيڪلو ۽ گهٽيل هڪ لفظ نڪري سگهيس، ”لاش.“
”ها، لاش.“
”ڪير آهي؟“
”هن مرڻ کان اڳ بيان نه ڏنو هو.“
”نه نه،“ هن جو آواز ڪنبڻ لڳو، ”منهنجو مطلب آهي ته à“
”مرد آهي.“
هن منهنجي منهن ۾ ڏٺو. پوءِ چيائين، ”يار ڪنهن ڏچي ۾ نه پئجي وڃئون.“
”ڏڪين ٿو؟“
”ڏڪڻ جي ڳالهه به ته آهي،“ هن وراڻيو، ”پرديس ۾ پوليس جي ور چڙهي وياسين ته لاهه ڪڍي ڇڏيندا.“
ڪجهه دير سوچڻ کان پوءِ چيائين، ”ڳوٺ هجي ها ته اُلوڪو ئي نه هو. ڏهه ماڻهو مارائي درياهه ۾ لوڙهائي ڇڏيون، تڏهن به ڪو ٻڙڪ نه ڪُڇندو.“
”رات جڏهن تون موٽيو هئين، تڏهن ڏاڪڻ وٽ ڪنهن کي ڏٺو هيئه؟“ کانئس پڇيم.
”مان ذري گهٽ ”آئوٽ “ هئس،“ هن هٻڪندي وراڻيو، ”پر ڀانيان ٿو ته ڪو شخص ڏاڪڻ وٽ سمهيو پيو هو.“
”ٿوري دير کان پوءِ پوليس جاچ تي ايندي.“
”هان،“ دوست محمد جو وات کلي ويو. پريشاني ٿلهي منهن مان بکڻ لڳس. هڪدم پڇيائين، ”ڇا ڪرڻ گهرجي.“
منهنجي جواب کان اڳ چيائين، ”هَلُ ته ايڪسپريس ۾ ڀڄي هلون.“
وراڻيم، ”تون زميندار آهين، مان ٽينڊر ڪلارڪ آهيان. اسان ٻئي موڳا مٽر آهيون. آزاد کان صلاح وٺڻ گهرجي.“
دوست محمد وراڻيو، ”آزاد سرمائيدارن جي خلاف آهي. اسان کي مصيبت ۾ ڏسي خوش ٿيندو.“
”هو اسان جو سنگتي آهي. ضرور سٺي صلاح ڏيندو.“
”هو اهڙي ته انڌي صلاح ڏيندو، جو پاڻ ٻئي ٻه ٽنگا ڦاٿا پيا هونداسين ۽ هو آجو ٿي ويندو.“
”تون اجايو آزاد تي شڪ ٿو ڪرين.“
”شڪ ٿو ڪريان!“ دوست محمد چيو، ”ٽيون ڏينهن بي ايمان ٺرو پي آيو هو. مون کي ڪنڌ کان وٺي چيو هئائين، توهان زميندارن سنڌ جي عوام جو خانو خراب ڪيو آهي، مان تنهنجو خانو خراب ڪندس.“
دوست محمد کي ٺارڻ لاءِ چيم، ”آزاد جڏهن ٺرو پيئندو آهي، تڏهن وڌيڪ انقلابي ٿي پوندو آهي. تون سندس ڳالهين جو خيال نه ڪندو ڪر.“
”خبر اٿئي،“ دوست محمد رازداريءَ واري لهجي ۾ چيو، ”اسان ٻنهي کان سڙندو آهي.“
”ڪيئن.“
”ٽيون ڏينهن مون کي گاريون ڏيندي چيو هئائين، تون اڙي ڪهڙو عيش ڪندو آهين، ٽڪي جون بازاري عورتون آڻي خوش ٿيندو آهين، اسان جي نصيبن ۾ ڪاليج جون ڇوڪريون لکيل آهن. وڃي آڱوٺو چوپ.“
”آزاد دل جو ڪارو ڪونهي. اسان کي کانئس صلاح وٺڻ گهرجي.“
”رسڪ آهي.“
”پرواهه نه ڪر.“
اُن وقت مسو دوست محمد چاچڙ لاءِ چانهه کڻي آيو. کيس چيم ته آزاد کي ننڊ مان اُٿاري هيڏانهن موڪل.
مسو هليو ويو. ٿوري دير کان پوءِ آزاد جو آواز آيو. هو پنهنجي ڪمري مان ڳالهائي رهيو هو، ”مان نه ايندس. تنهنجي ڪمري ۾ پيئڻ آهي.“
”هل. سندس ڪمري ۾ ٿا هلئون.“ مون ڪرسيءَ تان اُٿندي چيو.
دوست محمد ۽ مان جڏهن ورانڊي ۾ پهتاسين، تڏهن کيس چيم، ”نئون شعر ٻڌائڻ جي ڪوشش ڪريئي ته اصل نه ٻُڌجانس.“
غلام حسين آزاد وٽ شعرن جو ديوان آهي ۽ اڪثر اسان کي ٻڌائي ديوانو ڪندو آهي. جنهن ڪاليج ۾ ليڪچرار آهي، تنهن ۾ ڇوڪرن کي تاريخ بدران شعر ٻڌائيندو آهي. جڏهن به ٺرو پيئندو آهي، تڏهن سخت انقلابي شاعري ڪندو آهي ۽ سرمائيدارن کي دل کولي گاريون ڏيندو آهي. دوست محمد چاچڙ سان گڏ مون کي به گاريون ڏيندو آهي. مان دوست محمد وانگر زميندار نه آهيان. مان رڳو هڪ هذا من فضل ربي کاتي ۾ ٽينڊر ڪلارڪ آهيان. مولا مهربان آهي. فيض جو درياهه پيو وهندو آهي. پيسو ڪجهه سرس اٿم، تنهنڪري آزاد مون کي به سرمائيدارن جي گروپ جو ميمبر سمجهندو آهي ۽ ٺرو پي گاريون ڏيندو آهي ۽ چوندو آهي، توهان سڀئي سرمائيدار آمريڪا جا ايجنٽ آهيو.
ورانڊي ۾ دوست محمد چيو، ”آزاد پنهنجو انقلابي شعر ٻڌائڻ کان اڳ اسان جي ڳالهه هرگز نه ٻڌندو.“
”کيس ٽارڻ جي ڪوشش ڪنداسين،“ وراڻيم.
جڏهن آزاد جي ڪمري ۾ داخل ٿياسين، تڏهن اسان ٻنهي کي گڏ ڏسي پڇيائين، ”ڇو؟ اڄ وري ملڪ ۾ ڪو انقلاب آيو آهي ڇا؟“
هڪدم کانئس پڇيم، ”رات ڪٿي هئين؟“
آزاد جي پچين پيل اکين ۾ روشني تري آئي. چيائين، ”اِهو ته پُڇ پاپي، دل تان نه لهي لاپي.“
”شاعري ڇڏ، نثر ۾ ڳالهاءِ.“
”رات هڪ نئين ۽ جديد شي ٺاهي اٿم،“ آزاد چيو، ”اول اُها ٻُڌو.“
”اول ٻُڌاءِ ته رات ڪٿي هئين؟“ مون پڇيو.
”اول شعر ٻڌ. آزاد نظم آهي،“ هن آزاد نظم ٻڌائڻ شروع ڪيو،
”هن مشيني ملڪ جي ماڻهن جي ذهنن تي،
پئجي ويا آهن تالا
عقل جي ٽٽي پيئي آهي مالا،
پريشان آهي مڌو بالا،
هر طرف رقصان آهن سايا.
ماڻهو فٽ پاٿ تي سمهي پيا آهن
۽ موٽرون گيراج ۾ کونگهرا هڻي رهيون آهن،
هوٽل جا بيرا ڪتن سان گڏ هڏا چٻاڙي،
ٿوڪاري، ٿڪجي سمجهي پيا آهن،
۽ هڪ شرابي خالي بوتل ڏسي بهڪي ويو آهي،
پليٽ ۾ آمليٽ بيچين آهي.“
”خدا جي واسطي بس ڪر،“ دوست محمد ڪنن تي هٿ رکندي چيو، ”مان بيهوش ٿيڻ تي آهيان.“
”تون ظالم سرمائيدار آهين،“ آزاد اکيون ڳاڙهيون ڪري دوست محمد ڏانهن نهاريو.
پڇيومانس، ”رات ڪٿي هئين.“
هن اسان ٻنهي ڏانهن ڏٺو. پوءِ چيائين، ”توکي فرسٽ ايئر واري مڌو بالا جو فوٽو ڏيکاريو هوم نه.“
”ها.“
”چنڊ سان ڪڪرن جي ڪونئري ڪونچ تي رات ڪاٽي ڇڏيم – رات ڪاٽي ڇڏيم.“
”ڪڏهن موٽيو هئين؟“
آزاد وراڻيو، ”منهنجي واچ ماڻهن جي ذهن وانگر آئوٽ آف آرڊر آهي.“
جڪ کاڌم، تڏهن به پڇيم، ”ڏاڪڻ وٽ فٽ پاٿ تي ڪنهن کي ويٺل يا سمهيل ڏٺو هيئه؟“
”اسان جي قوم، فٽ پاٿي قوم آهي“ وراڻيائين، ”فٽ پاٿ تي هر وقت هزارين خوشحال انسان نظر ايندا آهن، جن جي هٿن ۾ سياسي، سماجي ۽ معاشي خوشحاليءَ جا جهنڊا هوندا آهن.“
”ڳالهه ٻڌ،“ مون آزاد کي ٻانهن کي جهليندي چيو، ”تون سادي نموني ڳالهاءِ ۽ کوچڙائي ڇڏي ڏي.“
”حڪم ڪر.“
”رات ڏاڪڻ وٽ ڪنهن شخص کي ويٺل ڏٺو هيئه.“
”ها.“
”ڪير هو.“
”ايفرو ڊائيٽ جمنا جو پيءُ.“
”تو ڪيئن سمجهيو ته هو جمنا جو پيءُ هو.“
”هن مون سان ڳالهايو هو.“
”ڳالهايو هو؟“
”ها. هو منهنجو انتظار ڪري رهيو هو.“
”تنهنجو انتظار؟“
”ها.“
”ڇو؟“
”مون کان ڏهه رپيا وٺڻا هئس.“
”ڇا جا.“
”جمنا جو ريٽ ڏهه رپيا آهي.“
مون کي باهه وٺي ويئي. رڙ ڪري چيم، ”تون سخت بيغيرت ۽ ڪمينو آهين. ڪنهن سنڌيءَ جو ته بنهه پٽ ناهين.“
”ڇو؟“ هن حيرت مان پڇيو.
”ڇو،“ چيم، ”توکي ڄڻ خبر ئي ڪونهي. جمنا سان منهنجي ياري آهي. توکي ايتري به تميز ڪونهي. تون بدڪار آهين. وحشي آهين. ڪميونسٽ آهين.“
”ان ۾ بدڪاريءَ جي ڪهڙي ڳالهه آهي،“ هن سرد لهجي ۾ وراڻيو.
دوست محمد چيس، ”نٿو ڇڏين ڪاليج جون ڇوڪريون، نٿو ڇڏين ڀنگياڻيون.“
”مان توهان ٻنهي وانگر سرمائيدار نه آهيان،“ آزاد چيو، ”مان ”ڪال گرل“ ”افورڊ“ ڪري نٿو سگهان. سرڪار سڳوريءَ چڪلا به بند ڪري ڇڏيا آهن. اسان ڪيڏانهن وڃئون.“
چيم، ”هينئر انهن ڳالهين جو وقت ڪونهي. هڪ مصيبت سر تي اچي پيئي آهي.“
”ڇا جي مصيبت؟“ آزاد پڇيو، ”سي - آءِ ڊي صاحب منهنجي انقلابي شاعري جي ڌپ سنگهندو اچي هِتِ پهتو آهي ڇا؟“
”ڏاڪڻ وٽ فٽ پاٿ تي هڪ لاش پيو آهي،“ کيس ٻڌايم.
”لاش مئل آهي يا جيئرو؟“ هن پڇيو.
”ڇا؟“ اسان ٻنهي حيرت مان ڏانهس نهاريو.
هن ٻيهر پڇيو، ”لاش مئل آهي يا جيئرو.“
”لاش ته هميشه مئل هوندو آهي،“ مون چيو.
”اسان جو ملڪ لاشن جو ملڪ آهي،“ آزاد چيو، ”فٽ پاٿ تي ننڊ ۾ غلطان جيئرا لاش اسان جي خوشحاليءَ جو نادر نمونو آهن.“
”يار تون سمجهه ۾ ايندڙ ڳالهيون ڪر،“ کيس چيم، ”اسان کي اجايو منجهاءِ ته نه.“
”حڪم ڪريو،“ هن نهٺائيءَ مان پڇيو.
”ڏاڪڻ وٽ فٽ پاٿ تي لاش پيو آهي،“ جملو ورجايم.
چيائين، ”مئل لاش جي پرواهه نه ڪريو. جيئرو لاش هجي ها ته فڪر ڪريون ها.“
دوست محمد چيو، ادا مون توکي اڳ ئي چيو هو ته هيءُ ڪابه ڪم جي صلاح نه ڏيندو.“
آزاد دوست محمد کي چيو، ”ڪنهن ڪنهن وقت ڪجهه انسان ٿوري دير لاءِ مري ويندا آهن، پوءِ جيئرا ٿي پوندا آهن.“
مون آزاد کي چيو، وقت نه وڃاءِ، ٿوري دير ۾ پوليس ايندي ۽ اسان ٽنهي کي گرفتار ڪندي.“
”ڇو؟“
”ڇو جو فٽ پاٿ تي لاش پيو آهي.“
”ڀل پيو هجي.“
”ڀل پيو هجي؟“
”ها،“ آزاد وراڻيو، ”ڪياماڙيءَ کان نيو ڪراچيءَ تائين اڄ رات جيڪي به ماڻهو مئا آهن، اسان انهن لاءِ ٻڌل آهيون ڇا؟“
”پر هي لاش، فٽ پاٿ تي اسان جي ڏاڪڻ وٽ پيو آهي،“ کيس سمجهايم.
دوست محمد چيو، ”۽ پوليس کي جڏهن خبر پوندي ته اسان سڻڀي آسامي آهيون ته پوءِ پڪ ٻڌي ويندا.“
”ڪيئن ٻڌي ويندا،“ آزاد چيو، ”مئل ماڻهوءَ جو اول پوسٽ مارٽم ٿيندو، پوءِ خبر پوندي ته کيس خدا ماريو آهي يا ڪنهن ماڻهوءَ. ڏسو نه، اڄ ڪلهه خدا پنهنجي جلاد جناب عزرائيل سميت ”لانگ ليو“ تي ويل آهي ۽ مارڻ جو ڪم ماڻهن کي سونپي ويو آهي.“
اسان ٻنهي حيران ٿي ڏانهس نهاريو.
آزاد چيو، ”جيڪڏهن موڪل تان موٽڻ کان پوءِ مئل ماڻهوءَ کي خدا ماريو آهي، ته پوءِ پرواهه ناهي. پر جيڪڏهن ڪنهن ماڻهوءَ ماريو اٿس ته پوءِ ٿوري گهڻي فڪر جي ڳالهه آهي.“
”تيستائين ڇا ڪرڻ گهرجي؟“ دوست محمد پڇيو.
آزاد جواب ڏنو، ”تيستائين توهان ٻنهي کي منهنجي شاعري ٻڌڻ گهرجي.“
”اسان تي رحم ڪر،“ دوست محمد اوٻاسي ڏيندي چيو، ”مان ٿڪل آهيان. اڄ منجهند تائين ننڊ ڪندس.“
دوست محمد هليو ويو.
آزاد مون کان پڇيو، ”توکي ڪيئن خبر پيئي ته هيٺ لاش پيو آهي.“
وراڻيم، ”جمنا ٻڌائڻ آئي هئي.“
”هون، جمنا کي ڪهڙي خبر ته انسان ڪڏهن مرندو آهي ۽ ڪڏهن جيئرو ٿيندو آهي،“ آزاد چيو، ”ڪالهه رات جڏهن جمنا مون وٽ آئي هئي، تڏهن ماڻهن فٽ پاٿ تي سندس پيءُ کي لاش سمجهي مٿس ڪپڙو وجهي ڇڏيو هو.“
مون کي آزاد جي اها ڳالهه پسند نه آئي.
مان پنهنجي ڪمري ۾ موٽي آيس.
فردوس ميڪ اپ ڪري، پاڻ کي چمڪائي تيار ٿي بيٺي هئي. اک ۾ نه اوجاڳو هوس ۽ نه ئي منهن مان ٿڪ جي لکا پئي پيس.
ڊريسنگ ٽيبل تان پرس کڻندي چيائين، ”مان وڃان ٿي.“
منهنجي جواب جو انتظار ڪرڻ کان اڳ در کولي ڏاڪڻ لهي ويئي.
مان وڃي بالڪونيءَ ۾ بيٺس. اڃا سج نه اڀريو هو، پر تنهن هوندي به ڪا اڻڏٺي روشني اوندهه کي مات ڪري رهي هئي. هيٺ فٽ پاٿ تي لاش پيو هو.
فردوس ڏاڪڻ لهي، فٽ پاٿ تي آئي، لاپرواهيءَ سان لاش کي ٺوڪر هنيائين ۽ اڳتي وڌي ويئي.
لاش چادر لاهي، فردوس جي ڪڍ هلڻ لڳو.
ان وقت مون کي آزاد جو جملو ياد آيو ته ڪنهن ڪنهن وقت، ڪجهه انسان ٿوري دير لاءِ مري ويندا آهن ۽ پوءِ جيئرا ٿي پوندا آهن.
گهڻن ڏينهن کان پوءِ جڏهن فردوس سان ٻيهر ملاقات ڪيم، تڏهن کانئس لاش جي باري ۾ پڇا ڪيم. فردوس چيو: منهنجو مڙس رات جو مري ويندو آهي ۽ صبح جو جيئرو ٿي پوندو آهي.
اُن رات وري هڪ لاش اسان جي ڏاڪڻ وٽ فٽ پاٿ تي پيو هو، جنهن تي ماڻهن چادر وجهي ڇڏي هئي. ■