سرد لاش جو سفر
هيٺ اڱڻ مان منهنجي سترهن سالن جي ڀيڻ ساوتريءَ جي رڙين، آزين، ۽ نيزارين جا روح فنا ڪندڙ آواز اچي رهيا هئا. ساوتريءَ جي رڙين، آزين ۽ نيزارين جا آواز عقيدن ۽ اعتبارن کي گهڙي گهڙي جا گهاءَ هڻندا آسمانن ڏانهن اُڏامندا پي ويا. ساوتريءَ جو ٻاڏائڻ مجاهدن جي وحشي ٽهڪڙن، ڪيڪڙاٽن، ۽ نعرن ۾ ٻڏندو پي ويو. ٻڌو هيم، آسماني ڪتابن ۾ پڙهيو هيم ته قيامت ڏينهن سج سوا نيزي تي لهي ايندو – ڌرتي تپي ٽامو ٿي پوندي – وڻ پاڙئون پٽجي ويندا، ۽ جبل ڪپهه جي ذرن وانگر واچوڙن ۾ ويڙهجي ويندا. اعتبار نه ايندو هو. سڀ ڪجهه ڏند ڪٿا وانگر لڳندو هو. يقين ڪڏهن به تڪميل تائين پهچي نه سگهندو هو. پر اُن ڏينهن مون ڪنڌڪوٽ ۾ نانڪ پاڙي تي قيامت کي نازل ٿيندي ڏٺو. سج سوا نيزي تي لهي آيو. ڌرتي تپي ٽامو ٿي پيئي. وڻ پاڙئون پٽجي ويا، ۽ جبل ڪپهه جي ذرن وانگر واچوڙن ۾ ويڙهجي ويا.
منهنجو ڏهن سالن جو ڀاءُ پريتمداس پريتو ڏاکڻي دريءَ سان ٻڌو ويٺو هو، ۽ اکين سان قيامت جو منظر ڏسي رهيو هو. رکي رکي ڪنبي پي ويو. ٻڌل رسين مان پاڻ کي ڇڏائڻ جي ڇڪتاڻ ۾ ساڻو ٿي پيو. مجاهد مون کي اڌ مئو ڪري، سنگهر هڻي، ڪرسيءَ سان قابو ڪري ويا هئا. ميز تي منهنجي آڏو آسماني ڪتابن جو سولي سنڌيءَ ۾ ترجمو کليل پيو هو جنهن تي پريتو ۽ منهنجي رت حاشيي وانگر هاريل هئي.
پريتوءَ ڏاکڻي دريءَ وٽان مُنهن ورائي مون ڏانهن ڏٺو، ۽ ڪنبندڙ آواز ۾ چيو، ”دادا، ڏس ته سهي! هيترا ماڻهو ساوتري کي ڇا پيا ڪن!“
کيس ٽارڻ لاءِ چيم، ”مان هن وقت آسماني ڪتابن جو سولي سنڌيءَ ۾ ترجمو پڙهي رهيو آهيان.“
پريتو ڄڻ ٻاڏايو. چيائين، ”تون اچي ڏس ته سهي!“
پاڻ کي سنگهرن مان آجو ڪرڻ لاءِ ڇَڙي هنيم. ڪرسي وڃي پَٽِ پيئي. پيرن سان پاڻ کي ڌڪيندي ڏاکڻي دريءَ وٽ وڃي پهتس. ڀڳل شيشن تان رڙهندي رتورت ٿي ويو هوس. پنهنجي پويان فرش تي رت جون ريکائون ڇڏي آيو هوس. ڪنڌ کڻي دريءَ جي ٻنوڙي تي رکيم. هيٺ، اڱڻ ڏانهن نهاريم. جيڪي ڏٺم، تنهن ايمان ۽ عقيدن جا ڪوٽ ڪيرائي وڌا. سالن جي تپسيا کن پل ۾ ڀسم ٿي ويئي. الهلوڪن جا درس ڌوڙ ۾ ملندي ڏٺم. پيغمبرن، اوتارن، ۽ گيانين جا گيان ۽ بيان بيمعني ٿي پيا. تعجب لڳو اکين تي، جيڪي انڌيون نه ٿيون! دل ابابيل وانگر ڦتڪي پيئي، پر سيني جي قفس مان نڪري نه سگهي. ڪنڌ کڻي آسمان ڏانهن ڏٺم، ۽ چيم، ”ايتري قدر ته تو ڪڏهن ڪنهن پيغمبر کي به نه آزمايو هو! ته پوءِ مون نٻل کي ايڏي آزمائش ۾ ڇو وڌو اٿئي؟ ڇو وڌو اٿئي؟ مون کي پيغمبري ڏيندين؟ مون کي ڌرماتمائن جي قطار ۾ بيهاريندين؟ مون کي پرماتمائن سان ملائيندين؟ مان ڀڄي پوندس - ڀُري پوندس. تو سان بغاوت تي لهي ايندس. تنهنجو ته ڪجهه بگاڙي نه سگهندس، پر پاڻ کي اُجاڙي ڇڏيندس. مون کي ايڏو نه آزماءِ، ايڏو نه آزماءِ.“
پريتم هيٺ جهڪي پنهنجو منهن منهنجي ڪلهي تي رکي ڇڏيو.
اڱڻ جي وچ ۾ مجاهدن ساوتريءَ کي کنڀي صندل تي ليٽائي ڇڏيو هو. هڪ وڏو هجوم صندل کي وڪوڙي ويو هو. جوش وچان الله عظيم آهي جا نعرا هڻي رهيو هو. مرڻينگ ساوتري به الله کي پڪاري رهي هئي. جوڌا جوان هنبوڇيون هڻي رهيا هئا، ۽ ساوتريءَ کي چَڪَن ۽ چونڊڙين سان چچري رهيا هئا. حوا جي ڌيءَ جي بيحرمتي ڪري رهيا هئا. ڇتن ڪتن وانگر هڪٻئي کي هٽائي ساوتريءَ کي سوگهو پي ڪيائون. سڄي سموري ساوتريءَ کي ننهنڊن، چهنڊن، ۽ چڪن سان رتو ڇاڻ ڪري ڇڏيو هئائون.
ساوتري بي حال پيئي هئي. آواز گهڙيءَ گهڙيءَ جو گهاءُ کائي مرڻينگ ٿي ويو هوس. الله کي التجا لاءِ چپ چوريائين پي، پر چَڪن سان چچريل چپن تائين الله جو نالو اڪلي نه پئي آيس. اکيون بند، وار وکريل، هوءَ چوتاڪ صندل تي پيئي هئي. هوءَ آهستي آهستي مري رهي هئي. مجاهدن جو جوش ۽ جذبو ويو پئي وڌندو. هو تلوارون، خنجر ۽ بندوقون اُڀيون ڪري ننگي ابليس وانگر هنبوڇيون هڻي رهيا هئا، ۽ الله اڪبر جا نعرا بلند ڪري رهيا هئا. هڪڙن وحشين کيس ڇڏيو پئي، ته ٻين کيس چچريو پئي.
پريتم روئڻهارڪي آواز ۾ پڇيو، ”دادا، هي ساوتريءَ کي ڇا پيا ڪن؟“
”مجاهد اسان جي ڀيڻ کي پاڪ پويتر پيا ڪن.“ ڪروڌ ٻرندڙ جبل جي لاوي وانگر منهنجي وجود ۾ ڪاهي پيو. گيان ۽ ڌيان جي تپسيا سڙي رک ٿي ويو. آسماني صحيفن جا صفحا ميسارجي ويا. بيمعني ٿي پيا. پيغمبري منهنجي وس جي ڳالهه نه هئي. ورهين جا ورهيه پاڻ کي تيار ڪيو هيم ته زندگي گوتم ٻڌ جو ڀڪشو ۽ سچل سرمست جو مريد ٿي گذاري ڇڏيندس. مذهبن جي ڇڪتاڻ کان پاڻ کي آجو ڪري ڇڏيندس. جنهن آزمائش ۾ خلقڻهار مون کي وجهي ڇڏيو هو، سا آزمائش مون ماڻهوءَ جي سهپ کان ٻاهر هئي، مذهب جي نالي ۾ درندگي ڏسي منهنجي اعتقاد جا ڪوٽ ڪري پيا. مون کي پنهنجي لهجي مان زهر جي ڪوڙاڻ محسوس ٿي. چيم، ”پريتم، اسان جي ڀيڻ ساوتري ڏاڍي ڀاڳن واري آهي جو مجاهدن هٿان جنت جي حقدار ٿي رهي آهي.“
پريتم حيرت وچان پڇيو، ”جنت ڇاهي، دادا؟“
اُڀَ ڏانهن ڏسندي سچل جي وائي ورايم، ”دوزخ دڙڪو، بهشت دلاسو، ڊاهه ويا سڀ ڊهي ڊهي.“
سچل جي وائيءَ منجهائي وڌس. ورائي پڇيائين، ”پر، جنت شي ڪهڙي آهي؟“
”جنت اُها عافيت واري جاءِ آهي جنهن ۾ مدر ٽيريسا نه ويندي – جنهن ۾ مارٽن لوٿر ڪنگ نه ويندو – جنهن ۾ ڀڳت ڪنور، مها آتما گانڌي ۽ ساڌو واسواڻي نه ويندا.“ اکيون بند ڪندي چيم، ”تون ۽ مان به جنت ۾ نه وينداسين. اسان جي ماءُ به جنت ۾ نه ويندي، پريتمداس پريتو.“
پريتم صفا وائڙو ٿي ويو. هن اڳ مون کي اهڙي زهر آلود لهجي ۾ ڳالهائيندي نه ٻڌو هو. هن اڱڻ ۾ بيٺل اُگهاڙن مجاهدن ڏانهن ڏسندي پڇيو، ”هي سڀئي جنت ۾ ويندا؟“
”سندن نعرا نه ٿو ٻڌين؟“ مون آسمان ڏانهن ڏسندي چيو، ”هي جيڪي ڪجهه ڪري رهيا آهن، پنهنجي پَرَ ۾ الله کي خوش ڪرڻ لاءِ ڪري رهيا آهن. کين پڪ آهي ته جنت ۾ ويندا.“
هڪ ته مذهب جي نالي ۾ ٿيندڙ وحشي ڊرامي پريتم جون وايون بتال ڪري ڇڏيون هيون، مٿان جو منهنجي لهجي ۾ سرڪشي ڏٺائين ته بنهن بي وس ٿي پيو. انحراف جي آڳ منهنجي وجود کي وڪوڙي ويئي هئي. پريتم ڊڄندي ڊڄندي پڇيو، ”تون، مان، امان، ۽ ساوتري ڪيڏانهن وينداسين؟“
”تون ڪو فڪر نه ڪر پريتمداس، تون ڪو الڪو نه ڪر. تون، مان، امان ۽ ساوتري سورڳ ۾ وينداسين يا نرڪ ۾.“ اُڀو ساهه کنيم ۽ چيم، ”ڌرتيءَ وانگر ڌرمن آسمان تي به ماڻهن کي ونڊي وراهي ڇڏيو آهي. مسلمانن لاءِ جنت ۽ دوزخ آهن. ڪرستان لاءِ هيوِن ۽ هيل آهن. هندن لاءِ سورڳ ۽ نرڪ آهن.“
مذهبن جي نالي ۾ ويڇا ٿيل انسان جو الميو ننڍڙي پريتم کي منجهائي وڌو. هو حيرت وچان ڪڏهن هيٺ اڱڻ ڏانهن، ۽ ڪڏهن منهن ورائي مون ڏانهن ڏسي رهيو هو.
مان سچل جي گيان ۾ گم ٿي ويس. زنجير فرش تي هڻي جهونگاريندو رهيس: مذهبن ملڪ ۾ ماڻهو منجهايا - موليٰ، مذهبن مُلڪ ۾ ماڻهو منجهايا- مذهبن ملڪ ۾ ماڻهو منجهايا.
اڱڻ مان اُڏامندڙ آهُن، دانهن، آزين، نيزارين ۽ جنوني نعرن جي هيبتناڪ آوازن منهنجي جهونگار کي جهوري وڌو. مون زنجيرن مان آجو ٿيڻ لاءِ ڇڙيون هنيون. پٻن ۽ ويڻين تي مٿڀرو ڪري پاڻ کي ٻڌل ڪرسيءَ مان ڇڏائڻ چاهيم، پر ڇڏائي نه سگهيس. سڄو جسم ڇلجي ويو. مون دريءَ مان آسمان ڏانهن ڏٺو، ۽ وڏي واڪ چيو، ”رڳو سيمسن کي سگهه ڇو ڏني هيئه؟ مون کي به سيمسن جهڙي سگهه ڏي - مون کي سگهه ڏي ته کدورتن جا قلعا ڪيري وجهان - ڊوهه ڊاهي ڇڏيان.“
الاءِ ڪيئن ۽ ڪٿان امان اوچتو ڪال ڪوٺڙيءَ جهڙي ڪمري جو در کولي اندر هلي آئي. سندس کير جهڙا اڇا وار وکريل هئا. اکين ۾ خوف هوس. هراس هوس. سندس منهن جا گهنج تاريخ جي المناڪ داستانن وانگر واضح ٿي پيا هئا. وحشت وچان ڪنبي رهي هئي. منهنجي آڏو اچي بيٺي. اکين ۾ بيوسي هيس.
”ڇا پيئي ڏسين، جيجل منهنجي ماءُ. مان تنهنجو پٽ گوپالداس گوپو آهيان.“ ڄڻ شمشان گهاٽ مان پئي ڳالهايم. چيم، ”ڏاکڻي دريءَ سان تنهنجو سڪيلڌو پٽ پريتمداس پريتو رسين سان ٻڌو بيٺو آهي، ۽ تاريخ جو چشمديد گواهه ٿي رهيو آهي.“
امڙ ڪنبندڙ آواز ۾ چيو، ”هيءُ ڏينهن اسان کي تنهنجي ڪري ڏسڻو پيو آهي.“
گوڏن ڀر گسڪي، مون پنهنجو منهن امان جي پيرن تي رکي ڇڏيو. ايندڙ وقت جي انديشن کي ڌيان ۾ رکندي اسان جي ڪٽنب سنڌ مان لڏي وڃڻ جو فيصلو ڪيو هو. اُن ڏينهن منهنجي مڱيندي ميران ۽ مون سنڌوءَ ۾ پير پسائي، ۽ سنڌ ديس جي مٽي مٿي ۾ وجهي قسم کاڌو هو ته اسين ذات پات، دين ڌرم، سڀ ڪجهه ڇڏينداسين، پر سنڌ ديس جي ڌرتي نه ڇڏينداسين. منهنجي هوڏ آڏو اسان جو ڪٽنب وراهجي ويو هو. امان مون کي اڪيلو ڇڏي هندستان وڃڻ لاءِ تيار نه ٿي. امان رهي پيئي ته امان سان گڏ پريتم ۽ ساوتري به سنڌ ۾ رهي پيا هئا.
هيٺ جهڪي، منهنجي منهن ۾ نهاريندي امان چيو، ”خبر اٿئي؟ سموري نانڪ پاڙي کي باهه وڪوڙي وئي آهي!“
مان پنڊ پهڻ وانگر امان ڏانهن ڏسندو رهيس. امان اڃا ڪجهه هيٺ جهڪي آئي. گُهٽيل گُهٽيل آواز ۾ چيائين، ”۽ خبر اٿئي گوپو، ميران کي به مجاهد کنڀي کڻي ويا آهن.“
”الله ڏاڍو ٻاجهارو ۽ مهربان آهي.“ ڪروڌ ۽ ڪاوڙ ۾ ڪڙهندي چيم، ”ميران ڏاڍي ڀاڳن واري آهي جو مجاهدن هٿان مسلمان ٿي رهي آهي.“
امان منهنجي ذهني ڪيفيت ڏسي ڊڄي ويئي. ڏکئي کان ڏکئي وقت ۾ به هن مون کي اهڙي طرح صبر جو ساٿ ڇڏيندي ۽ وڦلندي نه ڏٺو هو “ ڪُل جَڳَ ۾ عشق جي اوتار جي چانئٺ ڇڏيندي نه ڏٺو هو. مون کي رت هاڻي نرڙ تي مٺي ڏيندي چيائين، ”ائين نه چَئُه –“ ائين نه چئهُ. ماريندي ويرم نه ڪندءِ.“
”مون آسماني ڪتابن جو سولي سنڌيءَ ۾ تت پڙهيو آهي.“ اُڀو ساهه کنيم، چيم، ”آسماني ڪتاب صحيح آهن، يا مجاهد صحيح آهن. اِن ڳالهه جو فيصلو ڪير ڪندو؟“
آسمان ڏانهن آڱر کڻندي چيائين، ”ان جو فيصلو هو ڪندو.“
”هو ڪهڙا فيصلا ڪندو؟“ آتش فشان جو رجيل مادو منهنجي رڳ رڳ ۾ ڊوڙڻ لڳو. چيم، ”اشرف المخلوقات جا افعال ڏسي الله الوپ ٿي ويو آهي - ڀڳوان وڃي بن ۾ رهيو آهي. هيءَ دنيا رام رحيم جي وس ۾ ناهي.“
”ناستڪ نه ٿيءُ - ناستڪ نه ٿيءِ.“ امان ڳراٺڙي پائي مون کي مٺيون ڏيندي رهي - روئيندي رهي. چيائين، ”اسين هتان هليا وينداسين - هليا وينداسين.“
”نه. ڪڏهن به نه.“ سور سهندي سهندي مان پٿر ٿي پيو هوس. جيڪا ڌيان ۽ گيان جي موڙي ميڙي هيم، سا ڪروڌ ۾ ڀسم ڪري ڇڏيم. مان، جيڪو نه هندو هوس، ۽ نه مسلمان هوس، ڪُل جَڳَ ۾ عشق جي اوتار جو معتقد هوس، ڪنهن به مذهب کي سچ ۽ حق کان مٿاهون نه سمجهندو هوس. مذهبن جي ويڙهه ۾چچرجي ويس.
منهن امان جي پيرن تي رکي ڇڏيم. ڏک وچان چيم، ”اهڙيون هزارين قيامتون مون مٿان نازل ٿين، پر مان سنڌ ديس جي ڌرتي نه ڇڏيندس.“
”ماڻهو مرون ٿي پيا آهن، گوپو.“ امان منهنجا زنجير لاهڻ چاهيا، پر لاهي نه سگهي. هٿ ڦٽجي پيس. چيائين، ”گهٽيءَ گهٽيءَ ۾ اسان جون لڄون لاٿيون اٿائون.“
”الله ڏاڍو مهربان ۽ رحم ڪرڻ وارو آهي.“ مون ڏک وچان ڏرندي چيو، ”هاٿين تي سوار لشڪر کي هن ابابيلن کان شڪست کارائي هئي. تون ڏسجانءِ پئي امان، چهنبن ۾ پٿريون کڻي ابابيل ولر ڪري ايندا، ۽ مروئن کي ماري وجهندا.“
اُن وقت اڱڻ مان آهه بلند ٿي. مون آهون ۽ دانهون ٻڌيون آهن. آهُن ۽ دانهن ۾ عرش ۽ فرش کي ڪنبندي ڏٺو اٿم. پر، اُها هڪ آهه سمورين آهن کان مختلف هئي. اُها آهه بڙڇيءَ وانگر منهنجي روح مان آرپار ٿي ويئي. مان زنجيرن ۾ جڪڙيل فرش تي بيوس پيو هوس. امان ۽ پريتم ڏاکڻي دريءَ مان هيٺ اڱڻ ڏانهن ڏسڻ لڳا.
مون امان کي چيو، ”مذهبن جي نالي ۾ دنيا وڏا ناٽڪ ڏٺا آهن. موٽي آءُ منهنجي ماءُ. مذهب جي نالي ۾ هلندڙ سيڪنڊ شو نه ڏس.“
امان ڄڻ پنڊ پهڻ ٿي ويئي. دريءَ وٽان منهن ورائي مون ڏانهن ڏٺائين. چيم، ”تو کي جهليو هيم نه، ته مذهب جي نالي ۾ هلندڙ ڊرامي جو سيڪنڊ شو نه ڏس!“
لڙڪ الاءِ ڪڏهن کان سڪي ويا هيس! ڪنبندڙ آواز ۾ چيائين، ”ميران کي آڻي ساورتريءَ ڀرسان صندل ٿي ڦٽو ڪيو اٿائون. مان سمجهان ٿي..... مان سمجهان ٿي ....مان سمجهان ٿي .....“ جملو پورو ڪري نه سگهي.
”تون ڇا ٿي سمجهين جيجل منهنجي ماءُ؟“ چيم، ”تون ڇا ٿي سمجهين؟“
امان ڪنبندي چيو، ”مان سمجهان ٿي، مان سمجهان ٿي، ميران مري ويئي آهي.“
”الله نهايت رحم وارو، ۽ ڏاڍو مهربان آهي.“ روئڻ چاهيم، پر روئي نه سگهيم. برداشت جو بند ڀڃي ڪو سيلاب منهنجي وجود مان ڦاٽي نه نڪتو. ازل کان هڪ کي انيڪ ۾ وراهي انسانن هڪٻئي تي ڏاڍا ظلم ڪيا آهن - وسنديون ويران، ۽ ملڪ اُجاڙي ڇڏيا آهن. امان جي پيرن تي منهن رکندي چيم، ”ميران ۽ ساوتري ڀاڳن واريون آهن جو مجاهدن هٿان پاڪ پويتر ٿي مري ويون آهن.“
هيٺ جهڪي، امان مون سان چنبڙي پيئي. ڦتڪندي، ماتم ڪندي، هنجون هاريندي امان چيو، ”مون کي ماري ڇڏ گوپال – مون کي ماري ڇڏ. مون ۾ سهن شڪتي ڪونهي. مون کان سَٺو نٿو ٿئي. گهٽو ڏيئي مون کي ماري ڇڏ. مون تي ڪهل ڪر گوپو. مون کي ماري ڇڏ.“
”تنهنجي مرڻ جو دور گذري ويو منهنجي ماءُ.“ منهنجي وجود ۾ ٻرندڙ جبل ڦاٽي پيو. رجيل لوهه سمورا بند ڀڃي وڌندو آيو. چيم، ”تون ابد تائين، هميشه لاءِ جيئري رهندينءَ، منهنجي ماءُ. ويهين صديءَ جي آخر تائين دنيا جا سمورا مذهب ريتن، روايتن، ۽ رسمن ۾ بدلجي ويندا. ڪي نمازون نوڙي پڙهندا، ڪي وڃي مندر وسائيندا.1 ڪٽر پڻي تي نيٺ عشق غالب ايندو.“
”تون خواب پيو ڏسين گوپو.“ امڙ کي هڏڪي آئي. چيائيڻ، ”تون خواب پيو ڏسين.“
”خواب ڪُل جَڳَ ۾ عشق جي اوتار ڏٺو هو.“2 ساهه ويو پي سوڙهو ٿيندو. چيم، ”مان سندس خواب جي تعبير آهيان. مان مذهبن ۾ ويڙهه کان مڪت (آزاد) ٿي ويو آهيان. منهنجي لاءِ دوزخ دڙڪو، ۽ بهشت دلاسو آهي.3
اوچتو پريتمداس ڏاکڻي دريءَ وٽان رڙ ڪئي. چيائين، ”دادا، هو تو وارا ٿي سنگتي آهن نه، ڪمالو، جانو، ۽ دينو، سي آيا آهن. هٿن ۾ ڪهاڙيون ۽ خنجر اٿن.“
چيم، ”هو ٽيئي دوستيءَ جو حق نڀائڻ آيا آهن، پريتو.“
”نه، دادا نه.“ پريتم حيران ٿيندي چيو، ”ٻين وانگر هنن به لٽا لاهي ڇڏيا آهن. ميران ۽ ساوتريءَ تي وڃي ڪريا آهن.“
”الله وڏو مهربان ۽ نهايت رحم وارو آهي.“ سوڙهو ساهه کڻي پولار ۾ ڏٺم، ۽ چيم، ”انبوهه ۾ منهنجو جاني دشمن لالا نصير ڏسين، تڏهن مون کي خبر ڪجانءِ. هن قسم کنيو آهي ته اسان جي ماءُ کي نه ڇڏيندو.“
اُن مهل الله اڪبر جا زبردست نعرا بلند ٿيا. جنهن ڪمري ۾ امان، مان ۽ پريتم هئاسين تنهن ڪمري ۾ ست اٺ جوڌا جوان ڪاهي آيا. اچڻ شرط مون کي لتون ۽ مڪون هڻي اڌ مئو ڪري ڇڏيائون. ٻن ڄڻن پريتم کي ٿڦڙون وهائي ڪڍيون. ٻوليءَ مان گارين جو ذخيرو ختم ڪري ڇڏيائون. مون کي وارن کان وٺي سڌو ڪري بيهاريائون. ائين لڳو ڄڻ پولار ۾ وڃي پيو هوس. پير ٿڙيا پي، وچڙيا پي. هڪڙي برجستي مجاهد مون کي ٻنهي ٽنگن جي وچ ۾ لت هڻندي چيو، ”اڙي ماءُ جا.....نشي ۾ آهين ڇا؟“
امان برجستي مجاهد جي پيرن تي ڪري پيئي، ٻاڏائيندي چيائين، ”گوپال کي نه ماريو، گوپال کي نه ماريو.“
”نه، نه امڙ نه.“ ڦتڪي پيس، چيم، ”گُهرين ٿي ته ايشور ۽ الله کان گُهر -رام ۽ رحيم کان گُهر. سوئرن کان ڇا ٿي گهرين؟“
مُڪن، ٺونشن، لَتُن ۽ لٺين جو وڏ ڦڙو وسي پيو. انگ انگ ۽ سَنڌ سَنڌ چٿي چور ڪري ڇڏيائون. رت ٺينڊيون ڪري مٿي کان پيرن تائين مون کي آلو ڪري ڇڏيو.
امان مجاهدن کي هٿ جوڙڻ لڳي. ايلاز ڪندي رهي. ”اڙي ابا، گوپال کي نه ماريو-گوپال کي نه ماريو.“
هڪ مجاهد رڙ ڪندي چيو، ”واڻيي جي پٽ کي نه ڇڏينداسين. ڀيڻ جي ..... کي ڳڀا ڳڀا ڪنداسين.“
امان کين هٿ جوڙي ايلاز ڪندي چيو، ”گوپال هندو ناهي ......گوپال هندو ناهي.“
”ڪنهن مسلمان سان ...... هيئه ڇا؟ وڦليل مجاهد امان کي وارن کان وٺي ڌونڌاڙيندي چيو، ”ٻڌاءِ پوڙهي. ڪهڙي مسلمان سان سُمهي هئينءَ جنهن مان هيءُ حرامي ڄائو اٿئي؟“
اوچتو ڪايا پلٽجي ويئي. امان سٽ ڏيئي وار مجاهد جي مٺ مان ڇڏائي ورتا. آهستي آهستي اُٿي بيٺي. مجاهد جي منهن ۾ گهور ڪري ڏٺائين. پوءِ ڪنڌ ورائي مون کي منهن ۾ گهرڙي ڀونڊو ڏنائين.
اِهو سڀ ڪجهه ايتريقدر جلدي ٿي پيو، جو خونخوار مجاهد وٺجي ويا. جتي جتي بيٺل هئا، اتي پنڊ پهڻ ٿي ويا. اوچتو امان مون کي ٿڦ وهائي ڪڍي. اکين مان ڄڻ اُلاوَ پي نڪتس. گهُور وجهي مون ڏانهن ڏسندي چيائين، ”تون جو چوندو آهين، مان هندو ناهيان، مومن ناهيان õ مان جوئي آهيان سوئي آهيان. هاڻي هنن کي جواب ڏي، سچل جا پٽ. هنن کي ٻڌاءِ ته تون ڪنهن جو پٽ آهين؟“
ان وچ ۾ الاءِ ڪيئن پريتم پاڻ کي رسين کان آجو ڪري ورتو. ڊوڙ پائي ڪمري جي ڪنڊ ۾ پيل ڀڳل ڪرسيءَ جي ٽنگ کڻي آيو، ۽ امان جي سامهون بيٺل مجاهد کي مٿي تي وهائي ڪڍيائين. مجاهد جون وايون بتال ٿي ويون. مجاهد جي مٿي مان رت جو ڦوهارو ڦٽي پيو، ۽ هو ٻنهي هٿن ۾ مٿو جهلي ويهي رهيو. مجاهدن ۾ واءُ ويلا مچي ويئي. اک ڇنڀ ۾ مجاهدن پريتم کي سوگهو ڪري ورتو. کيس چماٽن، لتن، ۽ ٺونشن سان ساڻو ڪري ڇڏيائون. پوءِ کيس ٽنگن ۽ ٻانهن کان جهلي، ٽنگا ٽولي ڪري، لوڏيندا ڪمري مان ٻاهر کڻي ويا. لڳو پي هو کيس ٽِپڙُ تان اُڇلائي ڇڏيندا. جڪڙيل زنجيرن ۾ روح ڪنبي ويو. ڀانيم، امان روئيندي، پٽيندي، ۽ ٽِپُڙ تي نڪري پريتم کي چنبڙي پوندي. مجاهدن کي ا• رسول جا واسطا ڏيندي. پريتم کي بچائڻ جا جتن ڪندي. پر، امان ائين نه ڪيو. هوءَ ڪمري مان ٻاهر نه نڪتي. هوءَ ماضي، حال، ۽ مستقبل جو مجسمو ٿي پيئي. اک ڇنڀڻ بنا بيوس پريتم ڏانهن ڏسندي رهي.
مجاهد جنوني ڪيفيت ۾ هئا. زور زور سان ٽنگا ٽولي ٿيل پريتم کي لوڏڻ لڳا. الله اڪبر جا نعرا بلند ڪندا رهيا. تڏهن مٿي ڦاٽل مجاهد رڙ ڪندي چيو، ”ترسو. ماءُ جي...... کي اڱڻ ۾ اڃا نه اڇلائجو.“
زخمي مجاهد الله اڪبر جو نعرو هڻي اٿي بيٺو. پاڻ کي ننگو ڪندي مجاهدن کي چيائين، ”ماءُ جي...... جي چڍي لاهيو.“
تاريخ پاڻ ورجايو. مجاهدن منهنجي ننڍڙي پريتم جو اُهو ئي حشر ڪيو جيڪو حشر ازل کان وس وارا بيوسن سان، ظالم مظلومن سان، ۽ قوي ڪمزورن سان ڪندا آيا آهن. مون آسمان ڏانهن ڏٺو، ۽ چيو، ”هينئر ڪو هرڪيولس، هينئر ڪو ارجن بيوسن جي مدد لاءِ ڇونه ٿو موڪلين؟“
پريتم رڙيون ڪيون هيون، پر مون نه ٻُڌيون هيون. ڪي رڙيون، ڪي آهون، ڪي دانهون زمان حال ۾ ٻڌي نه سگهبيون آهن. اهڙين رڙين، اهڙين آهُن، اهڙين دانهن جا پڙاڏا آئيندي جي گهڙي گهڙيءَ ۾ گونجندا آهن، ۽ مذهبن جي نالي ۾ انسانيت جي ٿيل تذليل تي گواهي ڏيندا آهن - سچل سائينءَ جي هڪ سٽ جي تصديق ڪندا آهن: مذهبن ملڪ ۾ ماڻهو منجهايا.
سڌ ٻڌ وڃائڻ کان اڳ مون پريتم کي آخري دفعي ڳالهائيندي ٻڌو هو. موهن جي دڙي وانگر خاموش ٿي وڃڻ کان اڳ، مون ڏانهن منهن ڪندي پريتم چيو هو، ”مجاهدن الله جي نالي ۾ مون کي به پاڪ پويتر ڪري ڇڏيو آهي.“
”نه پريتم، نه. هنن وٽ الله ڪونهي.“ مون زنجيرن ۾ ڦتڪندي چيو، ”الله جا بندا، الله جي بندن تي اهڙو ظلم نه ڪندا آهن. هي خدا جي خدائيءَ مان ڇڙواڳ ٿي نڪتل وحشي آهن.“
مجاهدن پريتم کي ٽنگا ٽولي ڪري کڻي ورتو. کيس لوڏا ڏيئي، الله اڪبر جو نعرو هڻي کُڏ تان اڱڻ ۾ اُڇلائي ڇڏيو.
امان گوڏن ڀر منهنجي ڀرسان فرش تي ويهي رهي. مون اکيون بند ڪري ڇڏيون. ڪائنات کي ڌونڌاڙينڌڙ زلزلو ڍرو ٿي ويو. مون محسوس ڪيو ته جيئن يسوع مسيح صليب تان آسمانن طرف کڄي ويو هو، تيئن پريتم اڱڻ ۾ ڪرڻ بدران آسمانن ڏانهن هليو ويو هو – هو هڪ سان ملي هڪ ٿي ويو هو. تڏهن، دل جي ڪنهن ڪنڊ مان آواز آيو: انت بحر دي خبر نه ڪائي،
رنگي رنگ جمايا.
الله آدمي بڻ آيا.♦
مجاهدن منهن ورائي امان ۽ مون ڏانهن ڏٺو. سڙٻاٽن ۾ صلاح مشورا ڪرڻ ۾ لڳي ويا. مان سمجهي ويس. هينئر منهنجي مرڻ جو وارو هو. پر، مان جيئرو ڪٿي هوس! مان ته ساوتريءَ جو پهريون سڏ ۽ پهريون سُڏڪو ٻڌي مري ويو هوس!
جنهن مجاهد جو مٿو پريتم ڦاڙي وڌو هو، تنهن مون ڏانهن اشارو ڪندي ٻين مجاهدن کي چيو، ”هن ڀيڻ جي..... کي ۽ پوڙهيءَ کي هيٺ وٺي هلو.“
ڪجهه مجاهدن مون کي وارن ۾ هٿ وجهي ڇڪيندا، ۽ امان کي ڌڪا ڏيندا هيٺ اڱڻ ڏانهن وٺي ويا. وحشي انبوهه مون کي ۽ امان کي ڏسي، جوش ۾ اچي نعرا هڻڻ لڳا -الله اڪبر -الله اڪبر. ائين پي محسوس ٿيو ڄڻ ڪو مارڪو ماريو هئائون. ڪهاڙيون ۽ خنجر اُڀا ڪري هنبوڇيون هڻڻ لڳا.
ڀت ڀرسان پريتم جو لاش اونڌي منهن فرش تي پيو هو. اڱڻ جي وچ ۾ ساوتري ۽ ميران جا لاش صندل تي پيا هئا. ٻنهي جون اکيون کليل هيون – ڄڻ ڪنهن معجزي لاءِ آسمان ڏانهن نهاري رهيون هيون. دل چاهيو ته وڌي وڃي چوان، ”معجزا فقط پيغمبرن لاءِ رونما ٿيندا آهن، چريون! اکيون بند ڪري ڇڏيو.“
زنجيرن ۾ ڦتڪيس. پر، ڪجهه ڪري نه سگهيس. مون آسمان ڏانهن ڏٺو، ۽ چيو، ”ڪڏهن ماڻهن لاءِ به ڪو ڪرشمو ڪري ڏيکاريندو ڪر.“
مون ڪنڌ کڻي اڱڻ ۾بيٺل جنوني انبوهه ڏانهن ڏٺو. ڪافي چهرا ڄاتل سڃاتل نظر آيا، پر، هنن ۾ لالا نصير نه هو. جيڪب آباد کان ڪنڌڪوٽ تائين لالا نصير کان وڏو منهنجو ڪو دشمن نه هو. هجوم ۾ لالا نصير کي نه ڏسي مون کي تعجب ٿيو. اوچتو ڪنڌڪوٽ جا ٻه بدنام لوفر منهنجي مٿان اچي بيٺا. مون کي منهن ۾ ٿڪون هڻندي ۽ بجا ڏيندي چيائون، ”خبر اٿئي اسان توهان جو هيءِ حشر ڇو ڪيو آهي؟“
مون کين جواب نه ڏنو.
چيائون، ”هڪڙي واڻيي دڪاندار مسلمان ڇوڪريءَ سان هٿ چراند جي ڪوشش ڪئي هئي. اسين ان جو بدلو وٺي رهيا آهيون.“
”روزانو وحشي مسلمان پنهنجيئي مذهب جي مسلمان نياڻين جي لڄالٽ ڪندا آهن.“ ڪاوڙ ۽ ڪروڌ وچان پڇيو مانِ، ”انهن نياڻين جو بدلو ڪنهن کان وٺندا آهيو؟“
مون کي لت وهائيندي چيائون، ”اِهو اسان مسلمانن جو پنهنجو معاملو آهي.“
”مسلمان زميندار ۽ هندو سيٺيون گڏجي سڏجي هارين جي عورتن کي بي آبرو ڪندا آهن. اِها ڳالهه ڪا ڍڪيل ناهي.“ الاءِ ڪٿان، الاءِ ڪيئن فنا ٿيندڙ وجود ۾ ٻيهر سرڪشي ۽ بغاوت جي باهه ڀڙڪي پيئي. چيم، ”طبقا فقط ٻه هوندا آهن، مجاهدو – هڪڙو پيڙهيل ٻيو پيڙهيندڙ. سمورن مذهبن جا پيروڪار انهن ٻن طبقن ۾ وراهيل آهن.“
”اڙي! اڃا بڪ پيو ڪرين!“ ڪک ۾ لت وهائي ڪڍيائون.
”وساري ويٺا آهيو؟“ درد ۾ چيچلائيندي چيم، ”سال اڳ♦، ساڳئي ڊسمبر مهيني ۾ مغربي پاڪستان جي طاقتور مسلمانن مشرقي پاڪستان جي ڪمزور مسلمانن سان ڪهڙا ڪلور ڪيا هئا؟ ڪهڙو نتيجو نڪتو؟ ڪيڏانهن ويو مشرقي پاڪستان؟ بي انتها ظلم موٽ ۾ مظلوم کي طاقتور ڪري وجهندو آهي. اِها تاريخ آهي ۽ بنگلاديش جو وجود ظالم خلاف مظلوم جي طاقت جي گواهي آهي.“
”اڙي ماءُ جي ......جا ڪپڙا لاهيو ته بڪواس بند ڪري.“ ڪجهه قانون جا گماشتا اَچي وارد ٿيا. چيائون، ”اگهاڙو ڪريو تاريخ جي پٽ کي.“
قانون جي گماشتن کي ڏسي جنوني هجوم هوش مان نڪري ويو. الله اڪبر جا اُڀ ڏاريندڙ نعرا هڻڻ لڳا. مون هڪڙي مجاهد کي چيو، ”اسين جي اُجهامي وياسين ته ڇا ٿي پيو؟ وري باک ڦٽندي، وري سج چڙهندو õ تاريخ جو هڪ نئون باب لکبو.“
قانون جا گماشتا ۽ انصاف جا ٺيڪيدار منهنجي آڏو اچي بيٺا. مجاهدن منهنجا زنجير لاهي، مون کي ڪپڙن کان آجو ڪري ڇڏيو. اوچتو هڪ گماشتي بيد جو لڪڻ مون کي منهن تي وهائي ڪڍيو. مون نه اک ڇنڀي، ۽ نه سيسڙاٽ ڀريو. بنا ڪنهن ارادي جي مان ذهني طرح جسماني عذاب سهڻ لاءِ تيار هوس. گماشتن منهنجي جسم جو ڪو عضوو نه ڇڏيو. بيد جا لڪڻ وسائيندي، لتون ۽ ٺونشا هڻندي هو سهڪي پيا.
مون اکين تان رت اگهي انبوهه ۾ لالا نصير کي ڳوليو. هن هڪ دفعي چيو هو، ”مان توکي ۽ تنهنجي ماءُ کي نه ڇڏيندس. جڳ جهان آڏو مان توهان ٻنهي کي ننگو ڪري ٽيڪبٽيڪو ڪرائيندس.“
جنوني انبوهه ۾ مون ٻيهر لالا نصير لاءِ واجهايو. اسان جي ٽيڪبٽيڪي لاءِ کيس ان کان وڌيڪ مناسب وقت نه ملندو! پر، لالا نصير مون کي نظر نه آيو. اِهو نيڪ ڪم گماشتن پنهنجي هٿ ۾ کڻي ورتو هو. لتون هڻندي، ڌڪا ڏيندي هنن مون کي امان آڏو آڻي بيهاريو. هوءَ اروڙ وانگر ويران هئي.
مون قانون جي هڪ گماشتي کي چيو، ”مان زمان حال آهيان. تون مون کي اجاڙي سگهين ٿو. منهنجي ماءُ ماضي آهي. هوءَ تاريخ جو حصو ٿي ويئي آهي. تون کيس اجاڙي نه سگهندين. تاريخ سان اڄ تائين ڪو پڄي نه سگهيو آهي.“
”اڙي بند ڪر پنهنجي بڪواس فلاسافي.“ بيد جي لڪڻن جو وسڪارو ٿيو. کل منهنجي جسم تان پٽجي ويئي. سوئر جهڙي گماشتي چيو، ”مان تنهنجي ماءُ کي ننگو ڪري، سڀني جي سامهون...... “
”تون ان کان سواءِ ڪجهه ڪري به نٿو سگهين.“ چيم، ”تون پنهنجي فطرت کان مجبور آهين.“
”اوه! بدبخت واڻيا!“ ٻنهي هٿن جون آڱريون آڱرين ۾ وجهي جيئن والي بال کي ٻنهي هٿن جي مڪ هڻبي آهي، تيئن قانون جي گماشتي مون کي لوندڙيءَ تي مڪ وهائي ڪڍي. مڪ وهائي ڪڍڻ کان پوءِ هو منهنجي ڪرڻ جو ڪجهه گهڙيون منتظر رهيو. مون کي ٻنهي پيرن تي بيٺل ڏسي گماشتو وائڙو ٿي ويو.
”يار تون به ڪمال ٿو ڪرين!“ قانون جي ٺيڪيدار رڙ ڪري گماشتي کي چيو، ”کل لاهي ڇڏ ماءُ جي...... جي.“
”ڪنهن جي کل لاهيندو قانون جو گماشتو؟ منهنجي کل لاهيندو؟ مان، جنهن جو نالو گوپال آهي؟ مان، جنهن جي ڀيڻ ۽ مڱينديءَ کي قانون جي گماشتن آڏو بگهڙن چيري، ڦاڙي، ماري ڇڏيو؟ مان، جنهن جي ڀاءُ پريتم کي چچري چچري ڇت تان اڱڻ ۾ اڇلايو ويو؟ مان، جنهن جي ماءُ ظلم جي اوگهڙ جا انيڪ روپ ڏسي موهن جي دڙي وانگر خاموش ٿي ويئي آهي؟“ قانون جي ٺيڪيدار ڏانهن ڏسندي چيم، ”تون ڀليل آهين، انصاف جا ٺيڪيدار، منهنجي جسم تي ڪابه کل ڪونهي. مان گوپال ناهيان. مان زمان ۽ مڪان جي پابندين کان آزاد ٿي ويو آهيان.“
گماشتن جي لوڌ ڇتن ڪتن وانگر اُلر ڪري آئي. سندن هڪ هڪ ڌڪ، هڪ هڪ وار منهنجي نظريي کي مضبوط ڪندو رهيو. جسماني اذيتن سان خيالن، سوچ ۽ نظرين کي چچري نه سگهبو آهي. اٽلندو، اهڙي عمل سان ظالم جي شڪست جي تصديق ٿيندي آهي - پوءِ ڀل ته اذيت سهندي سهندي اسين مري ڇونه وڃون!
اجهامندڙ اکين سان صندل تي پيل ساوتري ۽ ميران جي لاشن ڏانهن ڏٺم. ڀت ڀرسان رت جي تلاءَ ۾ پيل پريتم جي لاش ڏانهن ڏٺم. مون محسوس ڪيو، ڪجهه دير ۾ مان مري ويندس. پر، منهنجو روح نه مرندو. روح کي بقا مليل آهي، ۽ جسم کي فنا. بقا ۽ فنا جو ساٿ وڌيڪ نه هلندو آهي. ٻنهي کي هڪٻئي کان مُڪتي ملندي آهي. ڇوٽڪارو ملندو آهي. اُن مُڪتيءَ جو نالو موت آهي. مان مري رهيو آهيان. فنا ۽ بقا کي هڪٻئي کان مُڪتي ملي رهي آهي. جسم جي موت کان پوءِ منهنجي روح جو سفر شروع ٿيندو. ست جڳ جهاڳي منهنجو روح وري هن ڪَل يُگ ۾ موٽي ايندو ۽ اڻپوري ظلم لاءِ مظلوم جو ڪردار ادا ڪندو.
مون وسامندڙ اکين سان امڙ ڏانهن ڏٺو. وحشين امان جي نڪ مان بولو، ۽ ڪنن جا والا پٽي لاهي ورتا هئا. امان جون اکيون رت ۾ رڱيل پريتم جي لاش سان چنبڙي پيون هيون.
سوئر جهڙي گماشتي چيو، ”اڙي او، لادينيت جا پرچارڪ - مان هينئر توسان اهڙي جُٺ ڪندس جو سمورا گوتم ٻڌ، سچل ۽ منصور مٿي مان نڪري ويندءِ.“
”تون جيڪي ڪجهه ڪندين، سو تنهنجي ۽ تنهنجي معاشرتي نظام خلاف منهنجي انڪار کي پختو ڪندو.“ وسامندڙ لاٽ ڀڙڪو کاڌو. چيم، ”تون پنهنجي عمل سان ناانصافي ۽ ظلم جي تاريخ ۾ فقط هڪ باب جو اضافو ڪري سگهندين. ان کان اڳتي ڪجهه به نه - ڪجهه به نه.“
قانون جو گماشتو باهه ٿي ويو. هن هٿ وڌائي، سٽ ڏيئي امان جي لڱن تان لٽا لاهي ڇڏيا. مجاهدن فلڪ شگاف نعرا هنيا. امان بنا ڪنهن رد عمل جي، ڀوائتي خاموشيءَ سان پريتم جي لاش ڏانهن ڏسندي رهي. هوءَ گم ٿي ويل پُر اسرار ڪاهوءَ جي دڙي جي علامت ٿي پيئي. ڪاهوءَ جي دڙي مان آهُن، ۽ صدائن جا خاموش آواز ايندا رهيا - مون ٻُڌا، ٻئي ڪنهن نه ٻڌا.
هنبوڇيون هڻندڙ مجاهد دائري ۾ بيهي رهيا، ۽ اسان جي اذيتن جا منتظر ٿي پيا. گماشتن جي ٺيڪيدار ننڍن گماشتن کي بيد جي لڪڻ سان اشارو ڪيو. هو امان کي کنڀي کڻي آيا. کيس آڻي، منهنجي آڏو بيهاري ڇڏيائون. اهڙو ڀيانڪ ظلم مون تاريخ جي ڪنهن به دور ۾ برداشت نه ڪيو هو. مان امان جي اوگهڙ ڏسي نه سگهيس. سندس قدمن ۾ ويهي، منهن امان جي پيرن تي رکي ڇڏيم. مون هڪ جنم کان ٻئي جنم تائين انصاف لاءِ ڀٽڪندي چنگيز، هلاڪو، ائيلا، غزنوي، غوري، ابدالي ۽ نادر شاهه جا ظلم ڏٺا ۽ سٺا آهن. پر، اهڙو، روح فنا ڪندڙ ظلم مون ڪڏهن ڪونه ڏٺو هو. منهنجي مفلوج ٿيندڙ ذهن ۾ ديومالائي ڪردار آڊيپس جو تصور اُڀري آيو جنهن امڙ جي اوگهڙ ڏسڻ کان پوءِ پنهنجيون اکيون ڪڍي ڇڏيون هيون.
”اُٿي ڙي ماءُ جا......“ هڪڙي مجاهد مون کي ڪک ۾ لانگ بوٽ سان لت وهائي ڪڍي. مجاهد وارن کان وٺي، مون کي اُٿاري بيهاريو.
سوئر جهڙي گماشتي چيو، ”ٻک وجهه ڙي ماءُ کي...... سوچين ڇا ٿو ...... ٻک وجهه پوڙهيءَ کي ......ورنه، خدا جو قسم آهي، پنجاهه ڄڻا ڇڏيندو مانس.“
مون ڀانيو، ڌرتي ڦاٽي پوندي. مون کي ۽ امان کي پنهنجي هنج ۾ پناهه ڏيندي - ڪا آسماني قوت اسان کي اُڏاري کڻي ويندي! تڏهن اوچتو ڄڻ واچوڙو وري آيو. گوڙ ۽ گجگوڙ جو پڙلاءُ آيو. اسٽين گن مان گولين جي وسڪاري جو آواز آيو. جنوني مجاهدن ۽ قانون جي ٺيڪيدارن ۽ گماشتن ۾ ٽاڪوڙو پئجي ويو.
تڏهن، هڪڙي مجاهد وڏي واڪ چيو، ”اڙي، نه ڀڄو، نه ڀڄو. پنهنجو لالا نصير آهي.“
ڀڄندڙ مجاهد بيهي رهيا. جيڪي مجاهد ڀڄي ويا هئا، سي موٽي آيا. گماشتا ڪپڙا ڇنڊي اٿي بيٺا. سڀني ٻاهرين در ڏانهن ڏٺو.
در جي وچ ۾ منهنجو جاني دشمن لالا نصير بيٺو هو - قداور، جانٺو، ۽ بي رحم. هٿ ۾ اسٽين گن هئس. هن عقاب وانگر هڪ نگاهه ۾ ماحول جو جائزو وٺي ڇڏيو. هن جون اکيون مون تي ڄمي ويون. ڀريل بازار ۾ هڪ دفعي مون کي چيو هئائين، ”اِهو رام رحيم ۽ ايشور الله وارو ڍونگ بند ڪر ...... تون چوندو آهين نه، ته ڌرتي تنهنجي ماءُ آهي؟ مان تنهنجي ماءُ تي روز مٽندو آهيان ...... مان تنهنجي ڌرتي ماءُ کي ٿڪ ٿو هڻان.“
تڏهن مون کيس ڪجهه نه چيو هو. فقط مُرڪي ڏانهس ڏٺو هو. لالا مون کي ڪنڌ کان جهليندي چيو هو، ”هيءُ پاڪ ملڪ تو جهڙي ڪافر ۽ ملحد لاءِ نه ٺهيو هو. هليو وڃ هتان، نه ته مان تنهنجيءَ ماءُ کي تنهنجي سامهون ...... “
لالا نصير جو جملو منهنجن ڪنن ۾ گونجڻ لڳو. ڪجهه مجاهدن امان کي کنڀي کڻي ورتو، ۽ فرش تي ليٽائي ڇڏيو. ٻين ڪجهه مجاهدن نعرا هڻندي مون کي اچي ڪنڌ کان ورتو. گماشتن جي ٺيڪيدار چيو، ”اڙي هن ماءُ جي ......کي پوڙهيءَ جي مٿان وڃي وجهو.“
تڏهن ٻيهر اسٽين گن مان گولين هلڻ جو آواز آيو. لالا نصير اسٽين گن جو رخ آسمان ڏانهن ڪري ڇڏيو هو. هجومَ حيرت وچان منهن ورائي هُن ڏانهن ڏٺو. منهن ٽامڻي هڻي ڳاڙهو ٿي ويو هوس. اکين مان اُلاءَ پئي نڪتس. وٽيل سٽيل ٻانهون لوهه ٿي ويون هئس. لالا نصير آهستي آهستي، وک وک کڻندي ساوتري ۽ ميران جي لاشن طرف وڌڻ لڳو. ويجهو پهچي هن ٽڪ ٻڌي لاشن ڏانهن ڏٺو. پنڊ پهڻ ٿي ٻنهي کي ڏسندو رهيو. ماحول تي موت جهڙي خاموشي ڇانئجي ويئي. ڄڻ صديون گذري ويون.
لالا نصير ڪنڌ ڦيرائي مون ڏانهن ڏٺو، ۽ پوءِ اسان ڏانهن وڌڻ لڳو. اسٽين گن ڪلهي تي رکي ڇڏي هئائين. منهنجي سامهون اچي بيٺو. جوهه وجهي مون ڏانهن ڏسندو رهيو. مون کي تعجب ٿيو، جڏهن هن فرش تي پيل بيوس امان ڏانهن نه ڏٺو. اُن ڏينهن الاءِ ڇو مٿي تي اڇي پڳ ٻڌي آيو هو! هن مٿي تان پڳ لاهي ورتي. جهٽڪو ڏيئي، ڇنڊي پڳ کولي ڇڏيائين. پوءِ آهستي آهستي هيٺ جهڪيو، ۽ گوڏن ڀر فرش تي ويهي رهيو. پٽڪي جي اڇي ڪپڙي سان امان کي ڍڪي ڇڏيائين. جيڪي ڪجهه منهنجين اکين آڏو ٿي رهيو هو، منهنجي سمجهه کان ٻاهر هو.
لالا نصير فرش تان اُٿيو، ۽ پاسي واري ڪمري ۾ هليو ويو. کن ۾ ٻاهر موٽي آيو. هنڌ تان چادر لاهي آيو هو. ساوتري ۽ ميران جي لاشن تي چادر وجهي ڇڏيائين. مجاهدن ۽ گماشتن جون وايون بتال ٿي ويون.
لالا نصير رت جي تلاءَ ۾ پيل پريتم ڏانهن هليو ويو. هيٺ جهڪي پريتم جو رت ۾ رڱيل لاش ٻانُهن ۾ کڻي ورتائين. اڱڻ جي وچ ۾ پيل صندل تائين هليو آيو جنهن تي چادر سان ڍڪيل ساوتري ۽ ميران جا لاش پيا هئا.
پريتم ٻانهن ۾ هوس جو ڇال ڏيئي صندل تي چڙهي بيٺو. گهور ڪري گماشتن ۽ مجاهدن ڏانهن ڏٺائين. اسٽين گن هڪ هٿ سان اُڀي ڪندي رڙ ڪيائين، ”هڪدم هليا ويو، نه ته سڀني کي ڀڳڙا ڪري ڇڏيندس. هليا وڃو، نڪري وڃو ...... نڪري ويو.“
لالا نصير پاڻ پنهنجين رڙين ۾ ڪنبي ويو. مجاهدن ۽ قانون جي گماشتن ۾ ٽاڪوڙو پئجي ويو. جنهن کي جيڏانهن منهن آيو، وٺي ڀڳو. ڪجهه ڄڻا ٻاهرين در جي چانئٺ اورانگهيندي ڪري پيا. ٻيا ڄڻا کين لتاڙيندا، چٿيندا اڳتي نڪري ويا. آخر ۾ چٿيل مجاهد ريڙهيون پائيندا پاسي واري گهٽيءَ ۾ گم ٿي ويا. اڱڻ خالي ٿي ويو. ڀڄندي، مجاهد پنهنجا لاٿل لٽا، بوٽ ۽ چمپل اڱڻ ۾ ڇڏي ويا هئا.
لالا نصير جي ٻانهن ۾ پريتم جو لاش هيو. هو پنهنجي جاءِ تي پنڊ پهڻ ٿي ويو هو. اک ڇنڀڻ بنا هو ٽڪ ٻڌي مون ڏانهن ڏسندو رهيو. ڪجهه دير کان پوءِ هيٺ جهڪي اسٽين گن صندل تي رکي ڇڏيائين. پريتم جو لاش ٻانهن ۾ ئي هوس، جو لالا نصير صندل تان هيٺ لٿو. آهستي آهستي مون ڏانهن وڌڻ لڳو. منهنجي سامهون اچي بيٺو. مون ڏانهن ڏسندو رهيو. پوءِ ٻانهون اڳتي ڪري پريتم جو لاش مون کي ڏيئي ڇڏيائين. هيٺ جهڪي امان جا پير چميائين.
نه تعجب جي ڪا حد رهي، ۽ نه حيرت جي. مون منهن مٿي ڪري آسمان ڏانهن ڏٺو. لالا نصير گهڙي کن لاءِ منهنجي ڪلهي تي هٿ رکيو. مون ڏانهن ڏسندو رهيو، ۽ پوءِ اڱڻ مان وک وک کڻندي ٻاهر هليو ويو. ان کان پوءِ ڪنڌڪوٽ وارن لالا نصير کي ٻيهر وري ڪڏهن نه ڏٺو آهي. ■