ساز ذريعي سڃاڻپ حاصل ڪندڙ چنگنواز شاھين گل
ساز ذريعي سڃاڻپ حاصل ڪندڙ چنگنواز شاھين گل
چرڊ ايف برٽن ڪيئن چيو ته بدين لاڙ جا ميرڙا ماڻھون، ايڏا سادا ۽ ھيسايل آھن، جو ڪير رڙ ڪري ڳالھائي، ته ھو بيھوش ٿيو وڃن، - سندن آواز ٻلي جي ٻلونگڙي جھڙو چيچاٽيل آھي، Richard Francis Burton جي ان ڳالھ سان مسلسل سھمت ھئس، ڇو ته بدين، ماتلي، تلھار، گولاڙچي، جاتي، زيرو پوائينٽ، ڇاڇرو، ڏيپلو، مٺي ننگر، عمر، جھڏو، حيدرآباد کان ٽنڊي محمد خان وارو روڊ جيڪو مٿين سڀني محبوب شھرن سان ملي ٿو، تن سان ڪو ليکو ئي ناھي، پر انھن سفرن جا ڪرايا اڃان منھنجي پراڻين ڊائرين ۾ لکيل ھوندا، اھي پنڌ منھنجا پسنديده رھيا آھن، تڏھن برٽن مونکي لڳندو ھو ڄڻ بدين جو ھو، ڇو ته جاسوسي ليکڪ ھجڻ سان گڏ ماھر نفسيات به ھو، جنھن انداز ۾ برٽن سنڌين جي نفسيات بيان ڪئي آھي، اوھان کي لڳندو ته ڄڻ ھو اسان جو سئوٽ ماسات ھو، پر ھاڻي برٽن جي بدين جي ماڻھن لاء قائم ڪيل رائي ۾ مونکي ترميم ڪرڻي پوندي، ڇو ته بدين جي ھڪ " چنگنواز " شخصيت ڏسي مونکي برٽن جي رائي بدلائڻ لاء دنيا جي مشھور ميوزيشن موزارٽ Wolfgang Mozart جا اھي لفظ ياد اچي ويا، جڏھن ھن چيو ھو ته مان وائلن وڄائڻ وقت ايترو داد وٺندو آھيان، پر پوء به مونکي پرستار چوندا آھن، اھو ساز ٻڌائي جنھن سان مئلن مردن ۾ ساھ پئجي وڃي، ۽ پوء مان Jew's harp وڄائي ويٺل ماڻھن جي اکين ۾ غم جا ۽ پنھنجي اکين ۾ خوشي جا ڳوڙھا محسوس ڪندو ھئس، اھو انڪري جو اھو ساز ٻڌي، ھو روئي پنھنجي مرحيات وڏن کي ياد ڪندا ھئا ۽ مان خوشي جي ڳوڙھن سان بکايل پيٽ کي ياد ڪندو ھئس، ته ھاڻي ٻن ويلن جي ماني نڪري وئي، موزارٽ مفلسي ۾ زندگي گذاري ھئي پر مرڻ کان پوء Ludwig van Beethoven چيو ته موزارٽ ساز جو ديوتا ھو- موزارٽ جو ذڪر مان پنھنجي ڪتاب "ماريو جن موت کي" ۾ ڪيو آھي، ______
ھاڻي ھڪ بدين واسڻ شاھين گل جي ڪري برٽن جي رائي بدلائڻ تي انصاف حق تي ٽھڪ ڏيندو، پر ڪنھن حد تائين ھن جي ڪيل آوازن ۽ سازن واري رائي مٽائڻ سان انصاف جو ڳاٽ اوچو به ٿي سگھي ٿو، ڇو ته بر، ٿر، ڪارونجھر جي پکين جا آلاپ ۽ آواز لاڙ جي ماڻھن اپنائي ورتا آھن، سڪندر اعظم کان اڳ آباد ٿيل بدين پنھنجي جوھر ۾ زنده تاريخ جو داستان آھي، شاھين گل جو تعلق بدين سان آھي، ۽ ھو عالمي شھرت ڪاري جھڙي شھر ڪراچي ۾ رھي ٿي، ھن جو چنگ سان چاھ آھي، ۽ اھڙو چاھ جيڪو حضرت دائود پکين ۽ جانورن سان پيار ڪرڻ لاء دريافت ڪيو ھو، چنگ اھڙو ساز آھي، جنھن سان انساني روح جو ناتو آھي، چنگ جي تاريخ ايڏي پراڻي آھي، جو تاريخ کي چتائي ڏسڻ سان خبر پوي ٿي، ته پٿر جي دور ۾ جڏھن انسان جو گذر معاش شڪار تي ھو، ھن جانورن کي قابو ڪرڻ لاء چنگ جھڙي ساز جو سھارو ورتو ھو، تاريخدان لکن ٿا اھو اھڙو آواز ھيو، جيڪو وحشي جانور ٻڌي پنھنجي دھشت وڃائي ويھندا ھئا، ۽ انسان پنھنجي پيٽ لاء ان ساز جو استعمال ڪندو ھو، چائينز تاريخدان Sima Qian لکي ٿو ته ڪاٺي ۽ سائي وڻ جي ڇلڪي يا سنھي سڪي ڪاٺي مان جيڪو ساز ٺھيو ان جي رمز ۾ اھو سرور ھيو جو ٻڌڻ واري مان مزاحمت ختم ٿي ويندي ھئي، چائينز جھنگ ۾ پڻ اھڙو ساز وڄائي جانورن کي پنھنجي گرد گھرائي شڪار ڪندا ھئا، ان ساز متعلق John Waiko سميت ڪيترن ئي تاريخدانن لکيو آھي، ته اھو چنگ ھيو، ڇو ته سنڌ ۾ اسان کي ڌنارن وٽ اھو ساز آواز اڄ به ملي ٿو، جنھن جا ان دور ۾ ٿي سگھي ٿو مختلف نالا ھجن، پر ان جون علامتون چنگ جھڙيون آھن، ۽ وقت سان گڏ Jew's harp, jaw harp, mouth harp, Ozark harp, juice harp, murchunga, guimbarde, mungiga, vargan, trompe Morsing جھڙا نالا تبديل ٿيندا رھيا ۽ ان ساز کي وڌيڪ بھتر ۽ سولو ڪرڻ لاء Kouxian،HarHarp، ،Lamellophone ،Gravikord جھڙيون ٻيون شڪليون به وجود ۾ آھيون، جنھن مان سٺو ۽ سولائي سان آواز نڪري سگھي، ______
"آواز" عام طور تي وائبريشن جي لھرن ڏانهن اشارو ڪن ٿا، جيڪي هوا يا ڪنهن ٻئي وچولي ذريعي سفر ڪندي انساني ڪنن جي ذريعي ٻڌڻ محسوس ٿيندڙ معلوم ٿئي ٿو، جيڪي حواس تي ڇانئجي موسيقي ۾ آواز جو اھڙو اصطلاح پڻ شامل ڪري سگھي ٿو، جهڙوڪ سر، تال، ۽ همٿ، ٻڌڻ جي تجربي ۾ حصو وٺندي اھو ھڪ عام آواز ساز جي تشريح آھي ۽ ساز مان مراد نگي، سُرندو، دَفُ، ڪمانچو، چنگ، سر منڊل، توتارو، ربابُ، بين، پڪواز، بينسري، طائوس واري، ڌڪڙ، طنبورو، ڪرناءِ، شرناءِ، باجو، وِناڻ، وغيره. وڄائڻ جو اوزار، وسيلو، چنگ انساني صحت لاء به مثبت ثابت ٿيل آھي، جتي لفظ ناڪام ٿين ٿا، اتي ساز ڳالهائن ٿا Mark Antony جڏھن بيمار ٿي پيو ھو ته مسلسل مھينو پورو ھن پاڻ سان گڏ چنگنواز گھرائي دلي روحاني سڪون ورتو، ثابت ٿيو ته چنگ جو آواز انساني صحت لاء به مفيد آھي ۽ نفسياتي طور ان جو وڏو فائدو موجوده جديد دور ۾ ميڊيڪل سائينس Music therapy کي علاج جي اصلاح ۾ پيش ڪيو آھي، ساز آواز خود ھڪ شفاء آھي، پوڙھا ٿي ڄمون ۽ ٻار ٿي مرون، سرور دکم دکم گوتم ٻڌ جا ڀڪشو چنگ جا چاھيندڙ ھئا، ڪيترن ئي اوتارن جي آخري ارمگاھ تي چنگ جو symbol آھي، چنگ سڄي دنيا سميت نيپال بوٽان جي تاريخ جو نرالو رخ به رھيو آھي، چنگ جي آواز جو ايترو اثر آھي، جڏھن مڳد جي بادشاھ "ڌن آند " تي آچاريا چاڻڪيا ڪاھ ڪئي ته ھن پھريان چنگنواز تيار ڪيا "ڌن آند" موسيقي رقص سر ساز جو شوقين ھو، ھن جي محل ۾ چاڻڪيا جي تيار ڪيل چنگنوازن پنھنجي ڪلا جا اھي سر وکيريا "ڌن آند" تي خمار ٿي ويا ، ڪي تاريخدان لکن ٿا ان ساز جي آواز جي نشيء ۾ ھو خمارجي بيھوش ٿي ويو ھو، مٿان چندرگپت ڪاھ ڪيس، ھو بچي ويو ۽ چيائين " موسيقي، سر ساز آواز هڪ سٺي شيء آھي، جڏهن اها توهان کي ماريندي آهي، توهان کي ڪو درد محسوس نه ٿيندو" چنگ جي آواز جو هڪ اخلاقي قانون بہ آهي، مسلم ميوزيشن Ibn Muhriz جڏھن چنگ وڄائي رھيو ھو شاگردن جي گوڙ تي چيائين ته "ڇا اوھان کي خبر ناھي مان عبادت ۾ مشغول آھيان، اوھان خلل وجھي رھيا آھيو،"
چنگ وڄائڻ جو طريقو ڏاڍو ڏکيو ۽ ڪٺن آھي، ڇو ته ھو ڪو عام ساز ناھي، ھن کي وڄائڻ لاء الڳ مھارت ھجڻ گھرجي، انڪري چنگ پنھنجي حڪمت ۾ الڳ تاريخ رکي ٿو، شاھين گل چنگ جي فن بابت ٻڌايو ھو تہ چنگ ڏندن ۾ ڦاسائي انھن سھاري وڄايو ويندو آھي، چنگ ساھ ڏند زبان ۽ ھٿن جي رقص جو نالو آھي، منھنجي ناني کان مان اھو ساز آواز چنگ سکندي ھئس، پوء منھنجي ناني جو ڏند ٽٽي پيا، مان محسوس ڪيو ڄڻ منھنجا خواب ڀڄي پيا آھن، چنگ جي سکيا ۾ منھنجو پروفيشنل ڪو مقرر استاد نه رھيو، بس آھستي آھستي پاڻ ئي سکي ويئس منھنجي ڪميونٽي ۾ ڪا به اھڙي ڇوڪري ناھي جيڪا ڪنھن محاذ تي اڳتي نڪتي ھجي، پر چنگ جي چاھ ۾ مان نڪري پيس ڪنھن صوفي شاعر جي ھنن لائين جيان ته "پنھنجو وڃايم پاڻ، ته حاصل ڪيم صورت حق جي" ان سان گڏ ھو ھڪ بھترين آرٽسٽ به آھي، اسٽيج ڊراما پرفارمنس ڪرڻ جي مھارت رکي ٿي، ٻيو اھڙو شوق جيڪو سکڻ لاء 'جسم کي ڌڪ جي قرباني ڏيئڻي پوندي آھي'، اھڙو شوق خاص ڪري ڇوڪرين Girls جي پاسي کان تمام گھٽ ھوندو آھي، پر شاھين کي خطرن سان کيڏڻ ۽ ڏکين پيچرن تي پنڌ ڪرڻ جو سرور مليل آھي، تنھن ڪري ھو فاسٽ موٽرسائيڪل جي رن ريئس ڪرڻ واري راند کي ترجيح ڏئي ٿي، اھڙيون ئي ڳالھيون شاھين جي پرستارن ۾ مقبوليت جو سبب رھيون آھن، ھو شيخ اياز جي قول جيان ته توھان ڪجھ آھيو ته ان تي فخر ڪيو، پنھنجي فن سان پنھنجي ھجڻ جو احساس ڏياريو، بدين واسڻ شاھين گل رڳو چنگ نواز نه پر شيخ اياز جي انھن لائين تي پوري لھڻ جي جستجو به ڪئي آھي جنھن شاعري جي ميدان ۾ "آئون به آھيان" جھڙو ڪتاب ڏئي ان ڳالھ جو ثبوت ڏنو آھي، ته ھن کي پنھنجي محنت فن ادب آرٽ جي ميدان ۾ اسان کي مڃڻو ئي پوندو، ___
/
حق موجود مدھوش!
سڀ کان پھرين ڳالھ اھا ته مان اوھان جي تحقيق پڙھي اوھان جي پرستار ٿي وئي آھيان، واقعي اوھان چنگ سان انصاف ڪيو آھي، اوھان جي ھن لکڻي ذاتي طور تي به منھنجي ڄاڻ ۾ اضافو ڪيو آھي، اوھان کي جس ھجي جو اوھان واقعي پنھنجو حق ادا ڪيو. مان اوھان جي ٻيھر ٿورائتي آھيان ۽ آئون اوھان کي چنگ جي ھن سفر ۾ پنھنجي قافلي ۾ ڀليڪار ڪيان ٿي. مونکي يقين آھي ته اوھان اڳتي به چنگ بابت اھڙي معلومات تي لکندا رھندا، تيستائين جيستائين اسان سنڌ جي ھر ڳوٺ تائين چنگ جي اھميت کي نه پڄايون. ڇو ته چنگ صرف ھڪ ساز نه پر ھي اسان جي ڪوماڻيل روح جو علاج آھي، مان سنڌ جي ھر روح کي بھار جي گُلڙن جيان ٽڙندڙ ڏسڻ چاھيان ٿي ان مقصد ۾ اوھان جو ساٿ منھنجي لاء ان بادل جيان ھوندو جيڪو سڄي رستي ڇانوَ ڏيندو ھلي.
شال اوھان جو قلم سلامت ھجي.
شاھين گل-