مسجد
بهار جي خوبصورت منجهند هئي. اُس ۾ گرمي جي سختي هئي ۽ نه سيءَ جي شدت هئي ۽ هو جڏهن پهريون ڀيرو پنهنجي پيءُ سان گڏ پاڙي جي مسجد ۾ داخل ٿيو ته مسجد جي اڱڻ ۾ وڇايل درين تي ويٺل ڳوٺاڻن مان ڪي اُس سيڪڻ سان گڏ امام صاحب جي وعظ جي اوسيئڙي ۾ هئي ته ڪي سنتون پڙهي رهيا هئا.
ان کان اڳ کيس مسجد جي اندرين پر رونق ماحول جو اندازو نه هو. هو اڪثر مسجد جي ٻاهران ئي لنگهي ويندو هو. ڪڏهن ڪڏهن دوستن سان کيڏندي مسجد ۾ دروازي سان لڳ وضوءَ جي لاءِ لڳل ٽونٽين مان ٻُڪ پاڻي جا ڀري پنهنجي اُڃ لاهيندو هو ۽ پوءِ هليو ويندو هو. پر ان ڏينهن کيس ان ڳالهه جي خوشي هئي ته هو نماز پڙهڻ جي لاءِ آيو هو.
کيس مسجد ۾ ماڻهن جو هڪٻئي جي پويان اچڻ ڏاڍو سٺو لڳي رهيو هو. ڏسندي ئي ڏسندي مسجد جو اڱڻ ۽ مسجد جي مٿين منزل، ايتريقدر جو مسجد جي ڇت تي به ماڻهن جون صفون ٻڌجي ويون. اهو جمعي جو ڏينهن ۽ رمضان شريف جو پهريون ڏهو هو. مسجد جي اڏاوت به ڏاڍي سهڻي ٿيل هئي ۽ اندرينءَ حصي ۾ سفيد ماربل جي سيلن تي ڪاري رنگ جون اُڀريل آيتون هر نمازيءَ جي لاءِ روحاني سڪون جو سبب هيون.
هن مسجد جو مولوي پنهنجي شعله بيانيءَ جي ڪري گهڻو مشهور هو. هو وعظ جي دوران هڪ مضبوط ڏنڊو، جيڪو ڪنهن ماهر واڍي ڏاڍي محنت سان جوڙيو هو، پنهنجي هٿ ۾ کڻي بار بار هوا ۾ لهرائي ۽ پوءِ فرش تي هڻندو، ٻين فرقن جي عالمن کي للڪاريندو ۽ پنهنجي تقرير جي تصديق جي لاءِ وڏي واڪي قرآن ۽ حديث جا حوالا ڏيندو هو. جنهن تي ٻڌندڙن جو وڏو تعداد نعرن سان گڏ هٿ مٿي کڻي روايتي انداز ۾ ماشاالله ۽ سبحان الله ڪندو رهندو هو.
نمازي، تمام وڏي تعداد ۾ جمع جي ڏينهن صبح جو سوير ئي پري پري جي ڳوٺن ۽ آسپاس کان گڏ ٿيڻ شروع ٿيندا هئا. امام صاحب کي مسجد جي لاءِ ماڻهن ڪيترائي لائوڊ اسپيڪر عطئي طور ڏنا هئا. جيڪي مسجد جي چئني ڏسائن جي مينارن تي لڳل هئا. اهي لائوڊ اسپيڪر ايتري تي گهڻي انگ ۾ لڳايا ويا هئا، جو ايتري ئي وڏي انگ ۾ پکي انهن ۾ پنهنجا آکيرا ٺاهيندي نظر ايندا هئا. هر لائوڊ اسپيڪر مان سُڪل ڪک ۽ ڪانا لڙڪي رهيا هئا.
پر جمع جي ڏينهن پکين کي مجال ئي نه ٿيندي هئي ته هو انهن آکيرن ۾ ويهي سگهن. هو، مولوي جي سڄي واعظ دوران اڻڄاتل ڊپ، پرسرور گهڙين يا پرڪيف ڪيفيت ۾ اڏار ڪندا رهندا هئا. سندس پيءُ کي ان مسجد ۾ نماز پڙهندي اڌ صدي اچي ٿي هئي. سندس پيءُ ان مولوي صاحب جو گهڻو عقيدتمند هو. سندس چوڻ هو ته مولوي صاحب جي پيءُ جي تقرير ٻڌڻ جي لاءِ ته ماڻهو پاڙيسري ملڪن هندستان ۽ چين مان به ايندا هئا ۽ ان جي جلال جو اهو عالم هو جو ڪيترا ڀيرا تقرير جي دوران اسپيڪر آواز جو جلال نه سهي ڦاٽي پيا هئا.
عبدالله روزانو مسجد جي مولوي صاحب جون تعريفون ٻُڌي ۽ ان جي قابليت جو قائل ٿيندو ويو. ڪجهه وقت کانپوءِ هو مسجد ڪميٽيءَ جو ميمبر به بنجي ويو، هو ڪميٽي جو سڀ کان ننڍي وهيءَ جو ميمبر هئڻ سان گڏ سمجهدار ۽ ديانتدار به سمجهيو وڃڻ لڳو. ان وچ ۾ هن مئٽرڪ پاس ڪري ورتي ۽ پري واري شهر جي ڪاليج ۾ داخلا به وٺي لاٿائين.
هڪ ڏينهن هن پنهنجي ڪاليجي دوست سان ڪچهري ڪندي کيس چيو ته تون ڪڏهن اسان جي پاڙي جي مسجد ۾ جمع جي نماز پڙهڻ اچ ۽ اچي ڏس ته اسان جو مولوي صاحب ڪهڙي نه ڏيا واري شخصيت وارو آهي ۽ سندس جلال ۽ وعظ ٻُڌڻ جي لاءِ ماڻهو ڏورانهن هنڌن تان ڪهي ايندا آهن. هو هر فرقي جي عالمن کي للڪاريندو آهي. تون به هڪ ڀيرو سندس وعظ ٻڌڻ ضرور اچ.
دوست وراڻيس، ”اسان جي مسجد جو امام صاحب به وڏي علم وارو آهي. پهرين تون اسان جي مسجد ۾ اچ.“
پنهنجي دوست ناصر جي ضد ۽ زور ڀرڻ تي عبدالله هن جي پاڙي جي مسجد ۾ وڃڻ تي مجبور ٿي پيو.
هو جڏهن ان پاڙي جي مسجد ۾ پهتو ته نمازين جون اکيون مٿس کُپي ويون. عبدالله هڪ مخصوص مذهبي گروهه جي سڃاڻپ جي رنگ ۾ رڱيل هو. سندس پڳڙي، ڪپڙا ۽ ڏاڙهي جو اسٽائل به اتي جي نمازين جي پڳڙين ۽ ڪپرن جي ڊزائين کان ڌار هو. ان مسجد جي امام صاحب تقرير جي دوران ڪنهن ڪنهن مهل وڏي آواز ۾ باقي ڌيمي لهجي ۾ خطاب ٿي ڪيو. اهو سُست ۽ ڪاهلي وارو انداز کيس پان ڏانهن متوجه نه ڪري سگهيو. هو پنهنجي مسلڪ جي حق ۾ دليل ڏيئي رهيو هو ۽ فرقن جا تفصيل ٻڌائي رهيو هو ته ڪل ٽيهتر فرقا ٿيندا. جن مان رڳو هڪ جنتي آهي ۽ اهو جنتي اسان جو فرقو آهي.
واپسيءَ تي هن اهو سڄو قصو پنهنجي پيءُ کي ٻڌايو، جنهن تي پهريون ڀيرو کيس پيءُ جي ناراضگي سهڻي پئي. اها ڳالهه پاڙي جي مسجد جي مولويءَ تائين به پهتي، جيڪو سندس پي تي ڏاڍو ناراض ٿيو ته پنهنجي پٽ کي گمراهيءَ کان بچائي ۽ کيس چئو ته اها نماز قضا ڪري جيڪا ٻي مسجد ۾ پڙهي اٿائين ۽ آئنده اهڙي حرڪت کان توبهه ڪري. ان ڳالهه کيس ڪيترائي ڏينهن پريشانيءَ ۾ مبتلا رکيو. ان پريشانيءَ ۾ هو ڪڏهن گهر ته ڪڏهن مسجد ۾ نماز پڙهندو هو ۽ ڪڏهن ته نماز قضا به ٿي ويندي هيس.
هو سوچ ۽ فڪر ۾ ايترو ته ٻُڏي ويو جو پڙهڻ کان به دل کڄڻ لڳيس. حيرت ۽ نااميديءَ سان گڏ کيس ڪيترن ئي ڏينهن تائين گهٻراهٽ به گهيري رکيو. نيٺ هو هڪ ڀيرو ٻيهر پاڙي جي مسجد ۾ اچڻ وڃڻ لڳو. پر هاڻ نمازي ۽ مولوي کيس تکين نظرن سان ڏسڻ ۽ ساڻس طنزيه لهجي ۾ ڳالهائڻ لڳا، ڇو ته کين اها خبر پئجي چڪي هئي ته هو مذهبي فرقي بندين جي حوالي سان ٻُڏ تر جو شڪار آهي.
مسجد جي مولوي تي اهو اتو پتو ڄاڻڻ ٿي چاهيو ته هو ڪهڙي مسجد ۾ نماز پڙهڻ ٿو وڃي ۽ ڪهڙو مسلڪ اختيار ڪرڻ ٿو چاهي؟ جيئن ته هر پاڙي جا ماڻهو پنهنجي گهرن جي ڀروارين مسجدن کي ڇڏي اُتي نماز پڙهڻ ايندا هئا ۽ پاڙي جي ساڄي کاٻي لڳ ڀڳ سڀني مسلڪن جون مسجدون موجود هيون، تنهنڪري هر پاڙي جا نمازي مولويءَ کي خبرون چارون ڏيندا رهندا هئا ته هو هڪ نماز پڙهڻ کانپوءِ ٻي نماز وري ٻي مسجد ۾ پڙهي ٿو. هن جي ڳولا ۽ گهرج جو دائرو ڪيترن ئي شهرن ۽ ضلعن تائين پکڙجي ويو.
هو جيترو وقت به ڳولا ۽ تحقيق ۾ رڌل رهيو، ان عرصي دوران مولوي صاحب جي لقبن ۽ مشهوريءَ ۾ تمام گهڻو واڌارو ٿي ويو هو. هو ٿوري ئي وقت ۾ اعليٰ حضرت مولانا...! المعروف ڏنڊي واري سرڪار مشهور ٿي ويو هو.
هن جي تحقيق سالن تائين هلي ٿي. ان دؤران هو ڪيترن شهرن جي مسجدن ۽ هر فرقي جي ماڻهن جي صحبت ۽ عالمن جي فتوائن ۽ دعوائن کان واقف ٿي چڪو هو. مٿس مسلڪن جا راز پڌرا تي چڪا هئا.
ان دوران هو گهٽ ۾ گهٽ 73 مناظرا، 360 مشهور جلسا، 420 کان به وڌيڪ جلوسن ۾ شريڪ ٿيڻ کانسواءِ لڳ ڀڳ پنج سؤ ڪتاب پڻ پڙهي ۽ 72 عالمن سان ملي چڪو هو.
هو پنهنجي زندگيءَ جي ڊگهي عرصي جي جدوجهد، شهر شهر، ڳوٺ ڳوٺ کي لتاڙڻ کانپوءِ هڪ ڀيرو ٻيهر پنهنجي پاڙي جي مسجد ۾ جمع جي نماز پڙهڻ جي لاءِ اندر گهڙيو ۽ سڌو لئبرريءَ ۾ هليو ويو. ڪجهه ڪتابن جا صفحا اٿلائڻ کان پوءِ کيس ان ڳالهه تي سخت حيرت ٿي ته لئبرريءَ ۾ ٻي مسلڪ جو ڪو به ڪتاب موجود ڪونهي.
لئبرري جو انچارج هڪ اڇي ڏاڙهيءَ وارو بزرگ هو، جيڪو هڪ صندل جي ڪاٺ مان ٺهيل هڪ ڊگهي تسبيح جا داڻا تيز رفتاريءَ سان ڪيرائي رهيو هو. هو ساڻس مخاطب ٿيو.
”ائين، اوهان جي لئبرريءَ ۾ ڪنهن ٻي مسلڪ جو ڪو ڪتاب موجود آهي؟“ جواب ۾ هن لاحول ولا قوت پڙهندي ڪاوڙ مان اکيون ڦوٽاريندي وراڻيس، ”ڪونهي!“
مختصر ۽ رُکي جواب کانپوءِ عبدالله کي ٻيهر سوال ڪرڻ جي همت ئي نه ٿي. هو مسجد جي هڪ ڪنڊ ۾ وڃي ڪنڌ جهڪائي مولويءَ جي تقرير ٻُڌڻ لڳو. ان دوران هو مولوي جي رڙين تي مُرڪي به ٿي پيو.
دلچسپي نه هئڻ سبب نه نعرن جو جواب، نه جوش ۽ ولولو، نه جوش خطاب جو داد، نمازين پاران تحسين جا نعر ا۽ سبحان الله... الله اڪبر جا لفظ ٻڌڻ جي باوجود هن جي چهري مان ڪنهن به قسم جي جذباتيت جي ڪا به نشاني ظاهر نه هئي.
هو ڪجهه منٽن جو اهو جذباتي منظر ڏسندو رهيو، جنهن ۾ مقررين جو جوش ۽ ولولو ۽ مولوي پاران قرآن ۽ حديث جا دنياوي مثال ڏيئي، ڏنڊي کي هوا ۾ لهرائڻ، ۽ پنهنجي هٿن کي زور سان گوڏن تي هڻڻ ۽ ڪاٺ جي ڏاڪڻين واري منبر تان هر هر اٿڻ ۽ وري ويهڻ جو انداز ۽ پنهنجي ڏاڙهيءَ تي هٿ ڦيري، ٻين عالمن کي للڪارڻ شامل هو. جنهن تي ڪجهه نمازي اڳيان وڌي، مولوي جي خطابت جي جوش کي داد ڏيئي رهيا هئا ۽ ان سان گڏ مٿس ڏهن ۽ ويهن روپين کي گهوري، واپس اچي پنهنجي جاءِ تي ٿي ويٺا.
جواب ۾ مولوي ”جزاڪ الله“ جو ڪڙڪيدار آواز گلي مان ڪڍي، پنهنجي واعظ کي جاري رکندي، الله جي واٽ ۾ پئسا خرچڻ وارن کي جنت جي خوشخبري ٿي ٻڌائي ۽ هو نمازين کي مخاطب ٿي چوڻ لڳو.
”منهنجي مسلڪ جا مڃيندڙؤ! اوهان جو جذبو ڏسي دل چوي ٿي ته پنهنجي ڳالهه کي جاري رکان. پر جمع جو وقت ٿي رهيو آهي... ايندڙ جمعي تي پنهنجي ڳالهه کي اِتان ئي کڻندس... جتي ڇڏي اٿم... جن سنتون نه پڙهيون آهن سي سنتون پڙهي وٺن.“
ٻانگو جمع جي ٻي ٻانگ لاءِ پنهنجي خوبصورت ۽ سُريلي آواز ۾ الله اڪبر... الله اڪبر جي صدا بلند ڪري ٿو. هو اهو سچو جذباتي منظر ڏسي حيرت ۽ پريشاني ۾ ويٺو رهيو. جيئن ئي جمعي جي نماز لاءِ جماعت کڙي ٿي، هو هڪ صف ۾ بيهي نماز پڙهي گهر موٽي ويو.
ٻي ڏينهن صبح جو هو دستور موجب آفيس روانو ٿيو ۽ دل ئي دل ۾ سوچڻ لڳو ته آخر مسلمانن جو ڇا ٿيندو؟ چوڌاري فرقيواريت ۽ هر فرقي وٽ پنهنجي مسلڪ جي حق ۾ دليل موجود آهن... هر فرقو ٻي فرقي جي مذهبي جلوسن، عبادتن ۽ رسمن کي غير شرعي ۽ غير اسلامي قرار ٿو ڏي. ڇا ائين ممڪن ڪونهي ته مسجد فقط الله جو گهر هجي ۽ هر مسلڪ جا ماڻهو اتي اچي نماز پڙهن، منجهن محبت، رواداري، درگذر، اخوت ۽ ڀائيچاري جا جذبا هجن.
ماڻهوءَ جو احترام هجي. عزت ۽ احترام جو معيار مسلڪ جي بدران انسانيت هجي. مذهبي رواداري هجي نه ڪي مختلف خيالن وارن جو پاڻ ۾ جهيڙو جهٽو.
اڄ هو پنهنجي سوچ ۽ فڪر جي حوالي سان حسرت ۽ مايوسي جي گڏيل ڪيفيت سان ٽمٽار سوچي رهيو هو ته مفسد ڪير آهي؟
پاڻ ۾ محبت جي درس جو مطلب ڪهڙو آهي؟
الله جي رسيءَ کي مضبوطيءَ سان جهليو ۽ ٽولا ٽولا نه ٿيو، جو مطلب ڪهڙو آهي. آفيس پهچي هن قران مجيد کولي سوره انعام کي پڙهڻ شروع ڪيو. آيت 5، 6 ۽ 159 جي تلاوت کانپوءِ هو سوره آل عمران جي آيت 105 جي تلاوت ۽ ترجمو پڙهندي پنهنجن لڙڪن تي قابو رکي نه سگهيو ۽ روئڻ لڳو.
روئندي روئندي هن جو گلو ويهي رهيو. اُن دوران سندس آفيس جو دروازو کولي سندس ڪجهه دوست اندر گهڙي آيا ۽ کيس ان حالت ۾ ڏسي ماٺ ڪري ويهي رهيا. هن قرآن کي ويڙهي الماڙيءَ ۾ رکيو. دوستن کانئس روئڻ جو سبب نه پڇيو. هو سندس بدلجندڙ رويي ۽ ڏينهن رات جي مذهبي تحقيق ۽ ڳولا کان واقف هئا.
هن دوستن کي مخاطب ٿي چيو:
”ڇا اوهان پنهنجي ملڪ ۾ ڪڏهن ڪنهن مسجد ۾ نماز پڙهي آهي“ هن جي سوال تي سندس دوستن خاموش ۽ حيران هئا.
هن وري پڇيو:
“جيڪڏهن پنهنجي ملڪ ۾ ڪنهن دوست ڪا مسجد ڏٺي آهي ته مهرباني ڪري مونکي ٻُڌائي“
عبدالله پنهنجي ڳالهه جاري رکندي چيو.
”دوستو! هر مسلڪ پنهنجي پنهنجي جماعت خانن جي ٻاهران مسجد جا بورڊ هڻي ڇڏيا آهن... جيڪڏهن اهي مسجدون آهن ته هڪ مسلڪ جا ماڻهو ٻي مسلڪ جي مسجد ۾ نماز ڇو نٿا پڙهن؟“ آئون پنهنجي ملڪ ۾ هڪ اهڙي مسجد اڏڻ ٿو چاهيان جيڪا مسلڪن جي ڇاپ کان آجي هجي. جنهن ۾ نماز پڙهندڙ فقط مسلمان سڏرائڻ پسند ڪن. اتي ڪنهن به مسلڪ جا ماڻهو اچي نماز پڙهي سگهن. اتي خطبو نه جاندار هجي ۽ نه ئي ڪنهن جي دل ڏکوئڻ جهڙا اجتماع ڪوٺايا وڃن. ان مرڪز مان ڳوٺ ڳوٺ، پاڙي پاڙي ۾ مسلمانن جي ٻڌي ۽ اسلامي سڇاڻپ جو پرچار ڪيو وڃي. اها مسجد شعائر اسلامي جي اها جيئري علامت جو پتو ڏيندي هجي. جيڪا اسان جي شروعاتي مسلمانن جي خبر ڏيندي هجي. جيڪا قديم کان قديم، صدي کان صدي، انهن چوڏهن سؤ سالن جي قديم اسلامي دور جو روشن حال هجي، جنهن جو درس اسان جي مذهب ڏنو هو.“
دوست خاموش ويٺا رهيا. هن پنهنجي ڳالهه ختم ڪرڻ سان گڏ ئي پنهنجا لڙڪ اگهيا ۽ مرڪڻ لڳو.
هن پنهنجي خواهش جي پورائي لاءِ پنجن سالن تائين سخت محنت ڪري، پنهنجي ميڙي چونڊي مان مسجد جي لاءِ هڪ ايڪڙ زمين خريد ڪئي ۽ اتي هڪ بورڊ هڻي ڇڏيو، جنهن تي لکيل هو ”مسجد عهد اسلام“ زير تعمير آهي. ڪجهه ماڻهن فنڊ ڏيڻ جي لاءِ هن سان ملاقات ڪئي ۽ ملاقات جي دوران هنن مسلڪ جي ڳالهه ڇيڙي ته عبدالله سڌو سادو جواب ڏنو ته اها مسجد ”عهد اسلامي دور“ جي ياد ۾ اڏرائي پئي وڃي، هتي فرقي واريت جو ڪو به عمل دخل ڪونهي.
اهو ٻُڌي بزرگ شخص پنهنجي ڀر ۾ ويٺل پنهنجي هم عمر شخص ڏانهن حيرت مان ڏسندي اک جي اشاري سان اٿڻ جي لاءِ چيو ۽ هو وڌيڪ بنا ڪڇڻ پڇڻ جي هليا ويا.
ڪجهه ڏينهن کانپوءِ ڀرواري ڳوٺ مان ڪجهه همراهه آيا، اهو مسلڪ اڃا ڳوٺ ۾ هاڻ پهتو هو. هو مسلڪن جي خلاف ڳالهائڻ لڳا. جنهن تي هن جي دل ۾ ٿورو همدردي جو جذبو مس پيدا ٿيو ته هنن پاڻ کي غير مقلد چئي پنهنجو مسلڪ نه ٻڌائيندي به پنهنجو مسلڪ ظاهر ڪري ڇڏيو... هو پنهنجي عقيدي جي مسجد جو سائن بورڊ هڻڻ تي لکين روپين جي فنڊ جو يقين ڏياري رهيا هئا.
پر عبدالله پنهنجي ضد تي قائم رهيو. ساڻس هر عقيدي ۽ مسلڪ وارن ماڻهن جي ملاقاتين جي هڪ ڊگهي فهرست آهي.
ان کان پوءِ ساڻس ويجهي علائقي جو هڪ چوڌري ملڻ جي لاءِ آيو. هن جي راءِ موجب چوڌري بهادر شير ولي تمام وڏو چوڌري ٿي گذريو هو، تنهنڪري اهو وڌيڪ مناسب رهندو ته مسجد جو نالو هُن جي نالي پٺيان رکيو وڃي، ائين چوڌري ڪٽنب جا ماڻهو ان مسجد ۾ وڏي انگ ۾ نماز پڙهڻ جي لاءِ ايندا. ائين الله جو گهر به آباد رهندو ۽ مسجد جي اڏاوت جي لاءِ چوڌري بهادر شير علي جي وصيت موجب ڏهه لک روپيا ڏنا ويندا.
پر عبدالله صاف انڪار ڪري ڇڏيو. ان انڪار تي چوڌري برادري جي ناراضگي فطري ڳالهه هئي. هڪ ٻن هفتن کانپوءِ راجا برادريءَ ۽ ملڪ برادريءَ به پنهنجون پنهنجون خدمتون آڇيون. مسلڪن ۽ برادري ازم جي بنيادن تي مسجد قائم نه ڪرڻ سبب ڀر پاسي جي پاڙن، خاص ڪري چوڪن، هوٽلن، مسجدن ايتريقدر جو موتي فوتي ۽ شادي مراديءَ واري گهرن ۾ به ”مسجد اسلامي دور“ بحث هيٺ هئي. ماڻهن برملا چوڻ شروع ڪيو ته هن مسجد ۾ ڪير نماز پڙهندو؟
ڪجهه ماڻهو فتوائون ڏيندي چوندا هئا ”اتي نماز ٿيندي ئي ڪو نه.“
ڪجهه ماڻهو وري کيس پاڳل، چريو، ڀُليل ۽ گمراهه ٿيل سمجهندا هئا. ڪن مٿس معتزله نه ... ڪن وري خارجي هئڻ جون فتوائون ڏيڻ شروع ڪيون. اهي سڀئي زباني فتوائون ۽ گومگو جي ڪيفيت جا تير سهندي کيس لڳ ڀڳ ڏهه سال اچي ٿيا هئا. چوڌاري چؤٻول هو ته عبدالله جي عمر پنجاهه سالن کان مٿي ٿي چڪي آهي ۽ هو پنهنجي رٿا کي اڌ ۾ ڇڏي ئي مري ويندو ۽ کانئس پوءِ سندس اولاد اتي گهوڙن جو طنبيلو ٺاهيندو.
دياندار ۽ ديندار هڪ زبان ۽ هڪ آواز هئا.
هن جي سوچ ۽ رٿا نيٺ رنگ لاٿو ۽ ڪجهه ئي عرصي ۾ هن پنهنجي ذاتي پئسن مان سيمنٽ ۽ ريتي خريدي بلاڪ ٺهرائڻ شروع ڪيا. ڏسندي ڏسندي هڪ نهايت سهڻي ۽ قديم دور جي عڪاسي ڪندڙ عاليشان مسجد جي اڏاوت شروع ٿي ويئي.
ماڻهو ان اڏجندڙ مسجد کي ائين ڏسڻ ايندا هئا، ڄڻ اهو ڪو عجوبو هجي يا مسلمانن جي آباديءَ ۾ ڪنهن ٻي مذهب جي عبادت گاهه زبردستي اڏجي رهي هجي. مسجد جي سونهن ۽ سجاوٽ جي لاءِ خوبصورت ٽائلز ۽ شيشي جي ملمع ڪاري ۽ قرآني آيتن جا جڙيل خوبصورت ٽائلز مسجد جي مکيه دروازي ۽ سامهون واري حصي تي هنيا ويا. هڪ سال جي مختصر عرصي ۾ دلڪش ۽ خوبصورت پٿرن جي امتزاج سان جڙندڙ مسجد کي آخري شڪل ڏني ويئي ۽ بجلي جي جهالرن سان مسجد کي سجائي باقاعده اعلان ڪيو ويو ته ”سڀاڻي جمع جي ڏينهن، جمع جي نماز کانپوءِ درس قرآن سان گڏ نمازين ۾ لنگر به ورهايو ويندو. فرقيواريت کان مٿانهان ٿي مسلم اُمت هئڻ جو ثبوت ڏيو ۽ خدا جا ٻانها بنجي وڃو. الله جي گهر م هرگروهه ۽ هر مسلڪ جا ماڻهو ڪلهي ۾ ڪلهو ملائي الله جي رسيءَ کي مضبوطيءَ سان جهلڻ جو عملي ثبوت ڏيو. الدعي الخير خادم المسلمين عبدالله.“
هو وچين نماز مهل خوبصورت ٿڌي ٽائلز واري فرش تي مصلي کانسواءِ نماز پڙهڻ کانپوءِ ”سوره العصر“ جي تلاوت ڪند روئي پيو. هن مسلمانن جي اتحاد ۽ ٻڌي سان گڏوگڏ انهن جي عظمت جي بلنديءَ جي لاءِ الله جي بارگاه ۾ ٻاڏائي دعائون گهريون.
اڄ مسجد مقفل هئي. هن کانسواءِ ٻيو ڪير به نه هو. ڏسڻ واري فقط الله جي هڪ ذات هئي وحده لاشريڪ.
هو سُمهاڻي مهل گهر موٽي ويو.
ان ڏينهن هڪ عظيم خوشيءَ جي لهر هن جي رات جي ننڊ ئي اڏائي ڇڏي هئي. هن کليل اکين سان الل وهاڻيءَ جڏهن ٻانگي جي صدا، ”الصلواه خير من النوم“ ٻڌي ته هو مسجد روانو ٿي ويو.
فجر جي نماز پڙهي هو گهر موٽيو ۽ اچڻ سان ئي جمعي جي نماز جي تياري شروع ڪري ڇڏيائين. ڏيهاڙي تي گهرايل مزدورن کانسواءِ مسجد جي صفائي جي بندوبست ۾ ٻيو ڪنهن جو به ڪو هٿ نه هو. جمعي جي نماز جي لاءِ ٻانگ ڏني ويئي. عبدالله خطبو اردو زبان ۾ ڏيڻ شروع ڪيو. لائوڊ اسپيڪر جو آواز ڌيمو هو، جيڪو مسجد کان ٻاهر نه پي ويو. مسجد ۾ مزدورن کانسواءِ ٻيو ڪير به نه هو ۽ نه وري ڪنهن نمازيءَ مسجد طرف رخ ڪيو. پاڙي جي سڀني مسجدن جي لائوڊ اسپيڪرن جا منهن ”مسجد اسلامي دؤر“ ڏانهن ڪيا ويا هئا. هن جو خطبو ٻڌڻ ته پنهنجي جاءِ تي، انهن جي آوازن ڪن ٿي ڦاريا.
لڳ ڀڳ ستن مسجدن جا عالم، جنهن ۾ هر فرقي جا عالم هئا ان ڳالهه تي سهمت هئا ته هو گمراهه ڪندڙ پروپئگنڊه ڪري، مسلڪن جي خلاف ڪوڙبدوڙ بڪي، مسلمانن کي پاڻ ۾ ويڙهائڻ ٿو چاهي. ائين مسلمان فرقن ۾ ورهائجي ويندا. جيڪڏهن هو ڪامياب ٿيو ته هر مسلڪ جا ماڻهو نمازون پڙهڻ لڳندا. هو ماڻهن کي پنهنجن ابن ڏاڏن جي مسلڪن کان هٽائي مسلمان سڏرائڻ تي ضد ٻڌيو بيٺو آهي، جيڪا سراسر گمراهي آهي.
مسجدن جي لائوڊ اسپيڪرن مان انهن مسجدن جي مولوين جي دڙ داڦ ۽ طعني زني وارن خنجرن جا رعبدار دڙڪا جاري هئا. ثبوتن ۽ مدلل ڪن ڦاڙ دعوائن کانپوءِ مولوي مناظري لاءِ للڪاريندا تقريرون ڪري رهيا هئا. هڪ مُلئين ته ائين به چئي ڏنو ته، ”هو ٻير جي وڻ جي ٻرندڙ باهه ۾ اسان سان ٽپ ڏيئي ڏسي جيڪو حق تي هوندو اهو سڙڻ کان بچي ويندو. مُلن جي ڪاڪڙن مان نڪتل آواز فضا ۾ ٻرائجي رهيا هئا.
هر مسجد مان نمازين جي زوردار مخالفاڻي نعري بازي جاري هئي، جو ان دوران ڪي مٿي ڦريل همراه هٿيارن پنهوارن سان ”مسجد اسلامي دور“ ۾ گهڙي آيا ۽ عبدالله کي ڌڪا ڏيئي مسجد مان ٻاهر ڪڍي مسجد تي قبضو ڪري ورتائون. عدالت کان ديواني دعويٰ جي ذريعي مسجد جي ملڪيت جي لاءِ اسٽي آرڊر وٺي، دعويٰ جي پيروي به شروع ڪري ڇڏيائون هو اُٿي ڀڳو. ڪجهه ماڻهن هن جو پيڇو ڪرڻ شروع ڪري ڏنو. کيس ڪنهن ٻي مسجد ۾ پناهه ڏيڻ ڪبيري گناهه سان گڏ دين ۽ مذهب کان بعاوت قرار ڏنو ويو. هو مصلو ڪلهي تي رکيو ڊوڙندو ڊوڙندو هڪ ڪليسا ۾ گهڙي ويو. هن پادريءَ جي اجازت سان ڪليسا جي اڱڻ ۾ گلن جي ٻارين جي وچ ۾ ڇٻر تي مصلو وڇائي نماز پڙهي. آسمان تي ڪڪر ڇانئجڻ جي ڪري چوڌاري اونداهي پکڙجي ويئي.
اوچتو ڪليسا جو دروازو زور زور سان کرڪڻ لڳو. هن دروازو کوليو ته زمين، سج جي چوڌاري ڦرڻ جي بدران بيهي رهي ۽ آسمان تيزي سان زمين جي چوڌاري ڦرندو نظر اچڻ لڳو. هن جي اکين جي اڳيان اونداهي ڇانئجي ويئي. ڪڪرن جي پويان وڄ کڙڻ سان گڏ هڪ زوردار ڌماڪي جو آواز ٻڌڻ ۾ آيو ۽ گڏوگڏ واچوڙو ۽ طوفاني بارش شروع ٿي ويئي.
گيٽ جي ٻاهران هر فرقي جا باريش ۽ سفيد پوش هٿن ۾ ڏنڊا کڻيو هڪ قطار ۾ بيٺا، مرتد مرتد جا زوردار نعرا هڻي رهيا هئا. هاڻ هنن جي وچ ۾ فرقن جو ڪو به اختلاف نه هو. هو سڀ متحد هئا، پر فقط ان ڳالهه تي ته عبدالله تي حملو جائز آهي. هو ڏنڊا لهرائيندا هن تي ڪاهي پيا ۽ هو انهن جي ڏندن جي ڌڪن جي سَٽ نه سهندي غش کائي پٽ تي ڪري پيو.