مهاڳ : محمد عثمان ڏيپلائي
سنڌيءَ ۾ اهڙي طرز جي لکندڙن ۾ اسان جو نامور اديب، ڊاڪٽر نجم عباسي، به هڪ نمايان جڳهه والاري ٿو. پاڻ پاءُ صديءَ کان وٺي افسانا لکندو رهي ٿو، جي مختلف اخبارن ۽ رسالن ۾ ڇپجي پڙهندڙن کان تحسين حاصل ڪري چڪا آهن. انهن جو هڪ مجموعو ”طوفان جي تمنا“ شايع ٿي چڪو آهي، ۽ هي ”پٿر تي ليڪو“ ٻيو مجموعو آهي.
هن مجموعي ۾ جيڪي افسانا ڏنل آهن، تن کي موضوع جي لحاظ کان هيٺين قسمن ۾ ورهائي سگهجي ٿو:
هڪڙا، مڪار ۽ چالاڪ مرشدن جي خوب قلعي کولين ٿا، ۽ اهو منهنجو به هڪ سڀ کان اهم ۽ محبوب موضوع آهي، ڇو ته منهنجي خيال موجب دنيا ۾ اڄ تائين مڪار ۽ چالاڪ مرشدن جهڙي خطرناڪ ڪا به ٻي مخلوق پيدا نه ٿي آهي. زهري جيتن ۽ خونخوار جانورن کان ته ماڻهو پاڻ کي بچائڻ جي ڪوشش ڪندو رهندو آهي جو هو انهن کي پڪ سان خطرناڪ سمجهي ٿو، پر مرشدن جي طبقي طرفان اهڙو ته مڪاريءَ جو ڄار پکڙيل هوندو آهي، جو دل ۽ دماغ کي انهيءَ حد تائين مفلوج ڪري ڇڏي ٿو، جو ماڻهو از خود وڃي ٿو سندن ڄار ۾ ڦاسي، ۽ سندن براين کي به اندروني طرح چڱائي سمجهي ٿو، ۽ هنن طرفان جيڪو سندن مال، اولاد ۽ عزت تي ڌاڙو لڳندو رهي ٿو، ان کي به پنهنجي سڀاڳائي سمجهي ٿو، بلڪه ڪڏهن ته اهو به باور ڪرڻ لڳي ٿو ته اها ظاهر ۾ ڀلي کڻي بدڪاري هجي، پر باطن ۾ چڱائي هوندي.
هن مجموعي ۾ نجم صاحب جا اهڙا جيڪي افسانا آيل آهن، تن مان هڪڙو آهي ”قدمن چمڻ لاءِ“ هن ۾ هڪ مجاور يا خليفو، اول ته اها دعوا ڪري ٿو ته هن شهر ۾ ٻوڏ جو پاڻي بلڪل نه ايندو، ڇو ته هن شهر ۾ سندس مرشد جو روضو آهي. پر پوءِ جڏهن شهر ٻڏي ويو ۽ اها وسوڙل خلق وڏين مصيبتن ۾ مبتلا ٿي ويئي، جنهن کي مرشد طرفان بچاءِ جو يقين مليل هو، تڏهن وري خليفو صاحب ماڻهن کي الٽو اها ڪرامت ڪري ٻڌائڻ لڳو ته درياءَ بادشاهه وعدو ڪيو هو ته آءٌ ڪڏهن نه ڪڏهن مرشد سڳوري جا قدم ضرور چمندس! ۽ وسوڙل وري به انهيءَ چڪمي ۾ اچي ويا!
ٻيو افسانو ”پير جو لوڻ“ انهن احمقن جو آهي، جي مرشد جي پڙهيل لوڻ ۾ بنهه امرت ڌارا وارو اثر سمجهندا هئا، ۽ اهو هر مرض ۾ استعمال ڪندا هئا. پوءِ ڪي معمولي مرض از خود دفع ٿيندا هئا. نيٺ ان کي نانگ جي ڏنگ لاءِ به ترياق سمجهي ٻئي علاج کان غافل رهيا ۽ نتيجو ڏٺائون.
ٽيون افسانو ”ڪرامت“ انهيءَ شخص جي احوال بابت آهي، جنهن جون اکيون ڪاليجي شاگرد جي سمجهائڻ تي کلي پيون هيون، ۽ هن کي خوب سمجهائڻ بعد آخر اهو دڙڪو به ڏنو ته تنهنجي ٽجوڙي تنهنجو خزانو اسان جي حڪم تي ڳهي ويندي. هو ان دڙڪي جي اصليت کي سمجهي سجاڳ رهيو ۽ آخر مرشد جو موڪليل ڌاڙيل گرفتار ڪري، مرشد جا خوب پول کولي وڌائين.
چوٿون افسانو ”ڀوت“ اگرچ مرشدن بابت ته ناهي، پر ان وهم جو پوريءَ ريت پول کولي ٿو ته ڪيئن ماڻهو قبرن وارن کي ڀوت سمجهي پريشان ٿين ٿا.
ڊاڪٽر صاحب جي افسانن جو ٻيو موضوع آهي، انهن ٺڳ مهاجرن جو، جي اسلام جو نالو وٺي، وڃي اٻوجهه بنگالين تي ڪڙڪيا، سندن دولت طرح طرح رستن سان سميٽي، سندن ڪارخانا، زمينون، جايون، نوڪريون وغيره پنهنجي قبضي ۾ ڪري، هنن لاءِ رڳي غربت وڃي ڇڏي هائون، ۽ ان کانپوءِ ته کانئن حڪومت ڪرڻ جا حق به کسي پئي ورتائون. پوءِ جڏهن بنگالين جو رت ٽهڪيو، تڏهن هنن به ڪهڙي طرح بدلا ورتا. ڊاڪٽر صاحب جا ٻه افسانا ”پٿر تي ليڪو“ ۽ ”نه گهر جو نه گهاٽ جو“ ۾ انهن واقعن جي اثرائتي تصوير، نهايت قابليت سان چٽي آهي.
ٽيون افسانو ”سنڌي ساهرا“ وري اهڙن ٺڳ مهاجرن طرفان، اٻوجهه سنڌين کي ڦاسائڻ جو آهي.
ڊاڪٽر صاحب جو ٽيون موضوع آهي قوميت. انهن مان هڪڙي ڪهاڻي آهي ”پٿر تي ليڪو“، جنهن ۾ بنا ڪنهن شڪ شبهي اهو ثابت ڪيو ويو آهي ته انسانن جي باهمي رشتي جو ازلي بنياد آهي، ساڳي زبان، طن، سڀيتا ۽ تاريخ جو هجڻ. ٻي ڪهاڻي آهي ”ڪراچيءَ جا ميزبان“. ههڙي ڪهاڻي فقط سنڌ جو سچو درد رکندڙ ئي لکي سگهي ٿو.
ڊاڪٽر صاحب جي افسانن جو چوٿون موضوع آهي غلط دينداري. هن سلسلي جو هڪ افسانو آهي ”ڇوٽڪاري جي واٽ“ جنهن ۾ هڪ شخص پنهنجي بدڪار دوست جي اوچتي موت تي اگرچ پريشان ٿي پنهنجي نهايت ذليل بدڪارين کي پشيمان ٿي ڳڻي ٿو، پر پوءِ يڪدم ان جو علاج اهو ئي سوچي ٿو ته ڪهڙي پرواهه آهي، مون وٽ گهڻئي پيسا آهن، هن سال کڻي حج تي ويندس ۽ پاڪ ٿي ايندس، اهڙي ذهنيت ڪيئن نه انسانن کي بدڪارين تي اڀاري ٿي، ان جو صحيح نظارو هن افساني ۾ ملاحظو ڪري سگهجي ٿو.
پر ٻيو افسانو ”قلب اندر ڪعبو“ اهو تاثر ڇڏي ٿو ته حج کان به وڌيڪ عبادت آهي، انسان ذات جا دک گهٽائڻ جون ڪوششون ڪرڻ.
انهيءَ موضوع جو ٽيون افسانو آهي ”امين گل“ جنهن ۾ هڪ ٻچڙيوال پرديسي پورهيت کي ملان صاحب سخت بيماريءَ جي حالت ۾ به روزي ڀڃڻ کان روڪي، سندس معصومن کان ابو کسين ٿا، ۽ پاڻ موجن سان مزيدار طعام هڙپ ڪندا رهن ٿا.
انهن موضوعن کان سواءِ، باقي رهيل افسانن مان هر ڪو ڪو نه ڪو تاثر ڇڏي ٿو.
هڪ افسانو آهي ”پيٽ، دل ۽ پيار“ جنهن ۾ ان رواج جو پُر تاثر نتيجو ڏيکاريل آهي ته جيڪي شخص ڌيءُ ڄمڻ کان به اڳ ”پيٽ“ کي لکي ڏين ٿا، ان جو آخري نتيجو ڪهڙو ٿو نڪري.
”اڌ ۾ ڇڏيل ڪهاڻي“ اگرچ اڌوري آهي، پر دل جي گهراين جو، دل جي گهراين ۾ مڪمل تاٿر ڇڏي ٿي.
”جمن موچيءَ جي شادي“ اهو نهايت دکدائڪ تاثر ڇڏي ٿي ته غريب کي جنسي خواهش جي مجبوري آخر ڪٿي ٿي وڃي پهچائي، اهو نتيجو در اصل ان جو آهي جو هڪڙا ته تونگريءَ جي زور تي ڪنئين زالون هٿ ڪن ته ٻين کي ڪجهه به نٿو ملي.
”توکي مرڪندو ڏسان“ جي آکاڻي ان مرڪندڙ مکڙيءَ جي زندگي ٿي پيش ڪري، جنهن کي سندس بيدرد چاچو ڪنهن ٻڍي مواليءَ کي ٿو وڪڻي. هوءَ هر ڪنهن هڪجيڏي وٽ موهيندڙ مرڪ ٿي پکيڙي، آخرهڪ تونگر جي چڪمي ۾ اچي، پوڙهي کان جند ڇڏائڻ لاءِ ڀڄي ٿي. هو به سندس واس وٺي، کيس نڌڻڪو ڪري ڇڏي ٿو، پوءِ اگرچ هوءَ وڏي شهر ۾ لاچار ٿي پاڻ وڪڻڻ شروع ڪري ٿي، ته به ٻڍي مواليءَ وٽ وڃڻ لاءِ تيار ڪانهي.
افسانو ”يارهن ٽڪيون“ هڪ محبت ڀري عورت جي جوش رقابت عرف زناني غيرت جو واهه جو نظارو پيش ڪري ٿو، ۽ ان عام اعتقاد کي پرزا ڪري ٿو ڇڏي ته غيرتمند رڳو مرد آهي، جو زال جو ٻئي سان پيار سهي نٿو سگهي، باقي عورت انهيءَ تي ڪا به غيرت ڪا نه ٿي ڪري ته سندس مڙس گهڻيون شاديون ڪري.
افسانو ”ضدي“ زال مڙس جي عجيب ضدن جي مزيدار تصوير پيش ڪري ٿو، پڙهندڙ کي تفريح جو سامان پيدا ڪري ٿو ڏئي.
”ڪهاڻي جي تلاش“ ان وڏيرڪي ظلم ۽ ستم جو پورونقشو پيش ڪري ٿو، جو اسان جي ٻهراڙيءَ جي غريبن تي بري طرح ڇانيل آهي، ۽ ملن طرفان وري ان کي ختم ڪرڻ جي ڪوشش تي ڪفر جون فتوائون لڳنديون آهن.
”جٺ“ وارو افسانو ڏاڍو لطف ڏيندڙ آهي، جو عورتن جي زندگيءَ بابت هڪ کلائيندڙ ۽ پُرتاثر نظارو پيش ڪري ٿو، ۽ ”طوفان ۽ ڏيو“ وري عورتن جي نفسيات جو ٻيو مزيدار نظارو.
ان طرح ڊاڪٽر صاحب جا سڀ افسانا اهڙيءَ طرح سان لکيل آهن جو عبرت جي سامان سان گڏ لطف سان به ڀرپور آهن ۽ نهايت سلوڻيءَ سنڌيءَ ۾ آهن.
بلاشبهه ههڙا مجموعا سنڌي ادب کي مالدار بنائين ٿا، ۽ پنهنجن سان گڏ غيرن وٽ به فخر سان پيش ڪرڻ لائق آهن. سيکڙاٽ اديب ههڙن ئي صاحب طرز اديبن جي ٻاريل ادبي شمع کان روشني وٺي اڳتي هلن ٿا، ۽ اهي اديب، جن جو ادب اڪثر بي مقصد ٿئي ٿو، سي به ههڙا مجموعا پڙهي، پاڻ کي ڪجهه نه ڪجهه بدلائڻ لڳن ٿا.
ڏيپلائي
حيدرآباد سنڌ
٢٢ – جنوري 1973ع