سنڌي ساهرا
سليمان، پينشن بردار پوليس جمعدار هو. ٽيهه جريب زمين ٽڪر هوس ۽ مال متاع به چڱو چوکو هوس. عظيم اسڪول ۾ ماستر هو. هو ڳوٺ ۾ مالدار توڙي معزز ليکيا ويندا هئا. ان هوندي به عظيم سان ڪو شخص پنهنجي نياڻي پرڻائڻ لاءِ تيار نه هو.
عظيم جو بدن بي ڊولو ۽ ٿلهو هو، رنگ ڪارو ڪوئلو، پيٽ بمبئيءَ جي وياج خور سيٺ وانگر ٻاهر نڪتل ۽ لڙڪيل، مٿيون چپ سهي جهڙو سڄي پاسي کان چيريل، نڪ ائين هو ڄڻ ته ڪنهن مٽيءَ جو چاڻو کڻي چهري تي ٿڦيو هوس: ايتري تي به بس ڪا نه هئي؛ هو هڪ اک کان ڪاڻو هو. اها اک هڪ جهڳڙي ۾ وڃائي هئائين، جڏهن ننڍو هو، تڏهن هڪ ڇوڪر سان تڪرار ٿي پيس. هي ڀلا ٿلهو متارو، هڪدم هن کي ٿڦڙ وهائي ڪڍيائين. ڇوڪر ڏٺو ته هن وهڙي سان سڌي طرح پڄڻ ته محال آهي، سو ڪيائين هم نه تم، کڻي سروٽو ٺڪاءُ ڪيائينس ٻوٿ ۾. سروٽو وڃي کاٻي اک تي لڳس. تارو ئي ٻاهر نڪري آيس.
هن جي ڀوائتي شڪل جو ويچاري، هر ڪو پنهنجي نياڻيءَ تي ڪهل آڻيندو هو. سليمان، ٻه هزار ٽي هزار روڪ پيسن جي به آڇ ڪئي، پر ڪنهن ڪين مڃيو، عظيم جي عمر وڏي ٿيندي ٿي ويئي.
پاڪستان ڇا بنيو، هتي جي ڇڙن واسطي رحمت جا دروازا کلي ويا. ڪيترن ئي نڌڻڪن ۽ سماج جي ستايلن جي اجڙيل باغ ۾ بهار جون اميدون جا ڳڻ لڳيون، هندستان مان پناهگيرن جو سيلاب اچڻ شروع ٿي ويو. ڪيترائي ماڻهو، ٿورن پيسن ۾ پناهگير عورتون وٺي پرڻجي ويٺا.
اسان جي ديس ۾ عورتون ۽ ڇوڪريون به ته ڍڳن ڍورن ۽ واپار جي وٿ وانگر وڪامنديون آهن. جهڙيءَ ريت ڪنهن شيءِ جي پيداوار وڌندي آهي، يا واپاري کٽي پوندو آهي، ۽ مال جلدي نيڪال ڪرڻ چاهيندو آهي، تڏهن اهو مال سستي ملهه وڪامندو آهي. آيل پناهگيرن ۾ جيئن ته ڪيتريون بيوهه ۽ يتيم بڻجي آيون، ان ڪري عورتن جي تعداد ۾ واڌ ٿي. تنهن کانسواءِ ڪيترن بدمعاشن اهڙن بيوس عورتن کي پنهنجي دام ۾ ڦاسائي هتي آندو، ۽انهن جو وڪرو ڪري پنهنجا کيسا گرم ڪيا.
عظيم جي اونداهي سنسار ۾، اميدن جو نئون سج اڀريو. سندن هڪ مائٽ حيدرآباد ۾ رهندو هو. هن کي پنهنجي مطلب جي ڳالهه لکي موڪليائون. هنن جلد ئي جواب ڏنن ته هڪ شخص ڇهن سون ۾ پنهنجي ڪنواري ڌيءُ ڏيڻ لاءِ تيار آهي، توهين هڪدم هليا اچو. هنن به اتي پهچڻ ۾ دير ڪو نه ڪئي. پر جڏهن ڪنوار جي پيءُ گهوٽ جي شڪل شبيهه ڏٺي، تڏهن وڌيڪ ڳالهين ڪرڻ کان انڪار ڪيائين.
عظيم جي هٿن مان ڄڻ ڪجهه ڪري پيو. سڀ اميدون خاڪ ۾ ملي ويس. مگر خدا جي مهربانيءَ سان پناهگير ٿورا ڪو نه هئا. ماڪڙ وانگر ملڪ تي ڇائجندا ٿي ويا. هنن همت نه هاري ۽ ٻين جهوپڙين ۾ تلاش ڪندا رهيا. نيٺ هڻي وڃي هنڌ ڪيائون، هڪ همراهه وٽ پنهنجي رنڙ ڀاڄائي هئي. ماستر جي ڀوائتي شڪل ڏسي به هو ڪو نه هٻڪيو. سودو مهانگو نه هو. زال ۽ ڀاڄائي جي ڪلڪل کان به جند ڇٽندي، پنج سؤ روڪ به ملندا ۽ گهر ۾ کارائڻ لاءِ هڪ بيڪار ڀاتي به گهٽ ٿيندو.
ماستر جو گهر آباد ٿي ويو. هو ڏاڍو خوش هو. پر سگهو ئي گهر وارن جي ڪيفيت عجيب بڻجي پئي. نه هو پيا ڪنيز جي زبان سمجهن، ۽ نه هوءَ هنن جي. ڪنيز هئي طبيعت جي تيز ۽ ڳالهائڻ جي تکي، ٿوري گهڻي ڳالهه، جا سندس مزاج خلاف ٿيندي هئي ته وٺي وائويلا مچائيندي هئي، ڏاڍيان ڳالهائيندي هئي ۽ پٽ پاراتا ڏيندي هئي.
عظيم جي ماءُ، اوڙي پاڙي جهيڙا ڪار هئي. جنهن سان لڙائي ٿيندي هئس، ان کي پوپٽيون پڙهائي ڇڏيندي هئي، ان جو تڏو ئي کڻائي ڇڏيندي هئي. مگر ڪنيز آڏو، هن جي دال ئي ڳري نه سگهي. جنهن وقت هن جي زبان قينچيءَ وانگر هلڻ شروع ڪندي هئي، تنهن وقت ڪنهن کي وٺ ڇو ٿي ڏئي!
بعضي بعضي ته ايئن ٿيندو هو، جو گهر وارن کي اهو به پتو ڪو نه پوندو هو ته ڪنيز ڪاوڙي ڪهڙي ڳالهه تي آهي، ڇا پئي چوي ۽ ڪنهن تي پئي ڇوهه ڇنڊي؟ دٻي ۾ ٺڪريون. سڀئي هڪ ٻئي ڏي نهاريندا رهجي ويندا هئا. عظيم ويچارو ته شرم ۾ ٻڏي ويندو هو. هن کي چُپ ڪرائڻ جا هڙئي حيلا هلائيندو هو؛ پر سڀ اجايا. آخر ٻانهون ٻڌي گاڏڙ ٻوليءَ ۾ چوندو هوس ”ڀلا بات ته آهستي ڪرو، پاڙي وارا سن لينگي.“ اهو ٻڌي ڪنيز پاڙي وارن کي ٻه چار گاريون ڏئي وٺندي هئي. مشين گن جي سامهون جو ايندو، سو ڪٿي ٿو بچي. مڙني جو نڪ ۾ دم ڪري ڇڏيائين.
ڪنيز کي نئين ماحول جي ڪا به ڳالهه ڪا نه ٿي آئڙي. گهر وارن جي هر چيز تي هوءَ ٺٺولي ڪندي هئي. هتي جي ماڻهن ۽ رسمن کان بڇان ٿي آيس. هر معاملي ۾ چوندي هئي ته اسان جو ملڪ هينءَ، اسان جو ملڪ هونءَ.
هوءَ گهڻو ڪري مڙني ملڻ وارين کي ٻڌائيندي هئي ته اتي هندستان ۾ اسين لکن جا مالڪ هئاسين، ڏهه ڏهه نوڪر پيا ڦرندا هئا، هن گهر جهڙآ ته اسان جا ڪاڪوس هوندا هئا، ٻاهر سدائين عاليشآن بگين ۾ نڪرندا هئاسين ۽ ڪڏهن به زمين تي پير نه رکيوسين. اسان جي قسمت ڦٽي، جو جهوپڙين ۾ اچي پياسين؛ ۽ پوءِ اچي رئڻ ۾ ڇٽڪندي هئي.
هڪ ڏينهن هن جي نڻان، پنهنجي ساهيڙيءَ کي ٻڌايو ”اسان ڪنيز کي پنج ڇهه وڳا سبرائي ڏنا آهن، پر هن جا ڪپڙا ڏاڍا ميرا ٿي ويندا آهن، تڏهن به انهن کي مٽائڻ جو خيال ڪو نه ڏيکاريندي آهي. هڪ دفعي مون سندس ڌيان ميرن ڪپڙن ڏي ڇڪايو ته چوڻ لڳي ته اتي اسين جيڪو نئون ڪپڙو پهريندا هئاسين، اهو وري لاهيندا تڏهن هئاسين، جڏهن صفا ليڙون ليڙون ٿي ويندو هو. ان کي ڌئڻ جي تڪليف به ڪو نه وٺندا هئاسين. هوندو ئي جو هڪڙو جوڙو هو.“ ۽ ٻئي ساهيڙيون ٽهڪ ڏئي کلڻ لڳيون.
گهر جا سڀ ماڻهو، هن جي لاڏ ڪوڏ کڻڻ، ۽ هن کي راضي رکڻ جي هر ممڪن ڪوشش ڪندا هئا. مس مس ته سندن پٽ جو گهر آباد ٿيو هو. هن کي ڳپل ڳهه ۽ ڪپڙا ٺهرائي ڏنا ويا هئا. هن جي هر طلب پوري ڪئي ويندي هئي. گهر جو خرچ پکو هلائڻ هن جي حوالي هو هوءَ گهر ڌياڻي هئي.
هن جي سس ڏاڍو سڙندي هئي. منهن تي ڪجهه ڪڇڻ جي جرئت ڪا نه هئس، پر پرپٺ ٻين ماين سان هن جي گلا ڪري، اندر جي باهه ڪڍندي هئي.
”چوي ٿي ته هتي جا ماڻهو اڻ سڌريل آهن؛ ڀلا پاڻ وري ڪهڙيل سڌريل آهي. مُئي واتراڌي، سڄي ڳوٺ ۾ اسان کي کڻي بدنام ڪيو اٿس. چسيري ۽ کائؤ اهڙي آهي، جو اسان جو گهر کٽائي ڇڏيو اٿائين. ڪنيءَ رن اڳي ته ڪو زيور ڏٺو به ڪو هوندو ۽ هاڻ هر مهيني انگل پئي ڪري ته فلاڻو فلاڻو زيور جوڙائي ڏيو.
”چوندي آهي ته اسين محلن ۾ رهندا هئاسين، ۽ ست رشيون کائيندا هئاسين، ڪوڙي ڪنهن جاءِ جي. سنڌي خالص گيهه جي ته بوءِ به نه ٿي وڻيس، ڀاڄي پسند اها اچيس جا سرنهن جي تيل ۾ پڪل هجي ۽ ٻڪ مرچن جو پيل هجيس. صفائيءَ جي ته دشمن آهي. محلن ۾ رهڻ واريون پري پري کان پڌريون. هيءَ ڪوجهي ڇا رهي هوندي محلن ۾!“
هن کي ڪنيز جي پان کائڻ واري عادت تي ڏاڍي خار ايندي هئي. چوڻ لڳي ”پان کائڻ جي ڪهڙي نه ڪني عادت اٿس، اٺئي پهر ڄاڙيون پيون هلنس. وات هر وقت پڪن سان ڀريو پيو اٿس. ٻن چئن ڄڻين جي وچ ۾ ويٺي هوندي ته به پئي ڳاڙهيون ٿڪون اڇلائيندي. ٿڪون اڇلائي اڇلائي در دريون، ڪپڙا لٽا، کٽون ۽ ڀتيون ڳاڙهيون ڪري ڇڏيون اٿائين. پان ڪري ڏند اهڙا ڳاڙها ۽ گدلا اٿس جو ڀرسان وهڻ تي دل پئي ڪچي ٿئي ڪٿان جي کَرڙ اچي اسان جي نصيبن ۾ پئي!“
شاديءَ کان اٺ مهينا پوءِ، هن جو ڏير اچي سهڙيو، هو ڪنيز کي وٺڻ آيو هو ته ڪجهه ڏينهن لاءِ هلي وٽن رهي. ماستر وارا ته ڪنوار جي هر ناز برداريءَ لاءِ تيار هئا. هنن خوشيءَ سان موڪل ڏني. ڪنوار تيارين ۾ لڳي ويئي. پنهنجا سمورا ڳهه ڳٺا، جن ۾ ڪي سونا هئا ڪي روپا، سڀئي ڪپڙا ۽ پنهنجي ٻئي سامان سان ٻه وڏيون پيتيون کڻي ڀريائين. گهر وارن سان به ڏاڍو مرڪي پئي ڳالهايائين. چيائين پئي ته ”سمورو سامان انهيءَ ڪري ٿي کڻي وڃان ته پنهنجي برادريءَ وارن کي ريس ڏياريان ته منهنجي سنڌي ساهرن، مون کي ڪهڙا نه سک ڏنا آهن، ۽ ناز نعمت سان رکيو آهي.“
هوءَ پندرهن ڏينهن جي موڪل وٺي، پنهنجي ڏير سان روانه ٿي.
پندرهن ڏينهن گذريا، مهينو گذريو، ٻه مهينا به گذري ويا پر نه ڪنوار پيدا ٿي ۽ نه هن جو ڏير ڏسڻ ۾ آيو ۽ نه ڪري ڪا چٺي چپاٽي آئي.
ماستر وارن جي دل ۾ کٽڪو جاڳيو. پهرين ته هو ويچارڻ لڳا ته شايد بيماري سيماري ڪري ڪو نه آيا، پر تڏهن به ٻه اکر لکي ڇو نه ٿا موڪلين. نيٺ پنهنجي حيدرآباد واري مائٽ کي خط لکيائون ته تون جاچ ڪري جواب ڏي. هن چئن ڏينهن اندر ئي ورندي لکين ته ”مان ڳولا ۾ ويس، مگر ان جڳهه تي نه اها جهوپڙي هئي ۽ نه جهوپڙيءَ وارا“
جڏهن، اهو خط، عظيم پڙهي پورو ڪيو، تڏهن، هن جي ماءُ، جنهن کي اول ئي پنهنجا ۽ پنهنجي ٻن ڌيئرن جا ڪي ڳهه گم ٿيل نظر آيا هئا، تنهن مرڪي چيو: ”رن ته وئي، پر رلهي به کڻي وئي!“
٭
ڪراچي، ١١ – آڪٽوبر 1950ع
ماهورا هلال پاڪستان: جون 1958ع