جمن موچيءَ جي شادي
اڃا ٻه سال به ڪين گذريا ته مائيءَ کي سلهه اچي سوگهو جهليو، ۽ جنهن کي هن نهوڙي نيو. هوءَ ٽن ورهين جي معصوم ٻار کي ڇورو ڇڏي رمندي رهي. مرڻ کان هڪ ڏينهن اڳ، پنهنجي پاڙي واري رحمت ماءُ کي سڏائي چيو هئائين ته: ”ادي، رحمت ماءُ! منهنجو وقت اچي ڀريو آهي، ڏينهن ٻه مس ڪڍان. منهنجو جمن توکي پرتو اٿئي. هن ڇورڙي ٻار جو ٻيو ڪير به ڪونهي. ڌڻي توکي درجا ڏيندو. ڇڏي نه ڏجانس.“
ڪا ٻي مهل هجي ها ته رحمت ماءُ اصل ڪين قبول ڪري ها، پر مرندڙ ماءُ کي آٿت ڏيڻو ئي پيس.
جيتوڻيڪ هوءَ مڇيءَ مانيءَ واري هئي، پر پرائي ننڍڙي ٻار کي پالڻ، هن جي طبيعت گوارا نه ٿي ڪيو.
جمن يتيم ٿي ويو. پيءُ جو سايو ته اول ئي کڄي چڪو هو، هينئر ماءُ جي گود کان پڻ محروم ٿي ويو.
هن جو پيءُ جيئرو هجي ها ته اسڪول کڻي نه به موڪليس ها، ته به گهٽ ۾ گهٽ پنهنجي پاسي ۾ وهاري، اباڻو ڏاڏاڻو ڌنڌو ته سيکاريس ها، ۽ هو پيٽ قوت ڪمائڻ جي لائق ٿي وڃي ها.
اڃا هو هلڻ چلڻ جهڙو مس ٿيو ته رحمت ماءُ، هن کان گھر ۽ ٻاهر جو ڪم وٺڻ شروع ڪيو. ڪاٺيون ڪري اچڻ، پاڻي ڀرڻ، ٻهاري ڏيڻ، سودو سلف وٺي اچڻ ۽ ٻيا اهڙا سنها ٿلها ڪم هن کي ڪرڻا پوندا هئا. ماني ٿوري ملندي هئس، ۽ ڪم گهڻو ڪرڻو پوندو هئس. ان سان گڏ وري چار ئي پهر پوڙهيءَ جو پٽ پاراتو، ڇڙٻون ۽ مارڪٽ. ويچارو گڏهه وانگر پيو وهندو هو.
هن جي عمر ٻارهن سال اچي ٿي. ٻڍي رحمت ماءُ جو وهنوار، هن جي سهڻ کان ٻاهر ٿي چڪو هو، ۽ هڪ ڏينهن، هو ڀڄي نڪتو.
ڪنهن ٻئي پاسي ڪو نه ويو. ان ڳوٺ جي وڏيري وٽ وڃي ٻيلي ٿي بيٺو. هو وڏيري جي اوطاق جي ڇنڊ ڦوڪ ڪندو هو، ۽ ايندڙ ويندڙ مهمانن جي ٽهل ٽڪور پڻ. ان کان سواءِ حويليءَ جي نوڪري پڻ ڏيندو هو، ۽ وڏيري جي ننڍي نينگر کي گهمائڻ ۽ پرچائڻ به هن جي بلي هو. ان جي اجوري ۾ وڏيرو هن کي رکي سڪي ماني به ڏيندو هو، ۽ پراڻا لاٿل ڪپڙا به عنايت ڪندو هو، تنهن کانسواءِ مهيني ۾ چار رپيا کيسي خرچي پڻ.
جمن جوانيءَ ۾ قدم رکيو. نوان امنگ، نيون خواهشون ۽ نوان جذبا ڇوليون مارڻ لڳا. مگر هو غريب هو. هي جو ٿورو گهڻو اٽو ۽ لٽو ميسر ٿي ٿيو، اهائي نعمت هئي. وڌيڪ جي آرزو ڪيئن ڪري؟ مگر جوانيءَ جو جوش ڪٿي ٿو وهڻ ڏئي!
هن چوڌاري نظر ڊوڙائي. ڪو به هن جو همراز ۽ همدرد ڪو نه هو. ڪنهن کي به هو پنهنجو چئي نه ٿي سگهيو. پوءِ ڇا هو ساري عمر اڪيلو ۽ بي يار گذاريندو؟ ڇا هو ڪڏهن به پنهنجو گهر وسائي ڪين سگهندو؟ ڇا ڪڏهن به هن کي زال ۽ اولاد حاصل نه ٿيندا؟
هن کي ڪا به واهه نظر نه آئي. پر هو نوجوان هو، ۽ گهير ۾ گهڙي، قسمت سان لڙڻ کان نه ٿي ڪيٻايائين. ”ڇو نه ڪو اهڙو رستو اختيار ڪريان، جو مون وٽ ڪجهه پيسا گڏ ٿي سگهن. زماني جو ڏِيو سون چانديءَ جي تيل سان ٻري ٿو.“ هن سوچيو.
ٻئي ڏينهن هو وڏيري جي نوڪري ڇڏي، وڃي مزوري ڪرڻ لڳو. محمود رازي هن کي پاڻ وٽ ڪم ڪرڻ جي موڪل ڏني. هو تگاري کڻڻ لڳو. پهرين هن کي ٻارهن آنا روزاني اجرت ملندي هئي، ۽ پوءِ پورو رپيو ملڻ لڳي. هو مهيني ۾ پنجويهه ڇويهه رپيا ڪمائيندو هو. ڪفايت ڪرڻ سان به هو مهينن ۾ چئن پنجن رپين کان وڌيڪ بچائي ڪو نه سگهندو هو. مهانگائي به ڏاڍي هئي. روز ٻه چار ٻيڙيون به پيئندو هو. بعضي بعضي بيمار به ٿي پوندو هو، ۽ دوا درمل تي ٻه چار رپيا خرچ ٿيندا هئس. هڪ ڀيري ته ڪم ڪندي، پڪي سر اچي ٽنگ مٿان ڪريس، ۽ ٽنگ وارو هڏو ئي ڀڄي پيس. ان ڪري ٻه مهينا ساندهه ڪم ڪري ڪو نه سگهيو. ان عرصي اندر ميڙي چونڊي به ختم ٿي ويس. انهيءَ هوندي به پنجن ڇهن سالن ۾ ڏيڍ سو رپيا ڪٺا ڪري ورتائين.
ڦوهه جوانيءَ جو زمانو. ڏينهن ته جيئن تيئن مصروفيت هجڻ ڪري گذري ويندو هو، مگر رات اڻ کٽندڙ ۽ بيقرار هوندي هئي. ڳپل رات تائين، پاسا ورائيندو رهندو هو. تصور ئي تصور ۾ هوائي قلعا جوڙيندو هو. پنهنجي گهر ٻار جا نوان نقشا چٽيندو هو. ڏينهن جو ڏٺل عورتن سان بغلگير ٿيندو هو. ڪڏهن ڏسندو هو ته هڪ حسين محبوبڙي هن کي اک جي اشاري سان سڏي رهي آهي؛ ڪڏهن بادشاهه بڻجي دنيا جي سهڻي ۾ سهڻين عورتن جي وچ ۾ وهندو هو؛ ڪڏهن جادوءَ جي ٽوپي پائي (جنهن ڪري ڪو به ڏسي نه سگهي) خوبصورت ڇوڪرين کي پنهنجي دام ۾ ڦاسائيندو هو. اهڙيءَ ريت خيال ڊوڙائيندي ۽ عجيب غريب حرڪتون ڪندي، هن جو دماغ ۽ جسم ٿڪجي پوندا هئا. انهيءَ ٿَڪَ ۾ ئي ننڊ جي آغوش ۾ پهچي ويندو هو. ننڊ ۾ به اهي ئي حورون ۽ پريون پيو پسندو هو.
هڪ اهڙي ئي اداس ۽ بيچين رات جو، هو سوچڻ لڳو ته: ” آخر منهنجي هيءَ حالت ڪيستائين هلندي؟ ڇا هي منهنجو تمنائون اڌوريون رهجي وينديون؟ ڇا آءٌ اهڙي طرح ڦٽڪندي ڦٽڪندي مري ويندس! ...... نه، نه، ائين ڪيئن ٿيندو! ڪوشش ته ڪري ڏسان، ڪنهن کي چوان ته سهي.“
ڳوٺ ۾ هڪ چاچو ٻڍل ئي هو، جو هن کي شفقت جي نظر سان ڏسندو هو. چاچي ٻڍل جي، جمن جي پيءُ سان گهاٽي ياراني هوندي هئي. اهوئي سبب هو، جو هو ڪڏهن ڪڏهن جمن وٽ ايندو هو، ۽ بيماري سيماريءَ ۾ سار سنڀال لهندو هو.
چاچو هن جو احوال ٻڌي ٽٻيءَ ۾ پئجي ويو. ڪجهه سوچ ويچار بعد چيائين ”پٽ، ڪم ته ڏاڍو اؤکو ٿو نظر اچي. تو کي ته پنهنجي برادري آهي ئي ڪا نه. اڄ ماڻهو ڌارين ۾ ڪٿي ٿا ڌيءُ ڏين. پيسو پنجڙ به ته تو وٽ ڪو نه هوندو. خير، پٽ! مان ڪوشش ڪندس. ڌڻي مڙئي چڱي ڪندو.“
(2)
ٻڍل، سائين ڏني حجم وٽ ويو. سائين ڏني حجم جي ڌيءُ ساماڻي ويٺي هئي. پر چاچي ٻڍل کي کتو جواب ڏنائين ته: ” پنهنجا مري کپي ويا آهن ڇا، جو ڌارين ۾ ڏيندس.“
چاچو نا اميد ٿي موٽيو. مهيني کن کانپوءِ، سائين ڏني پنهنجي برادري جي هڪ پوڙهي سان پنهنجي نوجوان ڌيءُ پرڻائي ڇڏي. پوڙهو هو ته ڇا ٿيو، پنهنجي برادريءَ جو ته هو!
علي خان ميمڻ وٽ پنهنجي ڀائٽيءَ جو سڱ هو. چاچي ٻڌو ته هو ڪنهن موزون ڇوڪري جي ڳولا۾ آهي.هن وٽ لنگهي ويو، ۽ جمن واسطي سڱ گهريائين. هن جون خوبيون ٻڌائيندي چيائين ته: ”جمن سٺن لڇڻن وارو ڇوڪرو آهي، ڪمائيندڙ ڪرتيندڙ، جانٺو جوان آهي.“ مگر علي خان کي انهن ڳالهين جو اونو ئي ڪو نه هو. هو ته جمن جو نالو ٻڌي، باهه ٿي ويو. جواب ڏنائين: ”چاچا، ڇو اچي اڇي ڏاڙهيءَ ۾ اٽو خراب ٿيو اٿئي. شرم نه ٿو اچيئي جو هڪڙي ڪمذات موچيءَ واسطي مون کان ٻانهن گهرڻ آيو آهين0هن ل عورتن سان بغلگير ٿيندو هو. هو. هو، مگر رات اڻ کٽندڙ ۽ بيقرار هوندي هئي. ؟ ڇا ڪڏهن به هن کي زال ۽.
چاچو موٽي آيو. ڪجهه ڏينهن کانپوءِ، علي خان پنهنجي ڀائٽي هڪ همذات ميمڻ سان پرڻائي ڇڏي. هيءُ هڪ رولو ۽ نڪمو ڇوڪرو هو. ڇوڪريءَ مڙس سان هڪ ڏينهن به سک ڪو نه پاتو.
خبر ناهي ته ساجن کٽيءَ کي ڪيئن دل ۾ رحم پيو، جو ڌارين ۾ ڌيءُ ڏيڻ جي هام ڀريائين. مگر جڏهن وڌيڪ ڳالهيون ٻوليون هليون. تڏهن اهو اِٽَ هڻي بيٺو ته هزار کان گهٽ ۾ سڱ نه ڏيندس. ايتري رقم جو ٻڌي، ٻڍي جي دل وري هارجي وئي. هن کي پڪ هئي ته جمن ڪنهن به صورت ۾ ايڏي رقم مهيا ڪري نه سگهندو.
ساجن کٽيءَ جي ڌيءُ ڏاڍي سهڻي هئي. جڏهن وڏيري جي ڪن هيءَ ڳالهه پهتي، تڏهن هزار جا به ٻارهن سئو ڏيئي، ساجن جي ڇوڪريءَ سان شادي رچايائين. ساجن کٽي هٻڪيو اصل ڪو نه؛ جيتوڻيڪ وڏيرو سٺ سالن جو ٻڍو هو ۽ هن جي حويليءَ ۾ اول ئي ٽي پهاڄون موجود هيون.
چاچي ٻڍل اڃا همت نه هاري هئي. هو ووڙ ڏيندو رهيو. عثمان ميربحر وٽ به ويو. پر هن مرڳوئي نرالو شرط وڌس. چيائين: ”چاچا، منهنجو پٽ به جوان جماڻ آهي، ان جي ڳڻ به ڪرڻي آهي. انهي ڪري مان ”ڏي وٺ“ جو معاملو ڪندس. منهنجي پٽ واسطي سڱ پيدا ڪريو ته آءٌ اوهان کي پنهنجي نياڻيءَ جي ٻانهن ڏيان.“
چاچو هتان پڻ ماٺ ڪري موٽيو. عثمان،نيٺ پنهنجي ساماڻل ڌيءُ، بچو ڍکڻ جي ننڍي پٽ سان مڱائي ڇڏي. بدلي ۾ بچوءَ جي ڌيءُ سان پنهنجي پٽ جو نڪاح پڙهايائين. ڪنوار جي عمر هئي ست سال ۽ گهوٽ جي ايڪيهه سال.
ٻڍل ۽ جمن دير دير تائين پيا ڪچهري ڪندا هئا، ۽ اهڙن واقعن تي رائزني ڪندا هئا. وڏن خاندانن ۽ شاهوڪارن کان رشتي گهرڻ جو ته هي مسڪين پورهيت دل ۾ خيال به آڻي نه ٿي سگهيا. حالانڪه انهن وٽ ڪيتريون حق بخشايل ۽ وڏور ڌيئر ويٺيون هيون.
(3)
اهڙي طرح ڏينهن بدلجي هفتا ٿيا. هفتا بدلجي مهينا ٿيا، ۽ مهينا بدلي سال ٿيا. وقت پهاڙ تان وهندڙ درياهه وانگر، تيزيءَ سان گذري رهيو هو. ڪيتريون ئي شاديون ٿيون، ڪيترائي گهر آباد ٿيا، پرڻيلن جا گهر ٻارن جي شور ۽ غل سان گونجي اٿيا. ٻار جوان ٿيا ۽ جوان ٻڍا. سلا وڌي وڃي وڻ ٿيا. هر چيز وڌندي ٿي ويئي. مگر هيءَ واڌ ۽ اوسر جيڪڏهن اڻ لڀ هئي ته رڳو جمن موچيءَ جي اڱڻ ۾. هن زندگيءَ جا پنجٽيهه بهار نه، پر خزان ڏٺا هئا، مگر هو اڃا تائين اڪيلو هو، هن جي جهوپري اڪيلي هئي، هن جي دنيا اڪيلي هئي. اهي ئي بيقرار ۽ ڊگهيون راتيون ۽ ٿڌا شوڪارا. اڄ تائين نه هن جي گهر ۾ زال آئي ۽ نه ٻارن جو چهچٽو ٿيو. نه هو بادشاهه بڻجي پري جمال راڻين جي وچ ۾ ويٺو، ۽ نه ڪنهن جوانڙيءَ هن کي اکين جي اشاري سان پاڻ وٽ سڏايو، ۽ نه وري جادوءَ جي ٽوپي ئي ملي. خواب، خواب ئي رهجي ويا. هن جي حياتي ته ڪنهن شاعر جو ”نه کٽندڙ مرثيو“ هئي.
چاچو ٻڍل به مٿا مونا هڻي، ماٺ ڪري ويهي رهيو، هينئر ته هو صفا ڪُراڙو ٿي ويو هو.
جمن کي اميد جو هڪ نئون ڪرڻو نظر آيو. ارباب موچيءَ جي ڌيءُ رَني هئي. هن جو مڙس ڇهه مهينا اڳ فوت ٿي ويو هو. هن ويچاريو ته ارباب جي برادريءَ مان کڻي نه آهيان، پر ته به ذات ڀائي ته ضرور آهيان. ڪجهه ننگ پوندس، ۽ تنهن کانسواءِ ته ڌيڻس رنڙ آهي؛ مون وٽ هن وقت ڏوڪڙ به چڱا گڏ ٿي ويا آهن. هي ڳالهيون ڳڻي، هن کي پڪ ٿيڻ لڳي ته بس هاڻي منهنجي جهوني آرزو پوري ٿيڻ واري آهي.
هن اٿي ڏوڪڙ ڳڻيا. اٺ سئو ويهه رپيا هئا. هو مرڪيو. هنجي ڪنن ۾ دهلن ۽ شرناين جو شيرين آواز گونجڻ لڳو، ۽ هو ڪا فلمي ڌُنَ جهونگاريندو، چاچي ٻڍل جي گهر ڏانهن راهي ٿيو.
ارباب موچيءَ صفا انڪار ته ڪو نه ڪيو، پر هن جو جواب زياده اميد ڀريو به ڪو نه هو. هن کي جمن گهڻو پسند نه هو، ڇو ته هو گهر ۾ اڪيلو ۽ ڇنو ڇورو هو. ان کانسواءِ هن جي ناٺيءَ کي وفات ڪئي اڃا گهڻو وقت ڪو نه ٿيو هو، ۽ هن کي آسرو هو ته شايد ڪا بهتر مائٽي اچي وڃي. ان ڪري ٻڍل کي چيائين : ”اسان کي تڪڙ ڪونهي، ڇوڪري اڃا غم ۾ آهي، ٻيا پيغام اچڻ جي به اميد آهي، اسان جڏهن آخري فيصلو ڪيو تڏهن توکي سڏائي ٻڌائيندس.“
چاچي کان احوال ٻڌي، جمن کي سخت صدمو رسيو. هنجا سڀ حيلا بيڪار ثابت ٿيا هئا. هو اڪثر سوچيندو هو ته ”هن طرح جيئري رهڻ مان ڪهڙو مقصد؟ منهنجي حياتي ۾ نه خوشي آهي ۽ نه دلچسپي. هيءَ شرافت ڪهڙي ڪم جي!“
ڇهه مهينا ٻيا به گذري ويا. هڪ صبح جو، چاچي ٻڍل کي، ارباب موچيءَ جو نياپو مليو ته سانجهيءَ جو مون وٽان ٿي وڃجانءِ. ٻڍل کي ٻڌي ڏاڍي سرهائي ٿي. هن کي پڪ ٿي ته جنهن چيز لاءِ، هن سالن جا سال جستجو ۽ جاکوڙ ڪئي هئي، ان ۾ هن کي اڄ ڪاميابي حاصل ٿيندي.
سانجهيءَ جو، جنهن وقت ٻڍل، ارباب ڏانهن وڃڻ لاءِ پراڻو بوسڪيءَ جو پٽڪو ٻڌي رهيو هو، تنهن وقت هن جو پٽ سهڪندو گهر آيو ۽ اچڻ سان چيائين: ”بابا، ڪجهه ٻُڌَوَ ..... پوليس جمن کي پڪڙي ويئي. هن ابراهيم سوناري جي ڌيءَ سان زوريءَ ڪارو منهن ڪرڻ جي ڪوشش ٿي ڪئي!“
اهو ٻڌي، چاچو غمگين ضرور ٿيو، پر هن جي چهري تي حيرت جو ڪو به اهڃاڻ ڪو نه اڀريو، ۽ هن بوسڪيءَ جو پٽڪو لاهي، وري صندوق ۾ سانڍي ڇڏيو.
٭
خانواهڻ، ٢٠ – مئي ١٩52ع
ماهوار هلال پاڪستان: ڊسمبر ١٩57ع