توکي مرڪندو ڏسان
مون هن جو نالو ”انٽرنيشنل معشوق“ رکيو هو. جڏهن مون کي پنج ماڙ هاسٽل جي اولهه واري پاسي ۾ ڪمرو مليو، ۽ مان بالڪنيءَ ۾ بيهي، آسپاس جي دنيا جو ديدار ڪري رهيو هوس، ان وقت منهنجي نظر هيٺ هڪڙي ڪچي گَهرَ جي اڱڻ ۾، بيٺل ڇوڪريءَ تي وڃي پيئي. هن جي عمر سورنهن سترهن سال هئي. هوءَ ڦوهه جوانيءَ ۾ هئي، ۽ هن جو انگ انگ جوڀن وچان جرڪي رهيو هو ..... هوءَ مون ڏانهن گهوري نهاري رهي هئي، ۽ منهنجي ڏسندي ڏسندي، هڪ ملٽري سئليوٽ (سلام) به ڪري ورتائين، ۽ هٿ سائين ائين اشارو ڪرڻ لڳي، ڄڻ ته پڇيائين ته خوش چڱو ڀلو ته آهين نه، ٻيو ته مڙئي خير آهي!
منهنجون واڇون ٽڙي ويون، ۽ بي اختيار، چهري تي مسڪراهٽ ناچ ڪرڻ لڳي. هر نوجوان وانگر هڪدم خوشفهميءَ ۾ مبتلا ٿي ويس. مون کي پنهنجي حسن تي ناز ٿيڻ لڳو ته، ڪيئن نه عورتن کي بنا دير گهائل ۽ مائل ڪري ٿو وجهي. مون سمجهو ته لَو اِئٽ فرسٽ سائيٽ (پهرين نظرن ۾ ئي عشق) جو جيئرو جاڳندو مثال قائم ڪيو اٿم. هن هيترن نوعمر شاگردن ۾ جو منهنجو انتخاب ڪيو آهي، ان ۾ به ڪو ته راز آهي!
پر لاليء (اهو ئي سندس نالو هو) مون کي گهڻو وقت ان خوشفهميءَ ۾ مبتلا رهڻ نه ڏنو. آءٌ اڃا انهيءَ روحاني لذت مان لطف ماڻي رهيو هوس، ته هن کي وري سلام ڪندي ڏٺم. مگر هن دفعي هن جو رخ ٻي بالڪنيءَ طرف هو. مون نِوڙي ڏٺو. هوءَ سعيد احمد کي سلام ڪري رهي هئي. هو به هن سان ڏند ٽيڙي، اشاري بازي ڪري رهيو هو.
اندر جلي ويم، رقابت جي آگ ڀڙڪڻ لڳي. منهنجو سارو غرور غائب ٿي ويو، ۽ منهنجا بڻايل هوائي قلعا هڪ لحظي ۾ لٽجي ويا.
الاهي بخش ٻاهر بالڪنيءَ ۾ نڪتو، ته وري هن سان نخرا ڪرڻ لڳي. مون کي قصو ڪجهه عجيب واهيات نظر اچڻ لڳو، ۽ غصو پڻ سخت اچي رهيو هوم. (خبر ناهي ته ڪنهن تي ۽ ڇو؟)
نهايت دلچسپ معاملو هو. لالي سڀني شاگردن جي هئي، ۽ سڀ شاگرد لاليءَ جا هئا. جو به هن ڏانهن نهاريندو هو (۽ جيڪڏهن ڪو ڏانهس نه نهاريندو هو ته ڪنهن نه ڪنهن نموني هن جو پاڻ ڏانهن ڌيان ڇڪائيندي هئي) يا هن سان حرڪت ڪندو هو، ته هوءَ پڻ فراخدليءَ سان ان جو جواب ڏيندي هئي. ڪڏهن هوءَ ويچارا ڪڍندي هئي، ڪڏهن آهستي آهستي راڳ جهونگارڻ لڳندي هئي، ڪڏهن چپن ئي چپن ۾ الائي ڇا بڙ بڙ ڪري مصنوعي غصي جو مظاهرو ڪندي هئي، ناچ ڪري ڏيکاريندي هئي، آرسي سامهون جهلي بيهندي هئي يا ان سان اولڙو ڪندي هئي، يا ڪنهن اخبار مان ڪٽيل مورت ڏيکاريندي هئي.
هوءَ گهر جو ڪم ڪار (صفائي ڪرڻ، ٿانو ٿِپا ملڻ، ڪپڙا ڌئڻ، کاڌو پچائڻ وغيره) به برابر ڪندي رهندي هئي، ۽ بالڪنين ۾ بيٺلن سان به منهن ڏيندي رهندي هئي.
هوءَ ڪافيءَ کان زياده معصوم هئي، جهڙو بي سمجهه ٻار. نوجوان شاگردن کي نهاريندو ۽ دلچسپي وٺندو ڏسي، هوءَ ايترو خوشيءَ ۾ ڀرجي ويندي هئي، جيترو ننڍو ٻار نئين رانديڪي کي ڏسي.
سچ پچ ته لالي اسان واسطي هڪ وڏي وندر هئي. جڏهن ڪتاب پڙهي پڙهي ٿڪبا هئاسين، ته اچي بالڪنيءَ ۾ بيهندا هئاسين. جيڪڏهن لالي پنهنجي گهر جي پڌر ۾ نه هوندي هئي، ته اسين ڪنهن جو نالو پڪاري واڪو ڪندا هئاسين ”او فلاڻا“ ۽ لالي ٻاهر نڪري ايندي هئي. هوءَ به اسان جا اهي اشارا ڄاڻندي هئي. اهڙيءَ ريت بيمارين ۽ دوائن جي ڪتابي دنيا مان نڪري اچي صحت ۽ سونهن، مسڪراهٽن ۽ معصوميت جي فرحتي فضا ماڻيندا هئاسين.
انهن ڳالهين ڪري ئي مون هن کي ”انٽرنيشنل معشوق“ جو لقب ڏنو هو.
شام جو بالڪنين ۾ رونق لڳي ويندي هئي. جيڪي شاگرد راندين ۾ بهرو وٺڻ يا شهر ۾ گهمڻ نه ويندا هئا، سي بالڪنين ۾ نڪري ايندا هئا، ڪي ڪرسيون ڪڍي وهندا هئا، ۽ ڪي ريڊيا ٻاهر آڻي، ان جو آواز بلند ڪري ڇڏيندا هئا. پوءِ لاليءَ سان مستيون پيون ٿينديون هيون. هوءَ پنهنجي اڱڻ ۾ ڪم ڪار ڪندي هئي يا ويهي يا بيهي رهندي هئي ڪي ڇوڪرا شيون وٺي پاڻ وٽ رکندا هئا، ۽ ان مهل لاليءَ جي آڏو، هن جي پڌر ۾ اڇلڻ شروع ڪندا هئا. اهي چيزون گهڻو ڪري کائڻ جون هونديون هيون، خاص ڪري کٽمٺڙا ۽ بسڪوٽ.
اهو به ڏاڍو مزيدار ڏيک هوندو هو. لالي هڪ هنڌ ويٺي هوندي هئي، يا بيهي رهندي هئي ۽ ڇوڪرا جدا جدا بالڪنين مان، جدا جدا طرفن کان، هڪ هڪ ڪري کٽمٺڙو اڇلائيندا ويندا هئا. بلڪل ائين، جيئن مداري کيل ختم ڪرڻ کانپوءِ وچ ميڙ ۾ چادر وڇائيندو آهي، ۽ ان تي ماڻهو ڏوڪڙا اڇلائيندا ويندا آهن.
اڇلائڻ وقت هر ڪو ڇوڪرو، ڪو نه ڪو رومانوي ۽ محبت ڀريو لفظ يا جملو به چوندو ويندو هو: ”اچئي ٿو منهنجي پيار جو خزانو.“، “تون به هن ٽافيءَ جهڙي مٺي آهين.“، ” اُڏامي وڃي تون پياريءَ جي لبن سان لڳ.“، ”جيڪر مان به کٽمٺڙو هجان ها.“، ”تنهنجي مرڪ تان قربان.“ وغيره.
لالي هڪ خاص انداز سان کٽمٺڙي کي ڏسندي هئي، ۽ اڇلائيندڙ ڏي ڏسي مرڪندي هئي. هن جي مرڪ ڏاڍي پياري ۽ دلڪش هوندي هئي، ڄڻ ته وايو منڊل ۾ هڪ ئي وقت هزارين لکين مکڙيون ٽڙي پونديون هيون. هن جي مرڪ، اندر ۾ اهڙي مٺڙي احساس کي جنم ڏيندي هئي، جو مرڪ جي مالڪياڻيءَ کي، دنيا جهان کان بي نياز ٿي، سيني سان لڳائڻ لاءِ دل تڙڦي اٿندي هئي.
پوءِ جڏهن ڇوڪرا شيون اڇلائڻ بند ڪندا هئا، تڏهن لالي اهي ميڙي گڏ ڪندي هئي، ۽ شڪريو مڃڻ طور سلام ڪندي هئي، مُرڪن سان گڏ، معصوميتن سان ڀريل.
ڪن موقعن تي هڪ ٻن شاگردن، سُرخيءَ جي شيشي، ڪنن جون واليون، پائوڊر جي دٻي وغيره جهڙيون شيون اڇلايون. لاليءَ پهرين ٻانهون ٻڌي، مرڪي، ڄڻ معافي ورتي ته هي شيون مان پاڻ وٽ رکي نه ٿي سگهان، ۽ پوءِ اهي شيون ڀت کان ٻاهر رستي تي اڇلائي ڇڏيائين.
مهينن جا مهينا ائين ٿيندو رهيو، پر مون ڪڏهن به ڪو نه ڏٺو ته لاليءَ ڪنهن ڇوڪري سان سڌي گفتگو ڪئي هجي يا سوال جواب ۾ ڳالهايو هجي. سڀ مستيون اشارن ۽ اڻ سڌن واڪن ذريعي ٿينديون هيون.
جنهن ڏينهن هن کي مٿي تي ڀنڊي ٻڌل هوندي هئي، ان ڏينهن اسين سمجهي ويندا هئاسين ته هوءَ بيمار آهي. جو به ڇوڪرو هن کي پهرين اهڙي حالت ۾ پسندو هو، ته هٿ جي اشاري سان هن کان پڇندو هو ته ڇا ٿيو آهي؟
لاليءَ کي ڄاڻ هئي ته هي ڇوڪرا ڊاڪٽر ٿا پڙهن. پوءِ هٿن جي اشارن سان پنهنجو مرض ٻڌائيندي هئي. جي ڪَڻس هوندي هئس ته نبض ڏسڻ وانگر پنهنجي ٻانهن تي هٿ رکندي هئي. مٿي ۾ سور هوندو هوس ته مٿي ڏانهن آڱر سان اشارو ڪندي هئي. مٿي ۾ ڦيريءَ جي حالت ۾ مٿي تي هٿ رکي، هٿ هوا ۾ ڦيرائي ڏيکاريندي هئي. دست هوندا هئس ته پيٽ تي هٿ رکي، پوءِ هٿ هيٺ زمين ڏانهن ڇنڊيندي هئي. کنگهه هوندي هئس ته کنگهي ڏيکاريندي هئي.
اشاري مان بيماري سمجهي، پوءِ اهو ڇوڪرو،جي کيس ڪا دوا سجهندي هئي، نه ته ٻين سان مشورو ڪري، اها دوا پاڻ وٽان يا ٻئي ڪنهن شاگرد وٽان، نه ته ڊوڙ پائي بزار مان وڃي وٺي ايندو هو. پوءِ اها ڪاڳر ۾ ويڙهي، بالڪنيءَ مان لاليءَ جي پڌر ۾ اڇلائيندو هو. لالي مٿي نهاريندي هئي، ۽ هو آڱرين جي اشارن سان، هن کي دوا جو وزن سمجهائيندو هو، ته هڪ گولي ٽي دفعا، يا ٻه ٽڪيون ٽي ڀيرا. ان تي لالي هٿ لوڏي ۽ مرڪي شڪريو ادا ڪندي هئي. اها ئي دل لڀائيندڙ مرڪ. دوا ڏيندڙ جي دل بهار بهار ٿي ويندي هئي. ٻنهي کي پنهنجي پنهنجي درد جي دوا ملي ويندي هئي. ٻئي ساڳئي وقت هڪ ٻئي واسطي ڊاڪٽر به هئا ۽ پيار به!
هن جي گهر ۾ فقط ٻه ڀاتي هئا. هڪ پاڻ ۽ ٻيو سندس مڙس. هن جو مڙس 45 ورهين جو پوڙهو هو، ۽ اها لاليءَ جي حياتيءَ جي وڏي ۾ وڏي ٽريجڊي هئي.
پوڙهي کي شهر ۾ پان جو دڪان هو. هو سارو ڏينهن گهر مان غير حاضر رهندو هو. هو موالي هو ۽ چرس جام پيئندو هو. جيترو لاليءَ ۾ ڦڙتائي ۽ زندهه دليءَ جا اهڃاڻ هئا، اوترو ئي سندس مڙس ڪُند ذهن، چرندڙ پرندڙ بوتو، ۽ زندگيءَ کان خالي خالي نظرايندو هو.
جنهن ڏينهن، يا جنهن وقت، هن جو مڙس گهر ۾ هوندو هو ته هوءَ يا ڪم ڪندي رهندي هئي، يا اندر ڪوٺيءَ ۾ وڃي وهندي هئي. جي پڌر ۾ وهندي هئي ته به ڪنڌ هيٺ ڪيو، ماٺ ۾ مُوڙهي ويٺي هوندي هئي. وڌ ۾ وڌ مڙس جي پڇيل سوال جو جواب ڏيندي هئي. مڙس، گهڻو ڪري کٽ تي ويٺي، سلفي ڇڪيندو ۽ کنگهندو يا گهيرٽ کائيندو ڏسبو هو.
بعضي بعضي، اوچتو هيٺان رڙين ۽ گارين جو گوڙ ٻڌبو هو، ۽ اسين ڀڄندا ڀڄندا بالڪنين ۾ پهچي وندا هئاسين. هيٺ نهارڻ سان نظر ايندو هو ته لاليءَ جو مڙس، هن کي ماري، لتون هڻي، ۽ گاريون بڪي رهيو آهي، ۽ هوءَ پاڻ کي بچائڻ جي ڪوشش به ڪو نه ٿي ڪري.
ان تي ڇوڪرا وڃي هوڪرا ڪندا هئا، ۽ مڙس تي ڌمڪين ۽ لعنتن جو وسڪارو لڳائي ڏيندا هئا: ”اڙي بي غيرت، عورت ذات تي ٿو هٿ کڻين!“، ”اڙي پڪڙيو مواليءَ کي، سڏي اچو پوليس!“،”اڙي متان، متان، نامراد!“،”ڇڏينس ٿو نه ته اسين سڀ اچي تو کي بُج بُج ڪري ڇڏينداسين!“
پوءِ شاگردن جو شور ايترو وڌي ويندو هو، جو مواليءَ جا نشا ٽٽي پوندا هئا، ۽ هو لاليءَ کي ڇڏي، اندر گهر جي ڪوٺيءَ ۾ گهڙي ويندو هو؛ ۽ لالي ڪنڌ هيٺ ڪري ڪجهه ساعتون ويهي رهندي هئي، ۽ پوءِ نگاهه مٿي ڪري ڇوڪرن جو ڄڻ احسان مڃڻ لاءِ مرڪندي هئي..... اهائي سڄي دنيا ۽ حياتيءَ سندا غم وساري ڇڏيندڙ، لکين ٽڙيل مکڙين جي بنيل مرڪ. ان وقت هن جو منهن سڄيل ۽ نيڻ نماڻا هوندا هئا. اسين به سڀ خاموشي اختيار ڪري، پنهنجي همدردي جتائيندا هئاسين.
لالي نوجوان هئي، ۽ هن کي هر نوجوان سان محبت هئي. هوءَ نظرن ئي نظرن ۾ چوندي هئي ته مون کي توهان جا جوان ۽ خوبصورت چهرا وڻن ٿا، توهان جا ڪوٽ ۽ سوٽ مون کي پسند آهن، مون کي ڪارا وار پيارا آهن، مون کي اڇن وارن کان نفرت آهي، مون کي پنهنجي مڙس جي ڪوجهي ۽ گهنجيل چمڙيءَ واري چهري کان نفرت آهي، هن جي پان جي پڪن ڀريل ڪپڙن کان نفرت آهي ..... ٻار، ٻار سان راند کيڏندو آهي. مان جوان آهيان ۽ جوان سان ئي هم آغوش ٿيڻ جي تمنا اٿم ..... اچو، مون کي اهڙي دنيا ۾ وٺي هلو، جتي رڳو جوان ئي جوان هجن.....
اوچتو هڪ ڏينهن لالي گم ٿي ويئي. خبر ٻڌيسون ته هوءَ ڪنهن سان ڀڄي ويئي. پوڙهي مواليءَ ان لاءِ ڇا ڪيو، سا اسان کي سُڌ ڪانهي. اسان ڪي ڏينهن پوءِ بالڪنيون ويران ۽ اداس ٿي ويون. وقت گذرندو ويون، ۽ اسان به هن ”انٽرنيشنل معشوق“ کي وساري ڇڏيو.
(2)
ڊگري پاس ڪري، ڪراچي ڇڏي، وڃي نوڪريءَ ۾ لڳس. ڪيترائي ورهيه گذري ويا. هڪ ڀيري پنهنجي پراڻي هم ڪلاسي الاهي بخش جو حيدرآباد ۾ اچي مهمان ٿيس. تلڪ چاڙهيءَ تان لنگهندي، هن مون کي هڪ عورت ڏيکاريندي پڇيو ته هن کي سڃاڻين ٿو؟ هوءَ وچولي عمر واري هڪ سڪل سڙيل عورت هئي. هن کي ميرا ڪپڙا پهريل هئا ۽ بيک پني رهي هئي. مون کي مهانڊو ڏٺل ضرور معلوم ٿيو، پر وڌيڪ ياد ڪري ڪو نه سگهيس.
پوءِ هن چيو ”هوءَ پاڻ واري ”انٽرنيشنل معشوق“ ياد ڪا نه اٿئي؟“
اتي مون کي سڀ ڪجهه ياد اچي ويو، ۽ مون هن کي سڃاتو. هوءَ اهائي لالي هئي. پهرين نظر ۾ ئي پروڙي ورتم ته هن جي چهري تي نه اها رونق ۽ چمڪ هئي، ۽ نه اهو جوڀن ۽ جذبو. لاليءَ جي لعلائي وقت کان اڳي ختم ٿي چڪي هئي.
الاهي بخش چيو ” هن عورت جي حياتي به مون ئي خراب ڪئي.“ هو ٿورو ترسي وري چوڻ لڳو ”پر هوءَ ته موجوده زندگي کي ئي بهتر ٿي سمجهي.“
الاهي بخش، هڪ دولتمند زميندار جو شوقين پٽ هو. ڪاليج جي زماني ۾ به هن وٽ موٽر هوندي هئي.
”مان ئي هن کي موٽر ۾ چاڙهي، ڪراچيءَ مان ڀڄائي آيو هوس. اسين ملير وٽ هڪڙي عاليشان هوٽل ۾ اچي رهيا هئاسين. اتي هفتو کن ڏاڍي عيش سان گذريو. پوءِ هن کي ملير جي گهٽين ۾ اڪيلو ڇڏي، آءٌ واپس ڪراچي کسڪي آيس، ۽ ڪنهن کي به مون ۾ شڪ ڪو نه پيو.“ هن سارو واقعو بيان ڪيو.
”ان بعد هن سا ڇا وهيو واپرايو ۽ هتي ڪيئن پهتي؟ مون دلچسپي ۽ حيرت سان پڇيو.
هن وراڻيو ”مون اوچتو هن کي هڪ ڏينهن هتي ڏسي ورتو. هن به مون کي سڃاتو. هن کي پنهنجي گهر وٺي ويس، ۽ رات رهايومانس. هن مون کي ٻڌايو ته جڏهن مان هن کي دغا ڏيئي اڪيلو ڇڏي آيس، تڏهن هوءَ موٽي ساڳي هوٽل ۾ ويئي. اتي هن کي رنڊيءَ وانگر استعمال ڪيو ويو. هر رات هن کي ڪنهن نه ڪنهن مسافر جي بستري جي زينت بڻجڻو پوندو هو.“
”يعني اتي به هوءَ انٽرنيشنل معشوق ٿي رهي.“ مون وچ ۾ ئي چيو.
”هائو، اهڙي نموني ڪي سال اتي رهي. آخر اتان لاڙ جو هڪ زميندار، جو ان هوٽل ۾ اچي رهيو هو، ۽ جنهن کي هوءَ ڏاڍي وڻي ويئي، سو ريهي ريبي، ڀڄائي، پنهنجي ڳوٺ وٺي آيس. اتي ڏيڍ سال کن هن جي جوانيءَ جو رس چوسيائين. پوءِ ڪڪ ٿي، پنهنجي ٻيلين کي حڪم ڪيائين ته وڏي شهر حيدرآباد ۾ هن کي گهٽين ۾ هيڪلو ڇڏي اچو. ٻيلين هڪدم ائين ڪو نه ڪيو، پر جيئن هو زميندار جي اوبر کائڻ تي هريل هئا، تيئن هن جوڀن جي اوبر مان به پنهنجي جنسي پياس اجهائيندا رهيا، واري وٽيءَ تي. ٻن مهينن کانپوءِ ايئن ڪيائون جيئن مالڪ حڪم ڪيو هون. هاڻي هوءَ حيدرآباد ۾ رهندي آهي، ۽ بيک پنندي آهي. ان سان گڏ هوءَ هينئر به انٽرنيشنل معشوق آهي.“
”ڇا هن جا ماءُ پيءُ ڪو نه آهن؟“ مون دريافت ڪيو.
”هن جو دنيا ۾ ٻيو ڪو به مٽ مائٽ ڪونهي، سواءِ هڪ چاچي جي، جو هن کي هندستان مان هيڏي وٺي آيو هو، ۽ ڪجهه رقم وٺي لاليءَ کي ان ٻڍي مواليءَ جي حوالي ڪيائين، ۽ وري هن جو منهن ڏسڻ به ڪين آيو.“
”هوءَ پوڙهي مواليءَ ڏي موٽي ڇو نه ٿي وڃي؟“
”مون چيومانس ته هل ته توکي تنهنجي مڙس وٽ ڇڏي اچان. تنهن تي چيائين ته نه آءٌ هتي وڌيڪ خوش آهيان. پوڙهن کان مون کي سخت نفرت آهي.“
منهنجي اندر ۾ ان وقت اها اجهل خواهش پيدا ٿي ته آءٌ هن جي اها مرڪ وري ڏسان، جنهن کي مان لکين ٽڙندڙ مکڙين جي بڻيل چِئي چڪو آهيان. ان ڪري بهانو بڻائي، الاهي بخش کان موڪلائي، پوئتي تلڪ چاڙهيءَ طرف موٽيس ...... مگر ٿورو اڳتي هلڻ سان احساس ٿيم ته اها مرڪ هاڻي مان وري ڪڏهن به ڏسي ڪو نه سگهندس. مون کي پڪ ٿي ته اها ڪوشش بيسود آهي .... انهن مرڪن کي جي امر بڻائڻو آهي، ته پهرين انهن طاقتن ۽ تهذيبن کي ختم ڪرڻو پوندو، جي اهڙين سونين مرڪن، لکين ٽڙيل مکڙين جهڙين مرڪن ۽ خود مکڙين کي ناس ڪن ٿيون!
٭
ڪراچي، ٣١ – مئي 1953ع
ٽماهي مهراڻ: ٢ – 1972ع