قلب اندر ڪعبو
ٻي تبديلي هيءَ هئي ته اهي چار لاڳيتا حج ڪرڻ کانپوءِ، ويهارو سال گذرڻ تي به، ڪڏهن وري حج ڪرڻ جو ارادو نه ڏيکاريو هئائين. حالانڪه هن اهي چار ئي حج غربت جي زماني ۾، پيرين پنڌ وڃي ڪيا هئا، ۽ هاڻي ته هو چڱي دولت جو مالڪ ٿي ويو هو.
هن جي آخري حج وارو واقعو آسپاس جي ڳوٺن ۾ مشهور هو، پر مون کي پاڻ ئي ٻڌايو هئائين.
چيائين: ان سال، مان ۽ هڪڙو شيدي، پيرين پنڌ حج ڪرڻ جو ارادو ڪري نڪتاسين. واٽ تي، هڪ پنجابي به اچي اسان جي سفر جو ساٿي ٿيو.
ٽيئي ڄڻا سوين ڪوهه لتاڙي، اچي دمشق کان تيرهن چوڏهن ميلن تي ”البت“ نالي هڪ بستيءَ ۾ پهتاسين. ان کان اڳتي رستو هڪ گهاٽي جهنگ مان هو، جنهن ۾ بگهڙ ۽ ٻيا جهنگلي جانور جام هوندا آهن. اتي ڏينهن جو به اوندهه لڳي پئي هئي. چوڌاري موت جهڙي ماٺ هئي؛ فقط وقتي خبر ناهي ڇا جا سيسراٽ پئي ٻڌڻ ۾ آيا.
سج به لهي ويو، پر اڃا جهنگل پورو نه ٿيو هو، ۽ اسان تلاش ڪرڻ لڳاسين ته ڪو گهر يا جهوپڙي نظر اچي ته اتي رات ٽڪجي.
نيٺ مون همت ڪري چپ چوريا. صفا هوريان ۽ هٻڪندي چيم ”آواز ته ڪنهن انسان جو هو!“
شيديءَ به پاڻ سنڀاليو ۽ وراڻي ڏنائين ”مان پاڻ ايئن ٿو سمجهان.“
مون چيو ”هو ڪنهن جناور جي چنبي ۾ اچي ويو آهي. پر هاڻي ڇا ڪرڻ گهرجي؟ گيدين جيان گسائي هلڻ به مناسب ناهي. ڪوشش ڪري ڪجهه خبر لهجي.“
پنجابي پهلوان ٿڙڪندي چيو ”ڇڏيو يار، هروڀرو ٿا موت کي سڏيو. هو ته ختم به ٿي ويو هوندو.“
اتي مون محسوس ڪيو ته اسان جو اهو ساٿي اسان کان به وڌيڪ ڏڪي رهيو هو.
مون تيز ٿي چيو ”ايئن هرگز نه ٿيندو. موت اچڻو هوندو ته ڪٿي ڪو نه ڇڏيندو. ٿي سگهي ٿو ته اسين پڻ ساڳي آفت جي چنبي ۾ اچي وڃون. ان ڪري مڙس ماڻهو ٿيو ته جاچ ڪريون، من ڪنهن انسان جي حياتي بچائي سگهون.“
بس ”ٺونٺ لڳي، ساهيڙي ڀڳي“ تي عمل ڪري، پنجابي پهلوان ”توهين بيوفا آهيو“ چئي، هڪ ويجهي وڻ ڏي رخ رکيو. ٿڙندي ٿاٻڙندي، وڻ وٽ پهتو ۽ ڪوريئڙي وانگر ست ڪاهون ڪري، مٿي چڙهڻ ۾ ڪامياب ٿيو.
شيديءَ جا به ڍڍر ڍرا ٿي ويا هئا، پر منهنجي غيرت ڏيارڻ تي، مون سان ٻانهن ٻيلي ٿيو.
هينئر اسان سوچيو ته هلون ڪهڙي پاسي؟ چوڌاري آهي اوندهه، آواز جي طرف جي به خبر پئجي ڪا نه سگهي آهي. اسين اڃا انهيءَ ويچار ۾ هئاسين، ته وري هن طرح چٽو آواز ٻڌوسين: الله. ڪجهه ڪنجهڻ ۽ بس.
هينئر نابين کي لٺ جو سهارو مليو، ۽ آواز جو طرف سڃاتوسين. ٻئي ڄڻا، هڪ ٻئي جو هٿ قابو جهلي، وڌياسين. پر ويهه پنجويهه وکون کڻي، بيهي رهياسين.
مون پنهنجي ساٿيءَ کي چيو ”تون اها چيز نظر ۾ رک، ته مان ڪک ڪاٺيون ڪٺيون ڪري، باهه ٻاريان. جيڪڏهن ڪو بگهڙ هوندو ته باهه ڏسي ڀڄي ويندو، ۽ ڪا ٻي بلا هوندي ته به قلندري ڏنڊا پاڻ سان آهن. پوءِ کٽن ڀاڳ!“
شيديءَ کي منهنجي صلاح وڻي. ماچيس موجود هو. هٿ وراڻيون هڻي ڪک ڪانا ۽ گند گڏ ڪيم. بسم الله ڪري باهه ٻاريم. ڀنڀٽ مچي ويو. اکيون منتظرٿيون ته الاجي سامهون ڇا نظر ايندو!
اها چيز چٽي ڏسڻ ۾ آئي. هيءَ ته ڪو انسان هو. مون شيديءَ کي چيو ”باهه کي مچائيندو رهه ته مان هن کي جاچي وٺان.“
هوءَ هڪ عورت هئي، ۽ ساهه کڻي رهي هئي. مون هن جا ڪپڙا درست ڪيا. هوءَ بيهوش هئي.
شيدي به ويجهو آيو. اسان هن کي گهڻو ئي چوريون پوريو، پر هوءَ بي سرت رهي. اسان وٽ پاڻي هو، جو هن جي منهن تي ڇٽڪاريوسين، ۽ هن جي وات ۾ ٽيپو ٽيپو ڪري وڌوسين.
اتي اها ضاعفان چُري. اکيون کوليائين. پر وري بيهوش ٿي وئي. اسان جو حوصلو وڌيو، ۽ ٻيهر سندس وات ۾ پاڻي وڌوسين.
هوءَ ڪجهه هوش ۾ آئي، ۽ اکيون کولي چيائين ”مان .... ڪٿي ..... آهيان؟“
ايئن چئي هوءَ وري هوش وڃائي ويٺي.
مون کي هن جا ٻول ٻڌي حيرت وٺي وئي. هن سنڌيءَ ۾ ڳالهايو هو ۽ هوءَ ڪا سنڌي عورت هئي! پوءِ مون غور سان ڏٺو ته هن جا ڪپڙا سنڌ جا هئا، سنڌي نموني سبيل هئا.
حاجي صاحب مون کي مخاطب ٿي چوڻ لڳو ”سائين پرديس ۾ ڪو هندستاني ملي ويندو آهي ته خوشي ٿيندي آهي، پر جي ڪو سنڌي ۽ هم زبان ملندو آهي، ته پوءِ ته دل اصل خوشيءَ کان نچڻ لڳندي آهي، ڏاڍو آٿت ٿيندو آهي.“
هن وري پنهنجو واقعو ٻڌائڻ شروع ڪيو.
اسان مائيءَ کي ٻيهر هوش ۾ آندو.
هن چيو ”مون کي اٿاري وهاريو!“
شيديءَ کيس ٽيڪ ڏئي اٿاريو.
وهڻ بعد هن عورت سامهون اشارو ڪيو. هوءَ وڌيڪ ڳالهائي نه سگهي، ۽ هڪبار وري به هن مٿان نيم بيهوشي طاري ٿي.
باهه وسامڻ لڳي هئي. مون سامهون نهاريو. ڪا شيءِ نظر آئي. باهه کي تيز ڪيم ۽ ڏٺم ته اڇي ڪپڙي جي هَڙَ هئي. اها کوليم. ڏسڻ سان منهنجا ڏند چپن سان لڳي ويا. ان ۾ جئرو جاڳندو نئون ڄاول ٻار هو.
نيٺ ڳچ جاکوڙ کان پوءِ، مائي پوري هوش ۾ آئي. ڳالهائڻ جهڙي به ٿي ۽ ٻار کي ٿڃ ڌارايائين.
اتي مون وچ ۾ ئي حاجي صاحب کان پڇيو ”پر ايترو وقت توهان وارو پنجابي دوست ڪٿي هو؟“
کلي جواب ڏنائين ”هو اڃا تائين وڻ تي ويٺو هو. نيٺ به ته هن پنهنجي قومي پهاڪي : جان بچي تو لاکون پائي، تي عمل ڪيو هو“
حاجي چوڻ لڳو: پوءِ هن ضاعفان کان حال احوال ورتوسين، جنهن ٻڌايو ته ”مان جيڪب آباد جي رهاڪو آهيان. هن سال منهنجي مڙس حج ادا ڪرڻ جو ارادو ڪيو. منهنجي به مرضي ٿي ته مان به پنهنجي گهر واري سان گڏ مڪي مديني جي زيارت ڪري اچان. مڙس چيو ته : تون پيٽ سان آهين، ان ڪري تنهنجو هلڻ ٺيڪ نه ٿيندو. پر مون ضد ڪيو ته ضرور هلندس، ۽ اڃا ايترا مهينا آهن جو منهنجو ويم به مدني پاڪ ۾ ٿيندو ۽ اسان جو اهو ٻار، بختاور ٿيندو. منهنجي خاوند نيٺ مڃيو. اسين ڳوٺان راهي ٿياسين. پر مان تڪڙو هلي نه ٿي سگهيس، ۽ ٿڪ ۽ هيڻائيءَ ڪري واٽ تي ڏاڍا ڏينهن لڳي ويا. جڏهن هن جهنگ ۾ پهتاسين، تڏهن مون کي ويم جا سور ٿيا، ۽ اسين پيچرو ڇڏي، اچي هت ويٺاسون. پوءِ مون کي اڃ تمام تنگ ڪيو. مڙس چيو ته تنهنجو ويم ٿي وڃي ته مان وڃي ڪٿان پاڻي هٿ ڪري ٿو اچان. قصو کٽائڻو، مون کي ٻار پيدا ٿيو ۽ مان بيهوش ٿي ويس. ان کانپوءِ ڇا وهيو واپرايو، ان جو پتو ڪو نه اٿم.“
مائيءَ ڳالهه پوري ڪئي. پڇيومانس اهو ڪهڙو ڏينهن هو؟“
چيائين ”شايد خميس.“
اڄ جمعو هو، ان جو مطلب ته هن کي ان حالت ۾ اٺ پهر کن ٿيا هئا. پر مڙس نه موٽيو هو، خبر ناهي هن جو ڇا ٿيو؟
پيچري تي پريان ڪي واٽهڙو ويندا ڏسي، پنجابي وڻ تان لٿو. مون تجويز پيش ڪئي ته هڪ ڄڻو هن مائيءَ وٽ بيهي ۽ ٻه ڄڻا هن جي مڙس کي تلاش ڪن. جي ملي پوي، ته مائي کي ٿانئيڪو ڪري، پاڻ اڳتي هلون. پر پنجابيءَ هڪدم وراڻيو ته ”توهين اجاين ڳالهين ۾ ٿا وقت وڃايو، انهيءَ ڪري منهنجي الوداع!“
ائين چئي هو عرب واٽهڙن سان وڃي مليو، ۽ هليو ويو. مائي هلڻ کان هلاک هئي. ان ڪري هن کي پاڻ سان وٺي وڃڻ مشڪل هو. شيدي به وقت تي حج تي رسڻ لاءِ زور ڀري رهيو هو. مون فيصلو ڪري ورتو.
شيديءَ کي چيم ”مائي ۽ ٻار کي ”البيت“ ڳوٺ تائين پهچائڻ ۾ مون کي مدد ڏي، پوءِ تون ڇٽل آهين.
هن ڪر ڪندي، ڪيٻائيندي، قبول ڪيو. اسان واري وٽيءَ سان مائيءَ کي ڪلهي تي کڻي واپس اچي ان وسنديءَ ۾ پهتاسين.
شيدي وري حج ڏانهن روانو ٿيو. مان مائي ۽ ٻار سميت عرب جي گهر وڃي پهتس. هنن کي احوال ٻڌايم. هيءَ قوم مهمان نواز ته آهي. اسان جي ڏاڍي مرحبا ڪين ۽ همدردي ڏيکارين. هڪ دائي ۽ هڪ حڪيم جي دوا دارون، ۽ منهنجي ٽهل ٽڪور سان مائيءَ جي صحت سڌرڻ لڳي. مهيني کن ۾ هوءَ نوبني ٿي وئي. ٻار جي حالت به سٺي ٿي وئي.
پوءِ ٻنهي کي ساڻ ڪري، سفر لتاڙيندو، اچي سنڌ ۾ پهتس. مائي کي پنهنجي ڳوٺ مائٽن سان وڃي ملايم.
اهو واقعو ٻڌي ۽ مائيءَ کي سلامت ڏسي هن جا عزيز ڏاڍو خوش ٿيا. انهن کي خوش ڏسي، مون کي به روحاني خوشي حاصل ٿي.
مون حاجيءَ کان پڇيو ”ڀلا هن جي مڙس جو ڪو پتو پيو؟“
چيائين ”هائو، هو به ٿورن ڏينهن کانپوءِ واپس اچي پهتو. هن ٻڌايو ته هو پاڻيءَ جي ڳولا ۾ نڪتو، پر زال جي حالت ڪري، گهٻراهٽ ۾ هوش حواس وڃائي ويٺو، ۽ رستو ڀلجي الائي ڪٿان جو ڪٿي وڃي نڪتو. ڪيترائي ڏينهن ڀٽڪندو رهيو، ۽ ستن ڏينهن کانپوءِ وڃي واپس ساڳئي جهنگ ۾ پهتو، پر اتي زال جو ڪو نشان هٿ ڪو نه آيس. هو پوئتي موٽڻ بدران، اڳڀرو وارن ڳوٺن ۾ جوءِ جي پڇا ڪندو رهيو. نيٺ نا اميد ٿي سنڌ جو رخ رکيائين.“
پڇاڙيءَ ۾ حاجي صاحب چيو ”سائين، مون ان کان اڳ به چار حج ڪيا هئا، پر انهن ۾ ايڏي خوشي ۽ روحاني راحت حاصل نه ٿي هئي، جيڏي هن عورت کي بچائڻ، ۽ ٽهل ٽڪور ڪرڻ ۾ ٿي.“
٭
خانواهڻ، ٣ – نومبر 1944ع
مهراڻ : جولاءِ 1947ع