امين گل
ڄامشوري جي شام مون کي ڏاڍي پسند آهي. خاص ڪري، سج جي پهاڙن پٺيان لهي وڃڻ کانپوءِ، ۽ اوندهه ٿيڻ کان اڳ واري مهل .... ٿڌي خاڪي روشنائي، صاف ۽ اجري نيري آسمان تي ننڍا ننڍا، عجيب غريب شڪلين ۽ جدا جدا رنگن وارا ڪڪر. تازگي پيدا ڪندڙ هوا. آءٌ ڪالونيءَ کان براج تائين ٽهلڻ ويندو آهيان. ڪالونيءَ جي اسپتال آڏو ڏاڍو سهڻو باغيچوآهي. اکين کي وڻندڙ ڇٻر جي ساوڪ، ۽ دل ۾ خوشي پيدا ڪنددڙ جدا جدا رنگن وارا سهڻا سهڻا گل. ڪيترائي ننڍڙا ٻار هتي راند پيا ڪن.
براج جي پل واريون، جهومر ڪندڙ بتيون به تمام حسين ۽ وڻندڙ ڏيک پيش ڪن ٿيون. بتين جون ميل کن ٻه ڊگهيون قطارون آهن، هڪڙي آسماني رنگ جي بلبن جي ۽ ٻي پيلي رنگ جي بلبن جي. ورڪ شاپ، اسٽور، رستي ۽ آسپاس جون بجلي بتيون ائين پيون نظر اچن، جيئن آسمان ۾ تارا.
امين گل هڪ پٺاڻ مزور هو. مون سان هن جي ڏيٺ ويٺ اسپتال ۾ ٿي. براج تي ڪم ڪندي، هن کي ڄنگهه ۾ پٿر لڳو هو. هن کي خاڪي قميص ۽ ڪانئچ پهريل هئا. ٻئي ڪپڙا ڏاڍا ميرا ۽ هنڌان هنڌان ڦاٽل هئا. ڪانئچ تمام لنڊي هئي. پيرن ۾ پراڻو ڪابلي سئنڊل ۽ مٿي تي مختصر پٽڪو هوس.
هو سرحد پرڳڻي جي ڪنهن ڳوٺ جو رهواسي هو. هن وقت هن جي عمر 40 سال کن هئي. هو ڏهه سال فوج ۾ سپاهي ٿي رهيو. ان عرصي ۾ هن دنيا جا ڪيترائي ملڪ گهميا، ۽ توبن ۽ گولن جي سامهون لڙيو. جنگ ۾ هو ڪيترا دفعا ڦٽجي به پيو. هن وقت هن کي فوج مان نَوَ رپيا پينشن ملندي هئي. جڏهن هو واپس ڳوٺ آيو، تڏهن هن کي ڪو به مناسب روزگار ڪو نه ملي سگهيو. ٻه سال ائين گذري ويا. ميڙي چونڊي به ختم ٿي وئي. ڏهن ٻارهن پٺاڻن جي هڪ ٽولي سنڌ ڏانهن اچي رهي هئي. هنن ٻڌو هو ته سنڌ سرسبز ملڪ آهي ۽ ڪم پڻ آسانيءَ سان ملي وڃي ٿو. امين گل به انهن سان گڏجي هتي آيو هو.
هو مون کي ان ڪري به پسند هو، جو هو سنڌ ۽ سنڌين جي سدائين ساراهه ڪندو هو. چوندو هو ”مون به ساري دنيا ڏٺي آهي، پر سنڌين جهڙا سٻاجهڙا، مهمانواز ۽ رحمدل ماڻهو ڪٿي ملن. اسين پٺاڻ نمڪحرام نه آهيون، اسان جي نگاهه ۾ خدا کان پوءِ سنڌ جو درجو آهي، ڇو ته سنڌ اسان جي آن داتا آهي، اسان جو جياپو آهي.“
هو مسٽر رول تي ڪم ڪندو هو. جيڪي پورهيت مسٽر رول تي ڪم ڪندا هئا، انهن کي ٻه رپيا في روز جي حساب سان ملندو هو. جن ڏينهن تي موڪل هوندي هئي، يا ڪم بند هوندو هو، يا پورهيت پاڻ بيماري سيماريءَ ڪري ڪم تي نه اچي سگهندو هو، ته انهن ڏينهن جي اجرت کان هو محروم رهندو هو. ڪنهن ڏينهن تي ڪم ٿورو هوندو هو ته ٿورا مزور لڳايا ويندا هئا، ۽ ٻين کي موٽي وڃڻو پوندو هو.
جڏهن، هو حادثي جو شڪار ٿي، زخمجي، ملم پٽيءَ لاءِ اسپتال ايندو هو، تڏهن مان هن کي چوندو هوس ته هاڻي چار پنج ڏينهن آرام ڪجانءِ، ڪم تي ويندين ته اهي ڦٽ خراب ٿي پوندءِ. ان جي جواب ۾ هو چوندو هو ته آرام ڪندس ته کائيندس ڪٿان، ڇو ته انهن ڏينهن جي منهنجي مزوري ڪٽجي ويندي.
هن جو خدا ۾ پورو ڀروسو هو. چوندو هو ته خدا هنن بازن ۾ ايتري قوت ڏني آهي، جو هنن زخمن هوندي ۽ بکئي پيٽ سان به مان ٻن گڏهن جيترو بار کڻي سگهان ٿو.
هن مون کي پنهنجي جسم جي جدا جدا عضون تي زخمن جا ڳچ نشان ڏيکاريا، جي هن کي جنگ ۾ لڙندي ۽ براج تي چار سال ڪم ڪرڻ جي دوران رسيا هئا. هو چوندو هو ته صاحب مان ته اڃا جئرو آهيان، ۽ ڪو عضوو به ڪو نه ڀڳو اٿم، پر هن براج تي ڪم ڪندڙ سَوَ کان وڌيڪ حادثن ۾ مري ويا ۽ ڪيترائي ڄنگهون، ٻانهون، آڱريون وڃائي ويا ۽ لنگڙا ٽنڊا ٿي پيا. وري چوندو هو ته ٿي سگهي ٿو ته ڪنهن ڏينهن منهنجو به لاش اچي اوهان وٽ پهچي۔
هڪ ٻه دفعو هو پنهنجا جنگ جي زماني ۾ کٽيل چاندي ۽ سون جا ٻلا، جن تي راڻي وڪٽوريا جون تصويرون هيون، سي مونکي ڏيکارڻ لاءِ کڻي آيو.
امين گل عام طرح مهيني ۾ چاليهه رپيا، ۽ ڪنهن مهيني ۾ پنجاهه ته ڪنهن ۾ ٽيهه پنجٽيهه به ڪمائيندو هو. هن ٻڌايو ته هو سڄي مهيني ۾ رڳو ڏهه رپيا خرچ ڪندو هو. ان ڳالهه تي مون پت نه ٿي ڪئي. پر هو قسم کڻي ويو ته اها حقيقت آهي. چيائين ”صاحب مهيني م ڳڙ جو ڏيڍ سير وٺندو آهيا، اهو ملي 12 آني، اٺين آني واري چانهه جي پڙي، ٻارهن تيرهن سير اٽو اٽڪل 4 رپيا، بس اهو آهي اسان جو کاڌو. ڳڙ واري چانهه ۽ ٻه ٿلها ڍوڍا. ماني ڪڏهن بصرن، چٽڻي يا پڪوڙن سان کائيندا آهيون. رڌ پچاءُ پنهنجي هٿن سان ڪريون ۽ ڪاٺيون به جهنگ مان پاڻ ميڙي اچون. باقي ٻيو ٿورو گهڻو خرچ نسوار وغيره جو.“
هو باقي پيسا پنهنجي گهر وارن ڏانهن هر مهيني مني آرڊر ڪري موڪليندو هو. گذريل چئن سالن ۾ هو فقط ٻه دفعا ڳوٺ ويو هو. هر ڀيري مهينو کن رهيو.
امين گل بيحد ديندار هو؛ نماز روزي جو سختيءَ سان پابند ۽ پيرن ولين ۾ پورو ويساهه رکندڙ.
گفتگوءَ ۾ به اڪثر نماز جو ذڪر ڪندو هو: ”ٽپهريءَ جي نماز پڙهڻي هئي، ان ڪري تڪڙو تڪڙو ڪم تان موٽيس.“ ”هاڻي وڃان ٿو نماز جو وقت ٿي ويو آهي.“ سياري ۾ هٿ پير ڦٽي پيس، چيائين ”ٿڌي پاڻيءَ سان وضو ڪرڻو ٿو پوي“ کنگهه جي دوا وٺڻ آيو، چيائين ”رات سخت سردي هئي، تهجد لاءِ اٿڻ مهل اثر ٿي ويو.“
حيدرآباد ۽ ڄامشوري ۾، اپريل ۽ مئي جي مهينن ۾ سخت گرمي هوندي آهي. امين گل سڀ روزا رکندڙ هو. روزي ڪري، ڪنهن ڪنهن ڏينهن، هو ٻن ٽن ڪلاڪن کان زيادهه ڪم ڪري نه سگهندو هو، ۽ اُڃ کان ساڻو ٿي، وڻ جي ڇانوَ ۾ وڃي ليٽندو هو. جمعدار هن جي شڪايت ڪندو هو، ۽ هن جا ان ڏهاڙيءَ جا ٻه رپيا ڪاٽيا ويندا هئا. هو چوندو هو ته ان ڳالهه جي مون کي پرواهه ناهي، مولا ته راضي آهي.....
ڏينهن ۾ چار پنج دفعا درياهه ۾ وهنجندو هو، ۽ جڏهن ڪم تان لهندو هو، تڏهن آلو ڪپڙو ويڙهي سمهيو پيو هوندو هو. بک ۽ پياس ڪري طبيعت به ڏاڍي چيڙاڪ ٿي پوندي هئس، ۽ ذري ذري تي پيو پنهنجن ساٿين سان ڏند ڏيندو ۽ لڙندو هو.
سانجهيءَ جو ڪم تان موٽي پنهنجو کاڌو پاڻ پچائيندو هو. بعضي اهڙو ٿڪل ۽ بيحال هوندو هو، جو ڍوڍو پچائڻ جو به پاڻ ۾ ست ڪو نه ساريندو هو. ان ڏينهن هن جو سنگتي نور بادشاهه هن کي ڍوڍو پچائي ڏيندو هو.
رات جو ٽي چار ڪلاڪ مسيت ۾ تراويحون پڙهڻ ويندو هو، ۽ ان کانپوءِ کٽ تي ليٽڻ سان ئي گهري ننڊ وٺي ويندي هئس. وري اسر جو اٿندو هو. ڪڏهن جاڳ نه ٿيندي هئس ته بنا کاڌي پيتي ئي روزي جي نيت ڪري ڇڏيندو هو. صبح جو وري نماز ۽ تلاوت واسطي سوير اٿندو هو. هڪ لڱا هن کي پيٽ ۾ ويلو اچي پيو. سڄي رات سور کان لڇندو رهيو. صبح جو دوا وٺڻ آيو، پر چيائين پئندس شام جو، يعني روزي ڇوڙڻ بعد. ٻئي دفعي بدهاضمي ۽ گهمرن جي تڪليف ڪري آيو. بيٺي بيٺي اهو به ٻڌايائين ته ”ڪالهه جمعي جي خطبي ۾ امام صاحب عهد نبويءَ جا ڪيترائي واقعا ٻڌايا، اهڙن مسلمانن جا، جي روزي جي وچ ۾ سخت بيمار ٿي پيا، پر هڪ ڍُڪ پاڻي يا دوا جو وات ۾ وجهڻ قبول نه ڪيائون، نيٺ شهيد ٿي ويا.“
هڪ ڏينهن شام جو ٽين بجي ڌاري، ڪي پورهيت امين گل کي مون وٽ کڻي آيا. هن جو بت تتل لوهه وانگر ٿي ٻريو ۽ ساري بدن ۾ سخت سور هوس..... هن کي ڏينهن لڳي ويو هو..... اس ۽ گرميءَ ۾ سخت پورهيو، هيڻو ۽ نستو جسم، نه کاڌو نه پيتو......
هن پاڻي يا دوا پيئڻ کان صفا نابري واري، ۽ سئي هڻڻ به نه ڏنائين. هن چيو ته روزو هرگز نه ڀڃندس. زيادهه زور ڀرڻ تي، اکيون ڦوٽاڙي، لڙڻ لاءِ تيار ٿي ويو. ٻيا، جي هن سان گڏ آيا هئا، تن به سمجهايس. آخر مون کي مڙني چيو ته ”سائين، اسين امين گل کي سڃاڻون، مرڻ کي مري ويندو روزو نه ڀڃندو.ل الله رحيم ڪريم آهي، ڀلاري مهيني جي برڪت سان اهي ٻه چار ڪلاڪ گذري ويندا، تيسين ڪو ٻيو حيلو ڏسيو.“
ٻيو ڪو چارو ڪو نه هو. مون هنن کي هن جي مٿي تي برف رکڻ ۽ ٻيون ڪي هدايتون ڏنيون.
جيڪي ٿيڻو هو، سو ٿي ويو. هي باهمت ۽ مضبوط پٺاڻ، جنهن جنگ جي ميدان تي توبن ۽ بمن کان پاڻ کي بچايو، جو براج جي حادثن کان محفوظ رهيو، جنهن غربت ۽ بيروزگاري، بک ۽ بيماريءَ سان مڙس ماڻهو ٿي مقابلو ڪيو، سو ڪلاڪن اندر ڏٺل وائٺل موت جو شڪار ٿي ويو.
مان ٽهلندو ٽهلندو براج جي پل تي پهتس. براج.... انجنير ۽ مزور جي فن جو شاهڪار، انسان جي عظمت جو گواهه. درياهه جو پاڻي اڃا ڪو نه چڙهيو هو، ان ڪري صاف ۽ شفاف هو. مٿي بجليءِ جا بلب مرڪي رهيا هئا. ۽ پاڻيءَ ۾ انهن جو عڪس ناچ ڪري رهيو هو. فرحت بخش ماحول هو. گهگهوءَ روزي جو خاتمي جو اعلان ڪيو.
مسيت جي امام آڏو، ماڻهن جا ثواب خاطر موڪليل ميوي، مٺائي، ۽ کاڌي جا انبار ڪٺا ٿي پيا آهن. هن جو چهرو ٻهڪي رهيو آهي. هو سٺيون سٺيون شيون پنهنجي حجري ۾ موڪلي ٿو، ۽ ٻيون شيون جماعتين ۾ ورهائڻ واسطي ڏئي ٿو.......
ڄامشوري جي شام ڏاڍي دلفريب آهي، روزيدارن جي شام نهايت فرحتي آهي، پيش امام جي شام خوشين جو خزانو آهي..... مگر منهنجو ذهن هڪ ٻي شام جي ڏيکاءَ جو تصور ڪرڻ لڳو....... سرحد جي پهاڙن ۾، هڪ بستيءَ جي هڪ ڀڳل ٽٽل جهوپڙيءَ ۾ چار ٻار، جن مان ڪي صفا اگهاڙا ۽ ڪي اڌ اگهاڙا آهن، اهي رُکي ۽ پاروٿي ماني نه کائڻ تي ضد ڪري، روڄ راڙو مچائي رهيا آهن؛ ۽ هڪ عورت، جنهن جي بدن تي به ميرو ۽ ليڙون ليڙون ٿيل لباس آهي، سا هنن کي پرچائڻ جي ڪوشش ڪندي چئي رهي آهي ته ”عيد تي توهان جو بابا ايندو ۽ توهان لاءِ سٺا سٺا ڪپڙا ۽ سٺيون سٺيون شيون وٺي ايندو.......!“
٭
ڄامشورو، ٣ – مئي 1955
ماهوار هلال پاڪستان: جون 1957ع