الطاف شيخَ جا سفرناما : نظير احمد قاسمي
الطاف شيخ صاحب سان ڪتابي ويجهڙائي، منهنجي اسڪول واري دؤر کان ٿي. نئون سفرنامو نه ملندو هو ته سندس پڙهيل سفرناما ورائي ورائي پيا پڙهبا هئا. جڏهن ڪو ڪتاب خريد ڪري نه سگهبو هو ته ٻين يارن دوستن يا وري لائبررين مان وٺي پڙهبا هئا. اُن دؤر ۾ حيدرآباد جي ”پاڪستان نيشنل سينٽر“ واري لائبرريءَ مان استفادو ڪبو هو، جِتي ٻين ڪتابن سان گڏ سنڌي ڪتاب وڏي انگ ۾ موجود هوندا هئا ۽ اها لائبرري پنهنجي سولي جاءِ تي هُجڻ سبب اڪثر ڀريل نظر ايندي هُئي. افسوس! جو نه رهي اُها لائبرري ۽ نه ئي اُهو ماحول.
الطاف شيخ جي سفرنامن کي پڙهڻ کانپوءِ ساڻن ملڻ جي خواهش جو پيدا ٿيڻ قُدرتي ڳالهه آهي. ريڊيو حيدرآباد سان وڏي عرصي کان لاڳاپيل هُجڻ سبب اهو تجسس پڻ پنهنجي جاءِ تي موجود رهيو ته هِن شخصيت، جنهن تقريباً سموري دُنيا کي پَسيو آهي، تنهنجي شخصيت ۽ آواز ڪيئن هوندو؟ آواز ٻڌڻ واري خواهش تقريباً 40 ورهين کانپوءِ پوري ٿي.
اسان وٽ سنڌي ڪتاب هڪڙو ته ڇپجن گهٽ ۽ جيڪڏهن ڇپجن ته ڳاڻيٽي ۾ گهٽ، پوءِ وري وڪامجن گهٽ ۽ دوست احباب اهو چاهين ته ڪتاب مفت ۾ ملي يا وري ڪنهن کان وٺي پڙهجي. پر هيڏانهن الطاف صاحب جا سفرناما، ڳاڻيٽي ۾ ڇپجن به هزارن ۾ ۽ مٿان وري ان جا هڪٻئي پُٺيان ايڊيشن، جيئن ڪتاب ”منهنجو ساگر منهنجو ساحل“ جيڪو عربي سمنڊ، خليج بنگال، ڪولمبو، چٽاگانگ، روس ۽ سندس ڀرپاسي وارن ملڪن بابت آهي. هي ڪتاب الطاف شيخ صاحب جي شروعاتي سفرنامن مان هڪ آهي، تنهنجو ڇاپو پنجون منهنجي هٿن ۾ آهي ۽ ڳاڻيٽي ۾ ڇپيو آهي هڪ هزار ۽ وري مُلهه به نهايت ئي مناسب رڳو 250 روپيا.
هي آهي سندس سفرنامن جي مقبوليت!
”هالا“ سان منهنجي دلي قربت جو هڪ سبب منهنجي ناناڻي خاندان جي هالا جي معروف ڀنڀري ڳوٺ سان وابستگي آهي. ان ساڳي هالا شهر جو، هڪ ٻارنهن ورهين جو ٻار، پهريون ڀيرو پنهنجي شهر مان اڪيلو ڪيڊٽ ڪاليج پيٽارو ڇا پهتو، تنهن کان پوءِ ته هن جي سفر جو ڄڻ ته هڪ سلسلو شروع ٿي ويو. سنڌي، هڪُ ته پنهنجن ٻارن کي شهر کان ٻاهر ڪڍڻ لاءِ تيار نه ٿين، ٻيو جيڪڏهن ڪو ارادو ڪري ته اُنَ جو اندر پنهنجين ڳالهين ۽ وِسوسن سان ڪمزور ڪريو ڇڏين.
گهر ۽ شهر مان ٻاهر نڪرڻ، تعليم حاصل ڪرڻ جو اٽل فيصلو ته ننڍڙي الطاف پاڻ ڪيو، پر ان ۾ مددگار سندس والد محترم ۽ گهر ڀاتي ٿيا، جن اُهو منظرنامو پيش ٿيڻ ئي نه ڏنو، جيڪو اسانجين سنڌي فيمليز ۾ اڄ به ورجائبو رهبو آهي ته ٻَچو اڪيلو پيو وڃي پرديس، ڪيئن رهندو اڪيلو، ڇا کائيندو وغيره.
پر هيڏانهن، هن ننڍڙي الطاف آڏو روئڻ ته ڇڏيو پر کيس پُٺيان ڪنهن سڏ به نه ڏنو. گهر کان ڪيڊٽ ڪاليج پيٽارو، اُتان وري چٽاگانگ ۽ پوءِ وري مالمو(سئيڊن) ۽ پوءِ ڌِڪا ٿاٻا کائي ڀڙُ ٿي ملازمت بهاني، سامونڊي جهاز وسيلي دُنيا جي سير سفر وارو سلسلو شروع ٿي ويو. جيتوڻيڪ ملازمت ته پوري ٿي، پر سير سفر وارو سلسلو اڃا تائين هلندڙ آهي، هاڻ فرق اهو ته سندس سفر گهڻي ڀاڱي هوائي جهاز وسيلي ٿين ٿا.
جيڪڏهن، هو گهر کان ٻاهر نڪرڻ وارو فيصلو نه ڪري ها ته هن خطي جي اڪثريت جنهن سندس سفرناما پڙهي، هڪ طريقي سان مختلف مُلڪ، شهر ۽ تاريخي جايون پَسيون آهن، سا ته بِلڪل اڻ واقف هجي ها!
رڳو هندستان تي ئي مختلف شخصيتن جا ڪيترائي سفرناما پڙهيا اٿم، پر جيڪو لُطف، الطاف شيخ جي سفرنامن ”دهليءَ جو درشن“، ”بمبئي منهنجي ڀاڪر ۾“ ۽ ”هلي ڏسجي هندستان“ ڏنو، اوترو ٻين نه ڏنو. جيتوڻيڪ هندستان وڃڻ نه ٿيو اٿم پر ائين پيو ڀايان ته جيڪي ماڳ مڪان الطاف صاحب ڏٺا آهن سي جهڙوڪر مون ساڻس گڏ ڏٺا آهن. ويجهڙ ۾ پياري دوست موهن مدهوش جو سفرنامو ”پونا ايڪسپريس“ مختلف انداز ۾ لکي پاڻ ملهايو آهي، جنهن کي پڙهي به الطاف شيخ کي ياد ڪري سگهجي ٿو.
شيخ صاحب، ٻُڌل ٻُڌايل ڳالهين يا موجود لٽريچر تي ڀاڙڻ بدران پاڻ اُهي ماڳ مڪان وزٽ ٿو ڪري ۽ پنهنجي راءِ قائم ڪرڻ سان گڏ ٻين لاءِ سمجهاڻي پڻ ڏي ٿو ته اُتي وڃڻ لاءِ ڪهڙي واٽ وٺڻ گهرجي، ڪهڙا احتياط ڪرڻ گهرجن وغيره. مطلب ته هو، هڪ ”رهبر“ وارو رول به ادا ٿو ڪري.
حيدرآباد ۾ ”سنڌ ٿياسافيڪل سوسائٽي“ پاران پهرين آڪٽوبر 1917 تي سنڌ نيشنل ڪاليج جو قيام ٿيو، جيڪو پوءِ سنڌ نيشنل آرٽس ڪاليج، وري ڏيارام گدو مل نيشنل ڪاليج ۽ قيامِ پاڪستان کانپوءِ گورنمينٽ ڪاليج ”ڦليلي“ حيدرآباد بڻيو. اِن ڪاليج جي بورڊ (حيدرآباد سنڌ نيشنل ڪاليجيئيٽ بورڊ) ۽ ان جي ناميارن شاگردن مان هڪ لعل ڪرشن آڏواڻي بابت احوال به ”هلي ڏسجي هندوستان“ مان مليو، جيڪو اسان ڪاليج سان لاڳاپيل فردن ۽ ڪاليج جي تاريخ لاءِ نهايت ڪارائتو آهي ۽ اها ڄاڻ گورنمينٽ ڪاليج جي سؤ ساله سووينيئر جي زينت بڻبي. انشاءَالله. ساڳئي ڪتاب وسيلي ئي ساڌو ٽي ايل واسواڻي ۽ ميران ٻائي بابت ڀرپور ڄاڻ ملي آهي. الطاف سائين، سفرنامي جي ڏس ۾ وڏي منزل ماڻي آهي، پر هاڻ سفرنامن ۾ هو جيڪي تصويرون شامل ڪري ٿو، سي به نهايت اعليٰ آهن، اِن ڏس ۾ به هُن پنهنجو پاڻ کي هڪ ماهر فوٽوگرافر به ثابت ڪيو آهي. ان ڏس ۾ ريٽا شهاڻي ڪيڏي نه وڻندڙ ڳالهه ڪئي آهي ته، ”مون کي ٻڌايو ويو ته هر روز صبح جو هو ڪئميرا ڳلي ۾ لٽڪائي، آٽو رڪشا ۾ چڙهي الائي ڪٿي گُم ٿي ويندو هو. الائي ڪهڙين گهٽين جي خاڪ ڇاڻيندو هو ۽ پنهنجي جُتي خاڪ آلود ڪري موٽندو هو. ٽِپ ٽِپ تي هوندي هئي سندس ڪئميرا جي ڪِلڪ ڪِلڪ. مان سمجهان ٿي ته هڪ هفتي جي دوران هن هزارين فوٽا ڪڍي ورتا هئا. هُن نه رڳو منهنجا فوٽا ڪڍيا، ڪلب جي عمارت جا فوٽا ڪڍيا پر اُتي جي ويٽرس جا به ڪڍندو ويو. منهنجي ڊرائيور جو به فوٽو ڪڍي ورتائين. هو سفرناما لکڻ ۾ ته ماهر آهي ئي مگر هو ته هاڻي بهترين فوٽوگرافر به بڻجي پيو آهي.“
جن به الطاف شيخ جا سفرناما پڙهيا هوندا، سي آغا سليم ۽ قاضي خادم صاحب جي اِن راءِ سان سهمت هوندا ته عشق/رومانس جي معاملي ۾ الطاف خُشڪ ثابت ٿيو آهي.
بقول آغا سليم جي، ”عشق جي معاملي ۾ الطاف نهايت خشڪ ثابت ٿيو آهي، ايستائين جو خيالي حسينائن سان رومانس جا خيالي مزا به وٺي نه ڄاڻي...“ ۽ وري قاضي خادم هيئن ٿو لکي ته، ”هن جي سفرن ۾ شراب ۽ شباب کي ڪا اهميت ڪونهي. نه هو ڪنهن جوانڙيءَ کي ڏسي هڪدم مفتون ٿيو آهي....“
الطاف شيخ جي دِل، سنڌ، سنڌ واسين ۽ خاص طور سان نوجوانن لاءِ ڌڙڪي ٿي. هُن هر سفرنامي يا آرٽيڪل ۾ نوجوانن کي همٿايو آهي ۽ صحيح واٽ ڏيکاري آهي. تنهنڪري نوجوان، الطاف صاحب کي ڏسڻ، ٻڌڻ ۽ سڌو سنئون گفتگو ڪرڻ گهري ٿو ۽ اِن جا سندس ليڪچر آهن، جيڪي هُن مختلف ادارن ۾ ڏنا آهن ۽ تازو ئي سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ سندس مانُ ۾ ڀرپور آجياڻو ۽ يادگار ليڪچر تقريب آهي، جنهن جو ذِڪر اخبارن توڙي، ٽيلي ميڊيا ۽ سوشل ميڊيا تي ڀرپور انداز ۾ ٿيو آهي. اِن ليڪچر ۾ سندس تجربن ۽ نصيحتن کي نه رڳو ڌيان سان ٻُڌو ويو بلڪه کانئس وڌيڪ رهنمائي لاءِ سوال پڻ ڪيا ويا.
هو، نوجوانن ۾ سُجاڳي ۽ شعُور پيدا ٿيڻ تي خوشي محسوس ڪري ٿو ۽ ان ڳالهه تي وڌيڪ سرهو ٿئي ٿو ته غريب ٻارن سان گڏوگڏ پٺتي پيل غير مسلم قوميتن جهڙوڪر ڀيلن، ميگهواڙن ۽ اوڏن جا نوجوان نه رڳو تعليم وٺي رهيا آهن بلڪه انهن مان ڪِن ته ”پي ايڇ.ڊي“ جون ڊگريون پڻ ماڻيون آهن.
هو لکي ٿو ته ”ولايت توڙي پنهنجي مُلڪ ۾ اڄ انهن غريب اوڏن، ڀيلن ۽ ميگهواڙن جي ٻارن جي زندگي ٿو ڏسان ته هنن جي زندگي اسان جي ميرن، پيرن، وڏيرن، سردارن، ڀوتارن جي ٻارن کان تمام بهتر، آسودي، مطمئن ۽ سڪون ڀري آهي. هنن ننڍپڻ ۾ جيڪا محنت ڪئي، هاڻ هو نه رڳو پاڻ خوشحال آهن، پر پنهنجن ٻارن جي به صحيح رهنمائي ڪري رهيا آهن.“
الطاف شيخ جا سفرناما، پڙهندڙن جي اها گڏيل راءِ آهي ته هو، پنهنجي پڙهندڙن کي بنا ڪنهن خرچ جي اُهي ماڳ مڪان ته ڏيکاري ٿو پر گڏوگڏ اهڙين ڳالهين کان به روشناس ڪرائي ٿو، جيڪي عام ماڻهوءَ کي شايد پاڻ سفر ڪرڻ سان به معلوم نه ٿي سگهن. اهو ڪمال آهي الطاف صاحب جي پسڻ واري نهايت حساس اک ۽ ڪشاده دل و دماغ ۽ دلچسپ قلم جو.
هو، هاڻ به نهايت مُتحرڪ آهي ۽ سندس قلم وڌيڪ تِکو نظر اچي ٿو. شلَ سندس نظر، ذهني، جسماني سگهه ۽ قلم کي نظر نه لڳي، بلاشُبه هو سنڌي سفرنامن جو ”بادشاهه“ آهي.
نظير احمد قاسمي
ايسوسيئيٽ پروفيسر
گورنمينٽ ڪاليج ”ڦليلي“
حيدرآباد