ڀوپال رياست جون بيگمات
ڀوپال رياست 1723ع ۾ قائم ٿي، جنهن جو باني افغانستان جي شهر تيراح جو اورڪزئي پٺاڻ سردار دوست محمد خان هو. دوست محمد 1672ع ۾ ڄائو ۽ 30 سالن جي ڄمار ۾ (1703ع ڌاري) مغل شهنشاهه اورنگزيب جي فوج ۾ سپاهي جي حيثيت ۾ دهليءَ ۾ اچي رهيو. هوشياري ۽ دليريءَ جي ڪري هو تڪڙو تڪڙو مٿاهين درجي تي پهچندو ويو. اورنگزيب جي وفات بعد مغل گهراڻي جي ڪمزورين جو فائدو وٺندي هن ڀائرسا واري علائقي (جنهن جو پاڻ ان وقت گورنر هو) جي خود مختياريءَ جو اعلان ڪيو. ان بعد ڀر وارن علائقن تي به قبصو ڪري پاڻ ان جو حاڪم ٿي ويٺو. ويندي ڀر واري گوند سلطنت، جنهن جي راڻي ڪملا پتيءَ کي هو ڀاڙي تي سپاهي سپلاءِ ڪندو هو، تنهن جي مرڻ تي، سندس وارث پٽ کي قتل ڪري، اها سلطنت به ڀوپال رياست ۾ ملائي ڇڏيائين. پنهنجي هن رياست جي گاديءَ جو شهر پهريائين اسلام نگر ڪيائين، ان بعد اڳتي هلي ڀوپال ٿيو. اسلام نگر، ڀوپال ضلعي ۾ آهي. جنهن وقت نواب دوست محمد خان هنن علائقن تي قبصو ڪري ڀوپال رياست ٺاهي.... يعني 1723ع ڌاري، ته ڀوپال هڪ ننڍڙو ڳوٺ هو. انهن ڏينهن ۾ ڀوپال جي ڀر وارو شهر جگديسپور هڪ سکيو ستابو ۽ سٺو شهر هو، دوست محمد ان جو نالو ”اسلام نگر“ رکي ان کي پنهنجي رياست جي گاديءَ جو شهر بڻايو. ڀوپال جي هنن نوابن مان ڪيترن اسلام نگر ۾ جنم ورتو.... ويندي بيگم شاهجهان جنهن لنڊن جي ڀر واري شهر ووڪنگ ۾ مسجد ٺهرائي.
نواب دوست محمد خان ڀوپال رياست جو پنج سال 1723ع کان 1728ع تائين حاڪم ٿي رهيو، ان بعد سندس اولاد رهيو. انگريزن جي حڪومت ۾ ٻه چار نوابي رياستون جيڪي انگريزن سان وفادار ۽ فرينڊلي رهيون انهن مان ڀوپال رياست هڪ آهي. 1949ع ۾ انڊيا حڪومت هندستان جون سموريون رياستون ختم ڪري ”يونين آف انڊيا“ ۾ ملايون. ان بعد ڀوپال جي نوابن جي اها اٿارٽي ۽ حڪم نٿي هليو، پر بهرحال هنن جو اهو لقب قائم رهيو ته هو ان رياست جا ”هيڊ“ آهن. نواب دوست محمد بعد سندس پٽ نواب يار محمد 1728ع کان 1742ع تائين ڀوپال رياست جو حاڪم رهيو. ان بعد 1819ع تائين.... يعني اٽڪل هڪ صدي مختلف نواب حاڪم رهيا. ان بعد هڪ صدي کن، 1926ع تائين ڀوپال رياست تي لڳاتار عورتن راڄ ڪيو. هنن پاڻ کي ”بيگم“ سڏاريو ٿي. هندستان جي تاريخ ۾ اها هڪ حيرت واري ڳالهه سمجھي وئي ٿي جو ڪنهن رياست يا ملڪ جي حصي تي ايڏو وڏو عرصو عورتن راڄ ڪيو ۽ نه فقط ملڪ جو انتظام سنڀاليو پر ملڪ جون معاشي توڙي سماجي حالتون بهتر رکيائون.
قدسيه بيگم پهرين ڀوپالي عورت آهي، جيڪا 1819ع ۾ جڏهن 18 سالن جي هئي، ته سندس مڙس جي قتل بعد ڀوپال رياست جي نواب ٿي. ڀوپال جي هنن خاتون نوابن ڀوپال رياست تي هڪ صدي راڄ ڪيو، مونکي پڪ آهي ته مون جهڙا سنڌ جا رهاڪو ان ڳالهه تي حيرت کائيندا هوندا. ڀوپال رياست ڪا موري يا ميهڙ جيڏي نه هئي پر نظامن جي نوابي رياست حيدرآباد دکن بعد ٻئي نمبر تي وڏي رياست هئي، جنهن تي مسلمان حاڪمن جو راڄ رهيو ۽ عورتون ٿي ڪري هنن پنهنجي رياست ۽ ان ۾ رهندڙ ماڻهن جي سک ۽ سڪون لاءِ ڇا ڇا نه ڪيو. افسوس اهو آهي ته اڄ هن ماڊرن دور ۾ به اسان جا حاڪم پنهنجن علائقن ۾ عوام جي تعليم، صحت، روزگار ۽ حفاظت لاءِ ڪجهه ڪرڻ بدران ان کي تباهه ڪري رهيا آهن. هنن عورتن 1819ع کان 1926ع تائين جي عرصي ۾ ماڻهن جي قسمت بدلائي ڇڏي.... روڊ رستا، شهرن ۾ پاڻيءَ جي نيڪالي، شفا گهر، تعليم، پارڪ، مسجدون، ويندي ماڻهن جي سفر جي سهولت لاءِ ريل جو پنهنجي خرچ تي بندوبست ڪيائون... ۽ هيڏانهن اسان جي حاڪمن، وزيرن، سياستدانن جي ڪارڪردگيءَ کي ڏسو... لوپ لائين واري گاڏين جا ته پٽا ۽ سليپر به نڪري ويا آهن، هلندڙ اسڪول بند ٿيندا وڃن.... سڄي ملڪ ۾ ڪرپشن آهي، پر ذرا سنڌ جا روڊ ۽ پنجاب ۽ PKP جا روڊ ڏسي ٻڌايو ته ڪهڙي صوبي جو وڌيڪَ خانو خراب ٿيو پيو آهي؟
1819ع ۾ قُدسيه بيگم ڀوپال رياست جي پهرين خاتون نواب ٿي.... عمر فقط 18 سال هئس پر سندس دليري ۽ devotion جي، مسلمان ته ڇا هندو ۽ انگريز به تعريف ڪن ٿا. جيتوڻيڪ هوءَ اڻ پڙهيل هئي پر ڇا ته رياست جو انتظام هلائين. انهن ڏينهن ۾ جيتوڻيڪ پڙدي جو سخت رواج هو پر هن چيو ته هن کي رياست هلائڻي آهي ۽ بنا پڙدي جي ملڪ ۽ ماڻهن جي چڪاس ڪندي رهي. چون ٿا ته هن کي پنهنجي ملڪ (يعني ڀوپال رياست) ۽ ان جي ماڻهن جو ايڏو خيال هوندو هو جو رات جي ماني کائڻ کان اڳ پڪ ڪندي هئي ته هر غريب غربي پيٽ ڀري ماني کاڌي يا نه؟! ڊسيپلين ۽ انصاف جي معاملي ۾ ايڏي سخت هئي جو مرد به پيا ڪنبندا هئس. هن حڪومت جو ڪاروبار سنڀالڻ سان پنهنجي ٻن سالن جي ڌيءَ سڪندر لاءِ اعلان ڪيو ته سندس مرڻ بعد ڀوپال رياست جي نواب سڪندر بيگم ٿيندي. خاندان جي هڪ مرد کي به همت نه ٿي جو کڻي ”چون چران“ ڪري. ڀوپال جي جامع مسجد ۽ سهڻو محل ”گوهر محل“ (جيڪو نذر باغ به سڏجي ٿو) قدسيه بيگم ٺهرايو. پاڻ 1837ع تائين (وفات تائين) 18 سال حڪومت ڪيائين، ان بعد سندس ڌيءَ سڪندر بيگم ڀوپال جي نواب ٿي. سڪندر بيگم کي سندس ماءُ سٺي تعليم ۽ تربيت ڏني. ايتري قدر جو هن ڪيترين لڙائين ۾ به حصو ورتو. 1857ع وارو بلوو هن جي دؤر ۾ ٿيو ۽ پاڻ انگريزن جو پاسو کنيائين. بلڪه ڀوپال جا نواب شروع کان انگريزن جا طرفدار هئا، جنهن ڪري انگريز راڄ ۾ هنن کي انگريزن طرفان وڏيون سهولتون ملنديون رهيون. هن مائيءَ به پبلڪ ويلفيئر لاءِ وڏا ڪم ڪيا ۽ ڀوپال کي ٺاهي ڇڏيو. ڀوپال وارو قلعو ۽ موتي مسجد هن سڪندر بيگم ٺهرايا. سڪندر بيگم پنهنجي زندگيءَ ۾ ئي حڪومت جون واڳون پنهنجي اڪيلي ڌيءَ شاهه جهان بيگم حوالي ڪيون، جنهن جو احوال پاڻ لنڊن واري شاهه جهان مسجد جي حوالي سان شروع ۾ ڪري چڪا آهيون. هن ڀوپال ۾ ڪيتريون ئي عمارتون ٺهرايون جيڪي اڄ به مشهور آهن..... جهڙوڪ، تاج محل (آگري وارو تاج محل نه پر هي ان نالي سان ڀوپال ۾ محل آهي) شاهه جهان بيگم جي ٻين ڪمن کان علاوه هن جي دؤر ۾ وڏي خوشحالي آئي.... ٻني ٻارا، دڪان، ڌنڌا ۽ امن امان ايترو رهيو جو انڊيا ۾ سڀ کان گهڻو GDP ڀوپال جو هوندو هو...... تڏهن ئي ته چوان ٿو ته اسان جا حاڪم به کڻي قدسيه بيگم، سڪندر بيگم يا شاهه جهان بيگم ٿين ۽ سنڌ ۽ ان جي عوام جي خوشحاليءَ لاءِ ڪجهه ڪن.
شاهه جهان بيگم جي وفات بعد سندس ڌيءَ جهان بيگم 1901ع ۾ ڀوپال جي نواب ٿي. هن به عوررتن جي آزادي ۽ بهبود لاءِ گهڻي جدوجهد ڪئي. علي ڳڙهه مسلم يونيورسٽي جنهن جي ٺهڻ تي سندس ماءُ شاهه جهان تمام گهڻي مالي مدد ڪئي هئي، ان جي هيءَ جهان بيگم پهرين چانسلر مقرر ٿي. 1930ع ۾ سندس وفات ٿي، پر هن پنهنجي وفات کان اڳ 1926ع ۾ پنهنجي پٽ حميد الله خان کي نواب بڻايو. هن جي ڏينهن ۾ 1947ع ۾ هندستان جو ورهاڱو ٿيو.
ڀوپال رياست جي بنجڻ ۽ انهن جي نوابن جي هيستائين ڳالهه توهان کي سمجهه ۾ اچي وئي آهي ته پوءِ ان بعد جو احوال دلچسپ به آهي ته توهان جي هن ڀوپالي نوابن جي پوئيرن مان ڪيترن ئي حوالن سان واقفيت به آهي. توهان جي ياد تازي ڪرڻ لاءِ هڪ دفعو وري لکندس ته 1723ع ۾ نواب دوست محمد خان ڀوپال رياست قائم ڪئي. سنڌ ۾ انهن ڏينهن ۾ ڪلهوڙن جي حڪومت هئي..... فقط 4 سال اڳ يار محمد ڪلهوڙي جي وفات ٿي هئي ۽ ان سال 1719ع ۾ نور محمد ڪلهوڙو تخت تي ويٺو.... شاهه لطيف پنجويهه ٽيهن کن سالن جو جوان هو ۽ ضرور ڀوپال جا به چڪر هنيا هوندائين، جو سنڌ سان لڳو لڳ راجستان ۽ گجرات رياستون، آهن جِتي هن جو وڃڻ ضرور ٿيندو رهيو ٿي، اهڙي طرح انهن جي ڀر واري رياست مڌيا پرديش به ٿي سگهي ٿو ويو هجي، جنهن ۾ ڀوپال آهي. بهرحال ڀوپال رياست جي جنم واري سال 1723ع کان 1819ع تائين هڪ صدي کن ڀوپال جا ”نواب“ مرد حضرات ٿيا. ان بعد 1926ع تائين يعني هڪ صدي کن چار عورتون (قدسيه، سڪندر، شاهه جهان ۽ ڪئخسرو جهان) ڀوپال جون ”نواب“ ٿيون، جيڪي پاڻ کي بيگمات سڏائينديون هيون. ان بعد 1926ع ۾ ڪئخسرو جهان جو پٽ نواب حميد الله خان ڀوپال جو حاڪم (نواب) ٿيو. جيڪو ننڍي کنڊ جي ورهاڱي بعد به ٻه سال نواب رهيو.... يعني 1949ع تائين.
نواب حميد الله خان کي اولاد ۾ ٽي ڌيئون هيون. سندس وفات بعد سندس وڏي ڌيءَ عابده سلطان ڀوپال جي نواب ٿيڻ واري هئي، پر پاڪستان ٿيڻ تي هن ڀوپال جي راڻي (نواب) ٿيڻ تان هٿ کڻي پاڪستان هلي آئي، جِتي هن فارين سروس Join ڪئي. پاڪستان اچڻ وقت هن جي عمر 37 سالَ هئي ۽ ساڻس گڏ ننڍڙو پٽ به هو. پاڻ وڏو عرصو پاڪستان ۾ گذاريائين. 2002ع ۾ سندس ڪراچي ۾ وفات ٿي. سندس پٽ شهريار پاڪستان جو فارين سيڪريٽري ۽ پاڪستان ڪرڪيٽ بورڊ جو چيئرمين پڻ ٿيو.