زوريءَ مسلمان بنائڻ جو وهنوار
ملائيشيا ۾ جنهن اداري ۾ آئون نوڪري ڪندو هُيس، اُتي ٻين ملڪن جي جهازن جا به ڪئپٽن ۽ چيف انجنيئر هئا. انهن مان هڪ مونکان عمر ۾ ڪافي ننڍو انڊيا جو سک ڪئپٽن تيجپال سنگهه سوڍي پڻ هو. هو بيحد چرچائي، ٻئي جي مدد ڪرڻ وارو ۽ سٺو پاڙيسري هو. آفيس ۾ چانهه جي وقت ڪنهن ڳالهه تي گهڻي بحث ڪرڻ تي هڪ دفعي مون چيومانس ته ”يار! سوڍي لڳي ٿو ته تون جهيڙي ڪرڻ جي موڊَ ۾ آهين.“ يڪدم هٿ ٻڌي چيائين: ”سرڪار مون مسڪين جي ڪهڙي جرئت جو توهان سان جھيڙو ڪيان..... توهان مسلمانن ته اسانجي گروئن کي به قتل ڪري ڇڏيو.....“
اهو چئي پوءِ جيتوڻيڪ هن ٽهڪ ڏئي ان احساس جو اظهار ڪيو ته هن اها ڳالهه Lighter Mood ۾ ڪئي آهي پر خبر ناهي ڇو مونکي ڏاڍو ڏک ٿيو.... ڏک ان ڳالهه جو ٿيو ته اسانجا اهي مسلمان حاڪم جهانگير ۽ اورنگزيب پنهنجي ذاتي سياسي فائدن لاءِ ٻين جي مذهبي ليڊرن کي نه مارين ها ته سٺو هو. غلط ڪم هنن حاڪمن ڪيو، بدنام اڄ ڏينهن تائين اسان غريب مسلمان پيا ٿيون. جن جو نه ٻن ۾ نه ٽن ۾ حصو پتي. ڪڏهن ڪڏهن انسان ڪنهن ڏوهه جي ڪم ۾ involve نه هوندي به پاڻَ کي اڻ سڌيءَ طرح Guilty محسوس ڪري ٿو. سو مونکي به پنهنجن مسلمانن، پنهنجن سنڌين، پنهنجن پاڪستانين جي ڏوهن تي اهڙو احساس ٿيندو آهي.
1971ع واري لڙائيءَ ۾ بنگلاديش جو مجيب الرحمان اسان جي قيد ۾ موجود هو. ان وقت عوام جي جنرل feeling اها هئي ته هن کي غدار قرار ڏئي ڦاهي ڏني وڃي. اسان چٽگانگ جا چند جهازي دوست جيڪي بنگال ۾ پڙهياسين ۽ انهن بنگالي دوستن سان گڏ جهاز هلائي رهيا هئاسين، اها ئي دعا گهري رهيا هئاسين ته ڀٽو صاحب اهڙو ڪو قدم نه کڻي ته سٺو..... ڇو جو اهو هڪ اهڙو لعنتاڻو ٿيندو جيڪو اسان جي ايندڙ ٽهين کي به Haunt ڪندو رهندو. ملڪ جا ٻه ٽڪرا ته ٿي ويا ۽ ٻئي غريب ملڪ آهن.... پر سڀاڻي بنگلاديش وارا پنهنجي تنزلي ۽ معاشي ابتريءَ جو ڏوهاري اسان مغربي پاڪستان وارن کي قرار ڏيندي ۽ ڀٽي صاحب جي سنڌي هجڻ ڪري اسان سنڌين کي ڪجهه وڌيڪَ ئي گاريون ڏيندا.... ۽ پوءِ اسان جهاز هلائيندڙ دوست جڏهن پنهنجي پنهنجي جهاز کي ڪنهن فارين بندرگاهه ۾ هڪ ٻئي جي ڀرسان اچي بيهارينداسين ته ڪهڙي منهن سان هڪ ٻئي سان ملنداسين. پر شڪر ٿيو.... ڀُٽو صاحب سياڻو ۽ visionary ماڻهو نڪتو.... هن باوجود مخالفت جي مجيب الرحمان کي مارائڻ بدران سندس مرضيءَ مطابق کيس لنڊن موڪلي ڇڏيو.
سو منهنجو ڪليگ ۽ دوست ڪئپٽن تيجپال ان ڳالهه کي کڻي چرچي ۾ چئي ويندو هجي پر مونکي هر وقت ڏک ٿيندو هو ته هنن جهانگير (حڪومت 1605ع کان 1627ع تائين) ۽ اورنگزيب (حڪومت 1658ع کان 1707ع تائين) کي ڇا ٿيو جو هنن طاقت جي نشي ۾ اهڙو قدم کنيو جو سکن کي مسلمانن لاءِ نفرت ٿي پئي جيتوڻيڪ اڪبر تائين ته سکن ۽ مسلمانن جا سٺا تعلقات هئا. ايتريقدر جو اڪبر هندستان جو شهنشاهه ٿي ڪري 1567ع ۾ پنجاب جي غريب ۽ عام ماڻهن سان گڏ سکن جي گوردواري ۾ پٽ تي ويهي لنگر جي ماني کاڌي.
1581ع ۾ گرو ارجن سک ڌرم جو پنجون گرو مقرر ٿيو. هي اهو گرو آهي، جنهن سکن جو پهريون پاڪ ڪِتاب ”ادي گرنٿ“ تيار ڪيو، جنهن ۾ پهرين پنجن گروئن جي لکڻين سان گڏ ڪجهه هندو مسلمان روشن خيال عالمن ۽ سنتن جهڙوڪ ڪبير ڀڳت، نامديو، رويداس، شيخ فريد ۽ ٻين جا قولَ آهن. پوءِ اڳتي هلي 1678ع ۾ هن ڪِتاب ۾ نائين گرو تيغ بهادر جا اشلوڪ ۽ ڏهين ۽ آخري گرو گوبند سنگهه جا شعر ملايا ويا ۽ هن ڪِتاب جو نالو ”گرو گرنٿ صاحب“ رکيو ويو. سک گرو گرنٿ صاحب کي يارهون گرو ۽ هر ڳالهه جي روحاني اٿارٽي سمجھن ٿا. 1606ع ۾ سکن جي هن پنجين گروءَ ”گرو ارجن“ کي مغل شهنشاهه جهانگير ٽارچر ڪري پوءِ قتل ڪيو. ان بعد پورن ستر سالن بعد 1675ع ۾ جهانگير جي پوٽي ۽ مغل سلطنت جي ڇهين شهنشاهه اورنگزيب سکن جي نائين گرو تيغ بهادر کي قتل ڪرايو. ان قسم جون ڳالهيون ڪيڏي نفرت پيدا ڪن ٿيون. توهان سوچيو هيمون ڪالاڻي يا پير صاحب پاڳاري کي شهيد ڪرڻ تي اڄ ڏينهن تائين اسان انگريزن کي ڪيڏو گهٽ وڌ ڳالهايون ٿا. جيتوڻيڪ هنن پنهنجي ان ڪم کي Justify ڪرڻ لاءِ سچا ڪوڙا ڪيس هلايا ۽ ڏوهه مڙهيا. هوڏانهن گرو تيغ بهادر جي قتل بعد جڏهن وقت جي قاضين اورنگزيب کان ان قتل جو سبب پڇيو ته هو جواب نه ڏئي سگهيو.
جيئن پراڻي ڪراچي... يعني کارادر، ميٺادر، لي مارڪيٽ، چاڪيواڙي ۽ بغدادي پاسي کجور مارڪيٽ ۽ جوڙيا بازار ٽائيپ مارڪيٽون تمام پراڻيون آهن، جيڪي 1843ع ۾ انگريزن جي سنڌ فتح ڪرڻ ۽ ڪراچيءَ ۾ رهائش اختيار ڪرڻ کان به اڳ جون آهن، تيئن دهليءَ جي پراڻي حصي ۾ چاندني چوڪ جون اڙدو بازار، جوهري بازار ۽ فتح پوري بازارون آهن.... هي بازارون يعني هي سڄو علائقو ”چاندي چوڪ“ دهلي جو اڄ به واپار وڙي، دڪانن ۽ هول سيل جي ڪاروبار کان مشغول ترين علائقو آهي. چاندني چوڪ 1650ع ۾ مغل شهنشاهه شاهه جهان (جنهن 1627ع کان 1658ع تائين حڪومت ڪئي) جي ڏينهن ۾سندس فئوريٽ ڌيءَ شهزادي جهان آرا ٺهرايو. چاندني چوڪ جو هي علائقو لال قلعي جي لاهوري دروازي کان فتح پور مسجد تائين آهي. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته هي علائقو بيحد تاريخي آهي جنهن جي اوس پاس جون آڳاٽيون عمارتون، مندر، مسجدون ڏسڻ لاءِ ڪيترائي ٽوئرسٽ اچن ٿا. مغلن جي ڏينهن۾ شاهي خاندان جو جلوس نڪرندو هو ته اهو به چاندي چوڪ مان بئنڊ باجن ۽ هاٿين جي سرگس ۾ نڪرندو هو. 1903ع ۾ شهنشاهه ايڊورڊ ستين ۽ راڻي الينگزنڊرا جو procession به هتان لنگهيو هو.
چاندني چوڪ جي پسگردائيءَ ۾ شاهجهان جي ٺهرايل لال قلعي (Red Fort) ۽ فتح پوري مسجد کان علاوه دهليءَ جي سڀ کان مشهور مسجد جامع مسجد آهي جيڪا 1650 ۾ ٺهي. هن گهٽيءَ ۾ ٻين مذهبن جي ماڻهن جا پڻ عبادت گهر آهن، جيئن ته لال جين مندر جيڪو 1656ع ۾ ٺهيو جنهن جي ڀرسان پکين جي اسپتال به آهي جيڪا 1929ع ۾ ٺهي. ٿورو اڳيان جين ڌرم وارن جو هڪ ٻيو مندر نيا مندر آهي جيڪو 1807ع ۾ ٺـهيو.... ان کان علاوه هندو گوري شنڪر مندر (1761ع) ۽ عيسائين جو 1814ع جو ٺهيل ڪرسچن سينٽرل بئپٽسٽ چرچ آهي.
انهن مسجدن ۽ مندرن جي جهرمٽ ۾ سک گوردوارو سيس گنج صاحب نالي پڻ آهي جو نائين گرو تيغ بهادر کي منسوب ٿيل آهي. هي اهو هنڌ آهي جِتي 1675ع ۾ تيغ بهادر جو اورنگزيب شهنشاهه جي حڪم تي سر ڌڙ کان ڌار ڪيو ويو هو. ان جي چوڌاري ڪجهه ننڍا گوردوارا پڻ آهن جيڪي 1783ع ۾ يادگار طور ٺاهيا ويا جڏهن مغلن جي گاديءَ واري هن شهردهليءَ تي سکن جو قبضو ٿيو.
اتي ئي مسلم سنهري مسجد به آهي جيڪا روشن دولا ظفر خان 1721ع ۾ محمد شاهه جي حڪومت ۾ ٺهرائي هئي. هيءَ اها مسجد آهي جنهن جي ڇت تي ايران جي حملا آور نادر شاهه 11 مارچ 1739ع تي ڪجهه ڪلاڪَ بيهي چوڌاري دهليءَ جي ماڻهن جي قتل عام جو نظارو ڏٺو هو. سندس هن حڪم جي نتيجي ۾ 30,000 ماڻهو قتل ٿيا هئا. ان بعد نادر شاهه هيرن جواهرن سان گهوڙا ڀرائي پنهنجي ملڪ ايران پهتو هو. ايران جي شهر مشهد ۾ نادر شاهه جو هڪ هيرو جي حيثيت ۾ وڏو Statue آهي. مشهد (ايران) ۾ رهائش دوران هڪ ڏينهن مون ان ڏي اشارو ڪري پنهنجي ايراني دوست ڪئپٽن علي رضا ساسانيءَ کي چيم ته نادر شاهه ۽ محمود غزنويءَ جهڙا مسلمان ايران ۽ افغانستان لاءِ ته کڻي هيرو ٿيا جو هِتان هتان ڦريون ۽ قتل ڪري مال ميڙي ٿي آيا پر اسان ننڍي کنڊَ وارن لاءِ ته ڌاڙيل ۽ رهزن ئي ٿيا.... ڇا اسلام چوي ٿو ته مسلمانن توڙي هندن جو ائين قتل ڪيو.... پاڙي جي ملڪن جو ائين سک ڦٽايو.
فتحپوري مسجد لاءِ اسان جي اتي جي مسلمان گائيڊ ٻڌايو ته: اِها ”1650ع ۾ ٺهي جيڪا شهنشاهه شاهجهان جي بيگمن مان هڪ ٺهرائي“.
پاسيرو ٿي گائيڊ کان آهستي پڇيم ته: ”شاهجهان کي گهڻيون زالون هيون؟“ ڳالهائي ڳالهائي ڪو ٿڪجي پيو هو سو بيزاريءَ مان وراڻيائين......“ خبر ئي ناهي.... چار ته گهٽ ۾ گهٽ هوندس. ان ڪم ۾ پڪا مسلمان هوندا هئا. چئن کان وڌيڪَ کي ڪنيزائون سڏينداهئا....“ آئون چُپڙي ڪري اُتان کسڪي ويس. پر اهو آهي ته هُو پڪو گائيڊ ٿي لڳو ۽ هر شيءِ ۽ ڳالهه جا سن به ياد هيس. آئون به سمورو ٽائيم سندس منهن اڳيان ٽيپ رڪارڊر جھليندو هليس. گردوارا سس گنج صاحب ڏيکارڻ مهل به اسان سان گڏ پاڻ هو..... ”مغل شهنشاهه اورنگزيب کي بس دماغَ ۾ اها اچي خواهش پيدا ٿي ته هن جي چوڻ تي هندستان جا سڀ سک، ٻوڌي، جين ۽ هندو پنهنجو پنهنجو ڌرم ڇڏي مسلمان ٿي وڃن....“ هن اسان ٽوئرسٽن کي ٻڌايو، جن ۾ مونکان علاوه ٻيا سڀ يورپ پاسي جا هئا. ”هن کي ڪنهن چيو ته جيڪڏهن سکن جي گرو تيغ بهادر کي مسلمان ڪبو ته ان جا پوئلڳ توڙي ڪشمير جا هندو برهمڻ پنڊت مسلمان ٿي ويندا. انهن ڏينهن ۾ سکن جو گرو اڄ واري پاڪستان جي خيبر پختونخواه واري علائقي ۾ هو. اورنگزيب جي حڪم تي هن کي آنندپور کان دهلي ايندي گرفتار ڪيو ويو......“
گرو تيغ بهادر 1621 ۾ تياگامل کتري جي نالي سان امرتسر ۾ ڇهين سک گرو ”هرگوبند“ جي گهر ۾ ڄائو. سندس بهادريءَ ڪري سندس پيءُ کيس تيغ بهادر جو لقب ڏنو. پاڻ 1665ع ۾ 44 سالن جي ڄمار ۾ نائون گرو ٿيو. دهليءَ جي هن گائيڊ ٻڌايو ته گروتيغ بهادر کي ٽي مهينا نظربند ڪيو ويو، ان بعد اورنگزيب ڏي دهلي موڪليو ويو. اتي هن کي زنجيرن ۾ ٻڌي لوهه جي پڃري ۾ رکيو ويو ته پنهنجو مذهب ڇڏي اسلام قبول ڪري. پر هو آخر تائين انڪار ڪندو رهيو. نيٺ کيس چاندني چوڪ ۾ قتل ڪيو ويو. ”گرو تيغ بهادر کي ”هند دي چادر“ (The Shield of India) به سڏين ٿا جو هن آڻ نه مڃي ٻين کي پنهنجو ڌرم ڇڏڻ کان بچايو گائيڊ ٻڌايو: ”گرو تيغ بهادر مذهب جي آزاديءَ لاءِ پنهنجي جان جي قرباني ڏني جيئن هندو، ٻڌ، سک، جين پنهنجي پنهنجي عقيدي ۽ ڌرم تي قائم رهن.“
هن گروءَ جي نالي دهلي، آسام ۽ ٻين هنڌن تي مندرن کان علاوه دهلي ۾ ”سري گرو تيغ بهادر اسپتال“ ۽ ”سري گرو تيغ بهادر خالصا ڪاليج، يونيورسي آف دهلي“ پڻ آهي. ان کان علاوه پنجابي يونيورسٽي پٽيالا ۾ هن گروءَ نالي ”چيئر“ آهي، بمبئي ۾ G.T.B نگر واري علائقي جي لوڪل ريلوي اسٽيشن جو نالو پڻ G.T.B (گرو تيغ بهادر) اسٽيشن آهي. اورنگ آباد مهاراشٽر ۾ گرو تيغ بهادر هاءِ اسڪول آهي ۽ درگاپور ۾ GTB پبلڪ اسڪول آهي.
دهليءَ جي چاندني چوڪ جي ڳالهه نڪتي آهي ته اهو به لکندو هلان ته هتي هڪ ”پراٺن واري گهٽي“ (گلي پراٺـي والي) پڻ آهي جيڪا پراٺن، نانن، شيرمالن، کان مشهور آهي. هِتي چڪن ۽ زريءَ جي ساڙهين جي دڪانن کان ويندي جوتن، ڪِتابن، اليڪٽرانڪ سامان ۽ مٺائيءَ جا انيڪ ۽ آڳاٽا دڪان پڻ آهن، جيئن ڪراچي ۾ پارسين بيڪري ۽ بندوخان جو دڪان.... يا حيدرآباد ۾ بامبي بيڪري ۽ چوڙين جا دڪان ـــ دڪانن جا ڪجهه نالا جيڪي هن وقت لکي سگهان ٿو: ”گهنٽي والا حلوائي“ هي دڪان 1790ع کان آهي اهڙي طرح 1947 کان ”گياني جي ڪا فالودا“، ”دي جليبي“ وارو، بنگالي مٺاين جو دڪان، ”انا پرنا ڀنڊار مٺائي“، رسملائيءَ کي ڪري مشهور دڪان ”بيڪانير سئيٽ شاپ“......وغيره.
چاندني چوڪ واري علائقي ۾ ڪيترائي آڳاٽا ٺهيل گهر ۽ حويليون اصلي حالت ۾ رکيون ويون آهن. جيئن ته خزانچي حويلي.... هن ۾ شاهه جهان بادشاهه جا اڪائونٽنٽ رهيا ٿي. مرزا غالب جي حويلي، زينت محل حويلي وغيره.... نهر واري حولي به هِتي ئي آهي جنهن ۾ پاڪستان جو سابق صدر پرويز مشرف رهيو ٿي. ان کان علاوه هڪسار حويلي به هتي آهي جِتي 1916 ۾ نهروءَ جي ڪملا سان شادي ٿي هئي.
فلمن جي شوقينن چاندني چوڪ کي 2001ع جي باليوڊ فلم ”ڪبهي خوشي ڪبهي غم“ ۾ ضرور ڏٺو هوندو جِتي فلم جي هيروئن ڪاجول ۽ سندس ڀيڻ پوجا (ڪرينا ڪپور) رهيون ٿي. 2009ع جي بالي وڊ فلم ”دهلي ـــ 6“ جا پڻ ڪيترا ئي منظر دهليءَ جي هن چاندني چوڪ ۾ فلمايل آهن.