انڊيا جون ڪجهه خاص ريل گاڏيون
• 1842ع تائين انڊيا ۾ ريلوي لائين جو هڪ ميل به نه هو. 1853ع ۾ 14 دٻن ۽ ٽن لوڪوموٽون (ريلوي انجڻين) واري ريل گاڏي بمبئي کان 21 ميلن جو فاصلو اٽڪل مني ڪلاڪ ۾ پورو ڪري ٿاني شهر پهتي ۽ انڊيا ۾ ريل گاڏي هلڻ جو افتتاح ٿيو. اڄ پاڪستان ۽ بنگلاديش کي الڳ رکي رڳو انڊيا ۾ ريل جي پٽن جو ٽرئڪ 115000 ڪلوميٽر يعني 71000 ميل آهي. روٽ يعني فاصلو ساريو وڃي ته 65000 ڪلوميٽر يعني 40,000 ميل ٿيو..... يعني سڄي دنيا جي چوڌاري خط استوا وٽان چڪر هڻي ته ڏيڍ کن چڪر ٿيندو، ڇو جو دنيا جي گولي جو گهيرو 24000 کن ميل آهي. سچ ته اهو آهي ته انڊيا جو ريلوي سسٽم دنيا جي چند وڏن سسٽمن مان هڪ آهي جنهن کي 7500 ريلوي اسٽيشنون آهن..... جن گاڏين ۾ روزانو 25 ملين مسافر سفر ڪن ٿا ۽ تقريباً 3 ملين ٽن سامان ڍوئيو وڃي ٿو.
لوڪو موٽو (Locomotives) ريل گاڏيءَ کي پٽن تي ڇڪڻ جي انجڻ کي سڏجي ٿو. ڪن حالتن ۾ هڪ بدران ٻه انجڻيون به لڳايون وڃن ٿيون.... خاص ڪري جابلو علائقن ۾ جِتي چڙهائي آهي. جيئن ڪوئيٽا وڃڻ وقت ريل گاڏيءَ ۾ هڪ اڳيان ۽ هڪ پويان انجڻ لڳائي وڃي ٿي. انڊيا وٽ اڄ جيڪي ريل گاڏيون هلن ٿيون انهن جو لوڪوموٽو (انجڻيون) اليڪٽرڪ ٿي چڪيون آهن يا ڊيزل تي آهن. ٻاڦ تي هلندڙ انجڻيون (Steam Engines) فقط انهن يادگار ريل گاڏين کي هلائين ٿيون جيڪي يونيسڪو طرفان World Heritage Sites ۾ شامل ڪيون ويون آهن. اهي ريل گاڏيون ”انڊيا جون جابلو ريلون“ (Mountain Railways of India) سڏجن ٿيون. دنيا ۾ ان قسم جون جبلن جي چوٽين تائين چڙهندڙ ريل گاڏيون ڪي ويهارو کن آهن. جن مان ڇهه ست انڊيا ۾ آهن ۽ انهن ڇهن ستن مان في الحال ٽي ريلون يونيسڪو وارن طرفان چونڊيون ويون آهن ته انهن جي بچاءَ لاءِ اهي پڻ مدد ڏيندا. هي ائين آهي جيئن يونيسڪو وارا ”ورلڊ هيريٽيج سائيٽس“ پروگرام هيٺ پاڪستان جي ڪجهه آڳاٽين جاين/ماڳن جي پڻ نگهباني ڪن ٿا.... جيئن موهن جو دڙو، ٽئڪسلا جا کنڊر، ٻڌن جا تاريخي کنڊر، تخت ڀاهي وغيره. انڊيا جي اڃان تائين هلندڙ انهن ٽن آڳاٽين جابلو ريل گاڏين مان هڪ دارجلنگ هماليا ريلوي آهي جيڪا “Toy Train” به سڏجي ٿي. اها ريل گاڏي هماليا جبلن جي قدمن واري شهر سلگري کان 7200 فٽ (2200 ميٽر) اتاهين شره دارجلنگ تائين 88 ڪلوميٽر (55 ميل) هلي ٿي. رستي تي غوم (Ghoom) نالي ريلوي اسٽيشن جي بلندي دارجلنگ کان به 30 فٽ اتاهين يعني سطح سمنڊ کان 7500 فٽ مٿي آهي. هيءَ سڀ کان ننڍي گيج جي ريل آهي.... شايد ان ڪري هيءَ ”رانديڪو ٽرين“ سڏجي ٿي. سندس پٽن جي ويڪر فقط ٻه فٽ آهي جيڪا نئرو گيج جي گاڏي سڏجي ٿي. هن ريل تي انگريز سرڪار 1879ع ۾ ڪم شروع ڪرايو ۽ 1881ع کان ريل هلڻ شروع ٿي. دارجلنگ هل اسٽيشن فوجين جي آرام لاءِ سمر هل اسٽيشن ۽ چانهه جي باغن ڪري مشهور آهي.
ٻي ريل گاڏي ”نيلگري مائونٽين ريلوي“ آهي جيڪا ڏکڻ هندسان جي تامل نادو رياست جي پهاڙي علائقي ۾ آهي. اها نيلگري جبلن جي قدمن واري شهر ميتو پالايم ريلوي اسٽيشن کان جبلن جي چوٽيءَ واري شهر اداگ مندالام تائين 46 ڪلوميٽر يعني 29 ميل فاصلي تي 2023 ميٽرن جي بلنديءَ تي آهي.
49 ڪلوميٽرن جي فاصلي تي ريل کي 208 موڙن وٽان مڙڻو پوي ٿو. ان کي 18 سرنگهن (Tunnels) ۽ 250 پلين تان گذرڻو پوي ٿو. اوچائيءَ تي چڙهڻ وقت هن کي 5 ڪلاڪ لڳن ٿا ۽ لهڻ وقت ساڍا ٽي ڪلاڪَ. هيءَ ٽرين 1908ع کان هلڻ شروع ٿي هئي ۽ سندس پٽن جي ويڪر هڪ ميٽر آهي، ان ڪري هيءَ ٽرين ميٽر گيج واري سڏجي ٿي.
انڊيا وارن جي ٽين ٽرين جيڪا ورلڊ هيريٽيج ۾ اچي ٿي، اها آهي ”ڪالڪا شملا ريلوي“. شملا هندستان جي رياست هماچل پرديس جي گاديءَ جو ماڊرن شهر آهي ۽ سطح سمنڊ کان 7234 فٽن يعني 2205 ميٽرن جي بلنديءَ تي هجڻ ڪري ڪوه مري ۽ ڪوئيٽا وانگر اونهاري ۾ به ٿڌو رهي ٿو. انگريز راڄ جو جتي دهلي گاديءَ جو شهر هو، اتي اونهاري جي گرمي وارا ڏينهن هو آفيسن جا سمورا فائيل کڻائي شملا ۾ اچي رهندا هئا. ان کان علاوه شملا برٽش آرمي جو هيڊ ڪوارٽر پڻ هو. جبلن جي قدمن واري ريلوي اسٽيشن هريانا رياست جي پنچڪُلا ضلعي ۾ اچي ٿي ۽ جبل جي چوٽيءَ واري ريلوي اسٽيشن شملا هماچل پرديس ۾ آهي. ٻنهي جي وچ ۾ 96 ڪلوميٽر يعني 44 ميلن جو فاصلو آهي. اڍائي فٽن جي هيءَ نئرو گيج ٽرين 1903ع کان هلڻ شروع ٿي هئي. ياد رهي ته شملا انگريزن جي ڏينهن ۾ 1864ع کان Summer Capital هو. ٽرين هلڻ کان اڳ انگريز بيل گاڏين، خچرن ۽ ڏولين ۾ سامان ۽ پاڻ کي کڻائي اتي پهچندا هئا.
ڪالڪا کان شملا تائين پهچڻ ۾ هن ريل گاڏيءَ کي 103 سرنگهون ۽ 864 پليون ٽپڻيون پون ٿيون. ان کان علاوه ريل کي عام ريلن وانگر سڌو وڃڻ بدران جبلن جي چوڌاري 919 وڪڙ (Curves) کائڻا پون ٿا.
منهنجي خيالَ ۾ شملا شهر اهڙو آهي جنهن جي نالي کان اسان جا ماڻهو به چڱي طرح واقف هوندا. هڪ ته انڊين فلمن جي شوقينن انڊيا جي 1960ع جي فلم “Love in Simla” ضرور ڏٺي هوندي، جيڪا هِتي شمله ۾ فلمايل آهي. هن فلم جو پروڊيوسر ساشڌر مڪرجي هو جنهن پنهنجي پٽ جئاءِ مکرجي کي هيرو ٺاهيو. فلم جي هيروئن سنڌ مان تازو لڏي ويل ڇوڪري ساڌنا ٿي هئي. فلم جو ڊئريڪٽر آر ڪي نير هو، جنهن جو هن فلم جي سيٽ تي ساڌنا سان عشق شروع ٿيو هو ۽ پوءِ اڳتي هلي ڪجهه سالن بعد سندن شادي ٿي هئي. شادي بعد ساڌنا فلمن ۾ ڪم ڪرڻ ڇڏي ڏنو پر جن جن فلمن ۾ ڪم ڪيائين اهي انهن ڏينهن جون ٽاپ فلمون ثابت ٿيون هيون. هن فلم ”لو ان شملا“ ۾ ڌرميندر به آهي پر فلم جي پروڊيوسر پنهنجي پٽ کي هيرو ٺاهيو.
شملا ويندي رستي تي هڪ تمام اهم مندر ”تارا ديوي مندر“ اچي ٿو. اتي ڌرمينڌرا لهي گانو ڳائي ٿو: ”سگنل ہوا کہ نکلی“ .
شملا جو شهر ”شملا ائگريمينٽ“ کان به مشهور آهي جيڪو 2 جولاءِ 1972ع تي انڊيا ۽ پاڪستان جي وچ ۾ ٿيو. هيءَ ائگريمينٽ 1971ع واري انڊو پاڪ جنگ بعد پاڪستان جي وزير اعظم ذوالفقار علي ڀٽي ۽ انڊيا جي وزير اعظم اندرا گانڌيءَ جي وچ ۾ ٿيو هيو.
هونءَ اڄ ڪلهه رڌ پچاءَ جي چئنل کلڻ بعد هر عورت ڪئپسيڪم (Capsicum) کان واقف ٿي وئي آهي جنهن کي اسان وٽ ”شملا مرچ“ سڏين ٿا. چون ٿا ته هي مرچ ڪئنسر جي بچاءَ لاءِ بهترين شيءِ آهي جو هن ۾ Capsaicin’s ڪمپائونڊ موجود آهي جيڪو Carcinogen کان بچائي ٿو. هن مرچ جو عرق (extract) وارن کي ڪرڻ کان پڻ بچائي ٿو. هن کي کائڻ سان انسان جي چمڙي صاف رهي ٿي ۽ منجھس وٽامن A هجڻ ڪري اکين لاءِ پڻ فائديمند آهي.
1961ع جي فلم ”بئاءِ فرينڊ“ ۾ پڻ ڪالڪا کان شملا ويندڙ گاڏي ڏيکاري اٿن جنهن ۾ ”اپنا یار بنا لو“ گانو ڳايو ويو آهي. هن سفر جي هڪ ٻي فلم 1974ع جي ”دوست“ آهي، جنهن ۾ ڪشور ڪمار جو هڪ تمام مشهور گانو آهي: ”گاڑی بلا رہی ہے، سیٹی بجا رہی ہے۔۔۔۔ چلنا ہی زندگی ہے، چلتی ہی جارہی ہے۔“
اهڙي طرح مٿي بيان ڪيل نيلگري لائين جي ريل کي 1941ع جي بالي ووڊ جي هندي فلم ”زمانے کو دکھانا ہے“ ۾ ڏيکاريو ويو آهي جنهن ۾ فلم جو هيرو گانو ٿو ڳائي: ”ہوگا تم سے پیارا کون؟ ہم کو تم سے ، ہے کنچن ہی کنچن پیار۔۔۔۔۔“ هڪ ٻي 1998ع جي فلم ”دل سي“ ۾ پڻ هن نيلگري لائين جي ٽرين کي تامل ناڊو رياست جي پهاڙي شهر ميتوپالاييليم شهر کان جبل جي چوٽي واري ريلوي اسٽيشن اداگا مندالم ويندي ڏيکاريو ويو آهي، جنهن ۾ مشهور گانو ”چھیا چھیا ساری عشق کی چھائوں، چل چھیا چھیا “ ڳايو ويو آهي.
هوڏانهن دارجلنگ هماليا ريلوي کي 1969ع جي فلم اراڌنا ۾ ڏيکاريو ويو آهي، جنهن ۾ مشهور گانو ”میرے سپنوں کی رانی“ فلمايل آهي. ۽ ان جي ريلوي اسٽيشن تي اسان جي اسڪول وارن ڏينهن جي فلم ”ريلوي پليٽ فارم“ جو محمد رفيع جو گانو هيرو سنيل دت ڳايو آهي:
بستی بستی پربت پربت
گاتا جائے بنجارا – لیکے دل کا اکتارا
اهو گانو/قوالي شايد فلم “The Burning Train” جو آهي. هن فلم جو ڊائريڪٽر رَوي چوپڙا آهي ــ هيءَ فلم 20 مارچ 1980ع ۾ رليز ٿي هن فلم جي ڪهاڻي اِها آهي ته ٽرين جا بريڪ فيل ڪيا ويندا آهن. اُنَ ٽرين جو نالو “Supper Express” آهي، جنهن ڏينهن هِنَ ٽرين جو واقعو ٿيو اُهو هِنَ جو پهرين ڏينهن هُيو..... هيءَ ٽرين ڪيترين ئي اسٽيشنن تي نه بيٺي هُئي ۽ آخر ڪار هِنَ ٽرين کي انجڻ کان ڌار ڪَري ممبئيءَ ۾ هِڪُ نئون ٽريڪ وِڇائي بيهاريو ويو......