اسان جي ۽ ٻين جي حاڪمن ۾ فرق
”هائو“
”ته پوءِ ته آئون پنهنجي پٽ کي چوان نه ته هو اٿي کين ڏسي ته هڪ ماءُ کي هيڏو وڏو ڌڻ ٻارن جو آهي!“ ڪئنگروءَ چيو.
سو هيترن ڪِتابن جو ٻڌي وي سيءَ کي ماڳهين مونکي ڏسڻ جو شوق ٿي پيو هوندو! بهرحال ڪجهه به هجي منهنجي اها خواهش پوري ٿي ته بنارس هندو يونيورسٽيءَ جي هن اهم سائنسدان ۽ اعليٰ تعليم يافته انسان ڊاڪٽر لالجي سنگهه سان ملاقات جو شرف حاصل ٿيو، جيڪو حيدرآباد دکن جي “Cellular & Molecular Biology” سينٽر جو يارهن سال ڊئريڪٽر ٿي رهيو ۽ ان کان اڳ هن تيرهن سال يونيورسٽي آف ايڍنبرو جي “Institute of Animal Genetics” ۾ گذاريا.
مون سندس آفيس ۾ لڳل بورڊ تي لکيل وائيس چانسلرن جا نالا ڏٺا. ٽاپ تي سر سندر لعل هو جيڪو هن يونيورسٽي جي ٺهڻ وقت 1916ع کان 1918ع تائين وي سي ٿي رهيو. هاڻوڪي وي سي لالجي سنگهه جو نالو 25 نمبر تي آهي. هي صاحب 22 آگسٽ 2011ع کان وائيس چانسلر آهي. لال جي سنگهه 1947ع ۾ ڄائو ۽ سندس واسطو يوپي (اتر پرديش) جي شهر جائون پور سان آهي پاڻ M.Sc ۽ پي ايڇ ڊي Cytogenetics ۾ بنارس هندو يونيورسٽي (BHU) مان ڪيائين ۽ سندس اڄ تائين بين الاقوامي شهرت جي جرنلن ۾ 219 ريسرچ پيپر ڇپجي چڪا آهن. هن ٻڌايو ته هن جا ميجر ڪم ۽ دلچسپيون هنن ۾ آهن.
- Molecular basis of Sex-determination
- DNA finger printing & Genetic Diversity
- Human Genome Analysis & Ancient DNA studies.
هِتي اهو به لکندو هلان ته ڊاڪٽر لالجي سنگهه کي 2004ع ۾ انڊيا جي صدر پدماشري ايوارڊ ڏنو هو.
منهنجي پڇڻ تي ته هن يونيورسٽي جو نظام ڪيئن ٿو هلي.... ان بابت مونکي ٻڌايو ويو ته بنارس هندو يونيورسٽيءَ جي وائيس چانسلر جي چونڊَ لاءِ يونيورسٽيءَ جي ڪورٽ آهي. وائيس چانسلر بعد ريڪٽر آهي جنهن جي هيٺ ڇهه کن اهم کاتا آهن. جيئن ته ايگزيڪيوٽو ڪائونسل، پڙهائي ۽ ڪورسز جي معاملي لاءِ اڪيڊمڪ ڪائونسل، ڏيتي ليتي، فين ۽ اسڪالرشپ جي مسئلن کي منهن ڏيڻ لاءِ فائننس ڪميٽي، داخلا وغيره جي ڪمن لاءِ رجسٽرار جي آفيس، فائننس آفيس ۽ امتحانن جي معاملي لاءِ انهن ڳالهين جو ڪو آرڊينيٽر وغيره.
بنارس هندو يونيورسٽيءَ ۾ اچي مونکي هِتي جي مرڪزي لئبرري ”سياجي رائو گائيڪ واد لئبرري“ جي ڏسڻ جو پڻ شوق هو جو مون ٻڌو هو ته اها ممبئي يونيورسٽي جي سينٽرل لئبرري ”نهرو لائبرري“ کان به وڏي آهي. The Sayaji Rao Gaekwad لئبرري، هن ڪئمپس جي اهم لئبرري آهي، جنهن ۾ 13 لکن کان به مٿي ڪِتاب آهن. هيءَ لئبرري 1941ع ۾ ٺهي راس ٿي هئي جنهن جو خرچ بڙودا جي مهاراجا سَياجي رائو گائيڪ واد سوم (ٽئين) ڏنو هو. هن راجا جي تعليمي خدمتن بابت پنهنجي پهرين انڊيا جي سفرنامي ”دهلي جو درشن“ ۾ لکي چڪو آهيان، جنهن گجرات ۾ تعليم عام ڪرڻ لاءِ پنهنجي محل کي يونيورسٽي ۾ تبديل ڪري ڇڏيو.... حيرت ٿي ٿئي اهڙن صوبن ۽ انهن ۾ رهندڙ ماڻهن تي جن کي ههڙا راجا مهاراجا ۽ بادشاهه شهنشاهه مليا، جن عوام جي ڀلي جو سوچيو، جن عوام جي خدمت ڪئي.... اسان وٽ مير، پير، سردار ۽ ڀوتار ته پري پر اسان جي سياستدانن (جن کي عوام ملڪ ۽ قوم جي خدمت ڪرڻ لاءِ ووٽ ڏئي چونڊي ٿي( به ڀينگ ڪري ڇڏي آهي! هو ڇا انگريزيءَ ۾ چوندا آهن “What an irony”... خبر ناهي سنڌي يا اڙدو ۾ ان جو نعم البدل جملو (exclamation) ڇا ٿيندو؟!... جنهن ڏينهن آئون بنارس هندو يونيورسٽي جي نيڪ، پڙهيل ڳڙهيل ۽ شاگردن لاءِ قابل احترام وائيس چانسلر سان چانهه پي رهيو هوس، ان ڏينهن جي انڊين اخبار Hindu ۾ اها خبر پڙهي ڏک ٿيو ته اسان جي صوبي جي هڪ يونيورسٽيءَ جي شاگردن (يا شايد) پروفيسرن احتجاج ڪيو آهي ته هنن جي وائيس چانسلر کي هٽايو وڃي جو هو سفارشي ۽ corrupt آهي.... ۽ جي ائين آهي ته هو تعليم جي ائين ئي ٻيڙي ٻوڙيندو هوندو جيئن اسان جي ٿاڻڻ تي رکيل سفارشي پوليس آفيسر قانون جي ستيا ناس ڪري رهيا آهن.... مون دل ۾ سوچيو.
بڙودا سلطنت (گجرات) جو هي راجا جيڪو پاڻ گجراتي نه پر مرهٺو هو، هڪ عجيب انسان هو جنهن ان دور ۾..... يعني اڄ کان هڪ صدي اڳ جڏهن ننڍي کنڊ جي فقط چند ماڻهن: جناح، نهرو ۽ موهن داس گانڌي جهڙن جي والدين کي پنهنجن ٻارن کي انگريزي پڙهائڻ جو شوق هو ۽ جِتي ڪنهن ورلي راجا، مهاراجا يا نواب کي عوام جي تعليم جو اونو هو، اتي بڙودا رياست جي هن مهاراجا پنهنجي عوام کي پڙهيل ڳڙهيل بنائڻ لاءِ ڇا ڇا نه ڪيو!
سياجي رائو گائيڪ واد III جنهن جو ڄمڻ وقت نالو شريمنت گوپال رائو هو 1863ع ۾ ڄائو.... يعني اڄ کان پوري ڏيڍ صدي اڳ. هو ننڍي عمر ۾ (اٽڪل ٻارهن تيرهن سالن جي ڄمار ۾) سن 1875ع ۾ تخت تي ويٺو ۽ 1939ع تائين.... يعني مرڻ تائين، 64 سال حڪومت ڪيائين. سڀني پئي چيو ته هي ٻار ٿي راجا ٿيو آهي سو پنهنجي پيءُ ۽ ڏاڏي وانگر عوام جو ڀلو ڪرڻ بدران عياشيءَ ۾ غرق ٿي ويندو. سچي ڳالهه اها آهي ته اسين ته اڄ جي دور ۾ به اهو پيا ڏسون ته اسانجي وزيرن، اميرن، نوابن، سردارن جا نوجوان ڇوڪرا به ڇا پاڻ عياشيون ۽ غريبن تي ظلم پيا ڪن! ايتري قدر جو بي گناهن جا قتل ڪري شرمسار ٿيڻ بدران سنڌي ٽوپي پائي وڪٽري جو نشان ٿا ڏيکارين! پر هن نوجوان حاڪم ماڻهن ۽ رياست جي قسمت ئي بدلائي ڇڏي. تعليم تي هڪ طرف ته امن امان، ائگريڪلچر ۽ سوشل رفارمس تي ٻي طرف ڌيان ڏنائين. هن تعليم ۽ آرٽ جي ترقيءَ سان گڏ ڪارخانا لڳرايا، جيئن غريب عوام روزگار کي لڳي سگهي. بڙودا جي ٽيڪسٽائيل انڊسٽري جو هي راجا باني هو. انڊيا جي هر شهر ۾ جيڪا بئنڪ آف بڙودا ڏسو ٿا ان جي شروعات هن مهاراجا 1908ع ۾ ڪئي، جيئن دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇَ ۾ رهندڙ گجراتي هن بئنڪ ذريعي فائدو وٺي سگهن. بڙودا شهر ۾ جيڪا سينٽر لئبرري آهي اها هن راجا جي ذاتي لئبرري هئي جنهن کي پوءِ وڌايو ويو. ڪِتابن سان دلچسپي رکڻ لاءِ هن راجا پنهنجي رياست جي هر شهر ۽ هر ڳوٺ ۾ لئبرري کولائي. هي پهريون انڊين راجا هو جنهن پنهنجي رياست ۾ 1906ع ۾ هر ٻار لاءِ پرائمري تعليم ڪمپلسري ۽ مفت ڪئي. شهرين جي وندر ۽ سک لاءِ پارڪ ۽ باغيچا ٺهرايا. بڙودا شهر جو ”ڪماتي باغ“ جيڪو هاڻ سندس نالي ”سَياجي باغ“ سڏجي ٿو، هن جو انهن ڏينهن جو رکيل آهي. هن مهاراجا بڙودا شهر ۾ نه فقط اسڪول پر 1881ع ۾ ”بڙودا ڪاليج آف سائنس“ نالي ڪاليج کوليو جنهن کي بعد ۾ سندس پوٽي سَر پرتاپ سنگهه گائيڪ واد 1949ع ۾ يونيورسٽيءَ جو درجو ڏياريو ۽ ان جو نالو ڏاڏي تان ”مهاراجا سَياجي يونيورسٽي“ رَکيو.
ڪڏهن ڪڏهن سوچيندو آهيان ته اسان انگريزن کي گاريون ته ڏيون ٿا پر اسان وٽ انگريزن کان پهرين نه اسان جي ميرن ٽالپرن يا سمن سومرن عوام جي ڀَلي لاءِ ڪجهه ڪيو ۽ نه پاڪستان ٿيڻ بعد اسان جي سنڌي ڀائر وزيرن، سياستدانن، پيرن ۽ سردارن ڪو اهڙو وڏو ڪم ڪيو جنهن سان تعليم عام ٿئي ۽ عوام جاهليت کان ڇوٽڪارو حاصل ڪري انگريزن اچڻ سان اسڪول، ڪاليج، پوسٽ ۽ ريلوي جهڙا ڪَمَ شروع ڪيا. ويندي سنڌي ٻوليءَ جي لکڻي کي اڄ واري شڪل به انگريز حاڪم فريئر ڏني.
ڳالهه ته ٻڌو.... ۽ پوءِ جي سمجهه ۾ اَچي ته گڏجي منهن مٿو پٽيون. سنڌ ۾ انگريز 1843ع ۾ آيا پر هو انڊيا ۾ ته ان کان به گهڻو اڳ آيا ۽ هنن اتي ڦرلٽ سان گڏ ترقيءَ جا به ڪم ڪيا...... ۽ اسان جا مير ٻيو نه ته راجستان ۽ گجرات ۾ اهي ترقي جا ڪَمَ ۽ سُٺيون ڳالهيون ڏِسي پنهنجي سنڌ ۾ آڻي سگهيا ٿي جيئن ٿائلينڊ جي بادشاهه ڪيو ٿي. هنن ٿائي حاڪمن وٽ ته آخر تائين انگريز يا ٻي ڪا يورپي طاقت قبضي لاءِ نه آئي پر هنن ڀر وارن ملڪن ۾ انگريزن جا ڪم ٻڌي ۽ ڏسي پنهنجي ملڪَ سيام (ٿائلينڊ) ۾ تعليمي ادارا کوليا، جن يونيورسٽين ۾ اڃان تائين اسان جا ماڻهو اعليٰ تعليم لاءِ وڃن ٿا. هنن پنهنجي ماڻهن لاءِ سفر جون سهولتون، صحت جون سهولتون ۽ امن امان جون حالتون بهتر ڪيون. عياشون هنن به ڪيون هونديون.... جو بادشاهه، راجا، حاڪم هئا پر هنن عام ماڻهوءَ جي سُکَ جو به خيال رکيو ۽ اڄ تائين رکندا اچن. اسان وٽ حال اهو آهي جو عوامي خدمت لاءِ چونڊيل اسان جا سياسي نمائندا ۽ وزير مشير به ڪو ٻوٽو نه پيا ٻارين..... وڌيڪَ يونيورسٽيون ۽ صحيح تعليمي معيار قائم رکڻ بدران، کليل اسڪول بند حالت ۾ ڏسندي به کين فڪر نٿو ٿئي!
گجرات جي هن مهاراجا سياجي رائو نه فقط تعليم عام ڪئي پر هوشيار ۽ ذهين شاگردن کي اڳيان آندو. دادا ڀائي نائوروجي جيڪو جيتوڻيڪ پارسي هو پر هن جي قابليت ڏسي بڙودا رياست جي هن مهاراجا هن کي 1874ع۾ پنهنجو ديوان يعني وزير بنايو. دادا ڀائي نائوروجي اها اهم شخصيت آهي جنهن مان اسانجو قائدِ اعظم محمد علي جناح بيحد متاثر هو ۽ سندس نالي سان روڊ اسانجي ڪراچي شهر ۾ جناح جي مزار وٽان لنگهي ٿو. پر اسانجي نوجوان ٽهيءَ کي ان جي خبر ئي ناهي ـــ مونکي ياد آهي ته گهڻو اڳ هڪ دفعي انگريزيءَ جي ليکڪ اسان جي شپنگ جي جهازي مالڪ اردشير ڪائوسجيءَ سان گڏ جناح جي مزار وٽان لنگهي رهيو هوس ته رستي تي لڳل بورڊ تي لکيل ”دادا ڀائي نائوروجي روڊ“ لفظن تي رنگ ڦريل ڏسي هن کي ڏاڍو ڏک ٿيو هو ۽ هن ڊان اخبار ۾ ۽ مون عبرت اخبار ۾ ڪالم لکيو هو جيڪو پوءِ منهنجي سفرنامي ”هلي ڏسجي هندستان“ ۾ پڻ ڏنو ويو.
محمد علي جناح صاحب 1876ع ۾ ڄائو ۽ دادا ڀائي نائوروجي کان 51 سال ننڍو هو. دادا ڀائي 1825ع ۾ ڄائو. هو ڏاهو، مفڪر، تعليم دان، ڪاٽن جو وڏو واپاري، سماجي اڳواڻ ۽ هندستان جي شروع جي سياستدانن مان هڪ هو. پاڻ پهريون ايشين هو جيڪو برطانيا جي اسيمبلي (هائوس آف ڪامنس) جو 1892ع کان 1895ع تائين ميمبر رهيو ۽ اهو پڻ ته هو پهريون انڊين هو جيڪو ممبئي جي ايلفنسن انسٽيٽيوٽ جو 1950ع ۾ ليڊنگ پروفيسر مقرر ٿيو ۽ 1955ع ۾ هو ممبئي جو مشهو مئٿميٽڪس ۽ نئچرل فلاسافي جو پروفيسر هو. 1859ع ۾ هن ”نائوروجي ائنڊ ڪمپني“ نالي پنهنجي ڪاٽن ٽريڊنگ ڪمپني کولي ان بعد 1867ع ۾ دادا ڀائي لنڊن جي يونيورسٽي ڪاليج ۾ گجراتي جو پروفيسر ٿي رهيو. ان بعد 1874ع ۾ هن کي بڙودا جو مٿيون مهاراجا سياجي رائو پاڻ وٽ وزارت لاءِ وٺي آيو هو..... بهرحال هي سڀ ڳالهيون بنارس هندو يونيورسٽي (BHU) جي مرڪزي لئبرري بابت لکندي ياد اچي ويون آهن.