ڪميونزم جو فلسفو ۽ نيون راهون
8 سيپٽمبر 2014.
ڪراچي
[b]ڪميونزم جو فلسفو ۽ نيون راهون
[/b]
[b]پيارا امداد قاضي صاحب،
[/b]هن کان اڳ موڪليل خط ۾ مون موضوع جي نامناسب سبب ۽ طوالت کان بچڻ لاءِ ڪميونزم جي اهڙي اهم ترين فلسفي يعني جدلياتي ماديت (Dialectical Materialism) تي لکڻ کان پاسو ڪيو هئو، پر هاڻي آئون اِهو ضروري ٿو سمجهان ته جدلياتي ماديت جي فلسفي کي اڄ جي حالات موجب سمجهڻ ۽ ان جو ڇيد ڪرڻ ضروري آهي، جنهن لاءِ هن خط ذريعي آءُ پنهنجا خيال اوهان ڏانهن ارسال ڪري رهيو آهيان.
جدلياتي ماديت (Dialectical Materialism).
ڪميونزم سان واسطو رکندي اسان فلسفي جي علمي ۽ عملي پهلو کي ويجهو ٿياسون. ڪارل مارڪس ۽ فريڊرڪ ائنجلز جا نالا ٻُڌندا هئاسون ۽ انهن جي تحقيق، ڳڻ ڳوت ۽ اخذ ڪيل نتيجن، کي صحيح سمجهڻ لڳا هئاسون ۽ انهن جي سوويت روس جي نظام تي ڀروسو رکي، انهن جي مدد سان، اسان پاڻ وٽ، اهڙي انقلاب ۽ نظام لاءِ 1917 کان 1991 تائين پتوڙيندا رهياسون. 1917 ۾ ڪميونزم روس ۾ انقلاب آندو ۽ پنهنجي رياست جنهن کي USSR يونين آف سوشلسٽ سوويت ريپبلڪ نالو ڏنائون، جنهن جو انت 1991 ۾ آندائون. هاڻي امداد صاحب، اسين ۽ اوهان ڪٿي پهتا آهيون ۽ بيٺا آهيون، اچو ته پهريائين ڪميونزم جي فلسفي ۽ آدرشن تي ويچاريون.
اسين ته ڪميونسٽ Utopia جي سحر ۾ وچڙجي وياسون، ڄڻڪ هن ڌرتي تي اها ئي جنت آهي، جتي هر شي ڪامل ۽ ڪمال جي آهي، جنهن کان هر سرمائيدار ۽ سامراج ڪَنُ هڻي ٿو ۽ غريب غلام، پيڙهيل ۽ پورهيت سرهو ٿئي ٿو.
اسان ڪميونزم جي خوبين ۽ خامين ٻنهي تي دل لڀائيندڙ ۽ پرتڪلف ٻولي ۾ منافقت ۽ مبالغي، سان ثنا ۽ ساراھ ٻڌندا آيا آهيون. هاڻي اتي پهتا آهيون، جتي خود سوچڻ شروع ڪيو اٿئون، ته آخر اها ڪميونسٽ فڪر ۽ ڪميونزم جا ديوتا ڪير آهن ۽ هاڻي ان جي اصل ۽ سچي ساخت ۽ جنس ڪهڙي آهي؟
[b]ڪميونزم ڇا آهي؟.
[/b]ڪميونزم جو ڏکئي ۾ ڏکيو فلسفو سو آهي جدلياتي ماديت، تاريخي ماديت جنهن جو تفصيل سان ذڪر ڪندس. جيئن اهو سڀ آساني سان سمجهي سگهون.
ڪيترن فلاسافرن ۽ دانشورن اعتقاد بدران، منطق تي ڀروسو رکيو آهي، في الحال ٻن جرمن فلاسافرن هڪ امينيوئل ڪانت Emanuel Kant (1724 - 1804) ۽ ٻيو جارج وليم فريڊرڪ هيگل Gorge William Fredrik Hegel (1770- 1831) کي جوئي بيان ٿو ڪيان، گهڻو ڪري اهي فلاسافردنياوي ۽ ظاهري حقيقت ۽ بيروني روحاني دنيا بابت جون ڳنڍيون ڦولهيندا ۽ ڳوليندا رهيا آهن. فلسفن جي ڳوڙهي ۽ ڳوري بحث ۾ الجهڻ بدران هڪ سياسي ورڪر جي ليول تي فلسفو بيان ٿو ڪيان، جنهن تي اڄ تائين فلسفي جي حلقي ۾ ذڪر ٿيندو آيو آهي. دنيا، فطرت، مادو، انسان، انجي سماج، سائنس ۽ هي اسان جا خيال هميشه بدلجندا پئي آيا آهن. جيئن دور اڳتي وڌندو رهيو ته ماضي، حال تي ۽ حال، مستقبل تي، نه رڳو اثرانداز ٿيندا آيا آهن، پر هڪٻئي جو تسلسل ٿيندا پئي آيا آهن. جڏهن پراڻا خيال پراڻا ٿين ٿا، ته نوان اُپجن ۽ سرجن ٿا. جيڪڏهن خيال پراڻا ٿي ٿا وڃن، بيوس، بي معنيٰ ۽ بيڪار بنجيو پون ته پوءِ اُهي بدبو ڪندا آهن، ان وقت نئون سان جوٽڻ جي ضرورت ٿئي ٿي. سو يورپ ۽ خاص ڪري انگلينڊ ۾ نئين صنعتي انقلاب جي اچڻ سان ان کان پراڻا خيالن جا وهڪرا بي معنيٰ ٿي ويا هئا ۽ انڪري صنعتي شعبن ۾ ڏاڍ ۽ ظلم روان هو. ان وقت ڪارل مارڪس، نئين سوچ جو دروازو کوليو ۽ انکي ڪميونزم جو نالو ڏنائون. اها ڇا هئي؟ هيگل موجب منطق جدليات Dialectics جا ڪائنات جي هر تخليق ۾ ٻه ڇيد ڳولي ڪڍيا. هڪ اثباتي ۽ ٻيو انجو منفي. هر وقت انهن جي هڪٻئي سان مرڪب Synthesis ٿيڻ سان با اثر، متحرڪ ۽ با قوت عنصر جڙن ٿا، ائين هي حياتي ذاتي يا اجتماعي طور روان دوان ٿئي ٿي.
طبعي Physical سائنس، توڙي سماجي سائنس Social Science، به انهي مرڪب Synthesis سان انهي ڄاڻ ۽ عمل سان اڳتي وڌي ٿي. مخالف حصو ئي اثباتي سيل کي جوڙي سلامت رکي حرڪت ۾ اچي ٿو. سائنس به انهي نموني ۽ انقلاب به انهي نموني نمودار ٿي اسانکي وڪوڙي وڃن ٿا. جيسيتائين انسان کي انهي سائنس جي اصول جي خبر ڪين هئي، ۽ جيئن ئي انسان جي ڄاڻ ۾ اضافو ٿيو ته ترقي ڪندو اڳتي وڌندو ويو. پر انهي سوچ کي ڪميونسٽ سوچ ايترو ته تکو ۽ تيز ڪيو جو هڪ عظيم انقلاب جو ظهور ٿيو. جنهن پارٽي جو تون هينئر جنرل سيڪريٽري آهين، هاڻي اهو ڪميونزم ننڊ ۾ پئجي ويو آهي، پوڙهو ٿي، ڪمزور ٿي ويو آهي. ان لاءِ نوان خيال، نوان حل ڳولڻ گهرجن، تون الائجي ان لاءِ ڪوشش ۾ آهين يا نه؟
هاڻي ته سڀ 1776 واري آدم سمٿ (Adam Smith)جي ڪتاب قومن جي دولت (Wealth of Nations) طرف به رجوع ٿين ٿا، جنهن تي ڪارل مارڪس جي ڪتاب Das Capital وانگر، معاشيات Economics تي هڪ ڪلاسڪ لکيو هو. اهو توهان مطالعو ڪري ڏسو ته انسان جي وجود سان گڏ هن ۾ شيون ٺاهڻ، انهن کي گهڙڻ، انهن کي وڪڻڻ، دولت ڪمائڻ جا نڪتا بيان ڪيل آهن. مال پيدا ڪرڻ، پئسن جو وجود ۾ اچڻ، اهي ڳالهيون ويچارڻ جي ضرورت آهي. توهان جي هٿ ۾ 1000 جو نوٽ آهي، اهو شاگرد لاءِ، مزدور لاءِ، عورت لاءِ، نوڪر لاءِ، سيٺ لاءِ، ڪارخانيدار لاءِ ساڳي قيمت جو هجڻ جي باوجود جدا جدا معنيٰ رکي ٿو. هڪ ماڻهو لاءِ پوري مهيني جي ماني مهيا ڪري ٿو ته ٻئي لاءِ مئڪڊونالڊ تي هڪ ڪافي جو ڪوپ، جنهن ۾ هڪ ڪافي جو چمچو هڪ کنڊ جو، هڪ کير جو چمچو ۽ ڪوپ گرم پاڻي جو ملن ٿا. ائين توهان ڪيتريون ئي تشبيهون بيان ڪري سگهو ٿا. دولت ڪيئن ٿي جڙي، ان لاءِ ڪير، ڪيترو پگهرٿو وهائي، ڪيترو رت ٿو کپائي ۽ ان جي معنيٰ جون هزارين تشبيهون آهن. اهو جو ڪرنسي جو نوٽ آهي، اهو لکين، هزارين، ڪروڙين، اربين انسانن لاءِ جيل جو ۽ غلامي جو وارنٽ هجي ٿو. بئنڪ جي ڪريڊٽ ڪارڊ سان لکين ڊالر نڪرن ٿا، ڪٿي ڪجهه ڪين ٿو نڪري، سوال آهي ته ڪارڊ ڪنهن جي هٿ ۾ ڪيئن آيو آهي، هڪ ئي Pattern ۽ Size جا هڪ ئي بئنڪ مئنيجر جا صحيح ڪيل ڪارڊ آهن. آئون توهانکي ياد ڏياريان ته نالي واري ايڪانامسٽ آدم سمٿ، هڪ سڄو باب 10 صفحا پئسن ۽ سڪن، نوٽن، چيڪن، هنڊين جي بنياد انهن جي گهڙجڻ وجود ۾ اچڻ ۽ استعمال ۽ قيمت تي لکيو آهي، اهي سمورا علم پڙهي پوءِ ئي ته ڪارل مارڪس پنهنجي ٻن جلدن ۾ ڪتاب سرمايو (Das Capital) لکيو هو.
پر ڪميونزم جي سمجهڻ لاءِ ٻه ڳالهيون ڌيان ۾ رکڻيون آهن، ته ڪميونسٽ فلسفو ذاتي ملڪيت حاصل ڪرڻ، ان کي ميڙي رکڻ ۽ جمع ڪرڻ جي خلاف آهي. انهي لاءِ ته پهريون اصول آهي سمورا ڪارخانا ۽ پيداوار جا ذريعا قبضي ۾ وٺي، قومي ملڪيت ڪيا وڃن. لينن کان گهڻو اڳي 1755 ۾ فرينچ دانشور ڪتاب لکيو هو، Le Code de la Nature ان ۾ ڄاڻايل آهي ته ”وڏي ۾ وڏي بڇرائي آهي، هرس، لوڀ ۽ لالچ. جن مان خرابيون پيدا ٿين ٿيون، جيڪي آهن خودنمائي (Vanity)، غرور (Conceit)، وڏائي (Pride)، وڏماڻهپي جي خواهش (Ambition)، دوکو (Deceit)، بڇڙائي (Villainy) جيڪي اسان جي نفسيات ۽ سچائي کي ڪڍي ڦٽو ٿيون ڪن ۽ انسان رحمدل بدران ظالم بڻجي وڃي ٿو. اها ته علمي حلقن ۾ عام معلومات آهي، ته قبل مسيح ڪميونزم جو اول ذڪر، افلاطون (Plato) پنهنجي استاد سقراط جي ڊائيلاڪ ذريعي ڪيو آهي. هڪڙي انگريز ليکڪ Richard Pipes لکيو آهي، ته ائين ڪرڻ سان ئي سماج ۾ امن قائم ٿيندو، انهي ساري مفروضي موجب، انسان بنيادي طرح سچو، لائق ۽ سٺو ٿي، ڄمي دنيا ۾ آيو آهي. پر ان جي برعڪس جان لاڪ John Lock 1960 ۾ چيو ته انسان جو وجود ايترو نيڪ ناهي، پر انسان جو دنيا ۾ اچڻ سان لالچ ۽ حوس ۾ ڀرجي وڃي تو، تنهنڪري مٿس تعليم ۽ حڪومت جو ڪنٽرول هجڻ لازم آهي.
جڏهن 19 صدي ۾ ڪارل مارڪس ۽ فريڊرڪ اينجلز ميدان ۾ آيا، ته هنن چيو، سمورا انسان برابر آهن، هنن ”سائنٽيفڪ سوشلزم“ جي ڳالهه ڪئي، ۽ ذاتي ملڪيت جي مخالفت ڪئي. هنن انسان کي، هيٺين ليول کان ارتقا جي فطري اصولن موجب آڻڻ جو چيو۽ جيڪو ڪم ڪميونسٽ پارٽي ڪندي. ان کي مارڪس ”تاريخي جدليات“ سڏي ٿو، هن ائين به چيو ته سرمائيداري نظام مان سوشلسٽ نظام اسرندو ۽ اڀرندو ۽ ان ۾ ڪو شڪ شهبو نه آهي، اتي اهو لکي وڃان ته سوشلسٽ نظام پارٽي طرفان مٿان کان ٿاڦيو ويو هئو، اهو جمهوري طرح سان عام ماڻهو جي ذات ۾ اڀاري، اجتماعي جهد سان ڪامل نه ٿي ٿيو. جديد دور جي دانشورن مارڪسزم ۾ اهو نُقص ۽ خامي ڪڍي آهي، جيڪا سوويت روس جي زوال جو هڪ ڪارڻ به آهي. سوال آهي، ته انجو جواب اڃا ناهي مليو ته ترقي مان علم ۽ دانش ٿا ٺهن يا علم ۽ دانش سان ترقي ٿي ٿئي. ڇا اهي ئي تصور گڏجي ڪا ڪاميابي حاصل ڪري سگهندا؟ ان جو جواب امداد سائين توهان پاڻ ڳوليو. مارڪسي توڙي ڪميونسٽ تنقيد پسند ڪين ڪندا آهن، مارڪس چيو هو، ”تنقيد سرجن جو هلڪو ننڍڙو چاقو ناهي جو جراحي ڪري ٿو، پر ڪاسائي جو ڪات آهي، جو اصل کي صفا ناس ڪري ٿو.“ پر هاڻي امداد تون ته انهي دور مان مٿي نڪري آيو آهين جو تنقيد به برداشت ڪري سگهندين ۽ مڃي به سگهندين. ڪميونزم ۽ روسي ڪميونسٽ انقلاب 20 صدي جي وڏي قوت ثابت ٿيا، جنهن بنا موڙي واري محنت ڪش جنهن کي پروليٽيريئٽ (Proletariat)سڏجي ٿو، ان کي حڪومت جو مالڪ بڻايو ۽ انهن جي ڊڪٽيٽرشپ ڄاڻائي، پارٽي سموري حڪومت ۽ پيداوار جي ذريعن تي حاوي رهي. ڇا اسين هاڻي اهو سوال اٿاري سگهون ٿا، ته ڪميونزم جي ناڪامي، پارٽي وارن حڪومت ڪندڙن جي غلطين جي ڪري ٿي يا خود ڪميونسٽ فلسفي ۽ انجي Thesis ۽ فڪر ۾ خامي هئي؟ يا ائين چئجي ته انهن ٻنهي سببن کان سواءِ بدلجندڙ حالات ۽ سوچ لاءِ، بدلجندڙ دنيا لاءِ، نون مسئلن پيدا ٿيڻ ڪري، نئين سوچ ۽ نئين حڪمت عملي جي ضرورت هئي. جيڪا آپيشاهي ۽ ڊڪٽيٽرشپ جي ڪري تبديل نه ٿيڻ ڏني وئي ۽ نوان خيال داخل ٿيڻ نه ڏنا ويا، ۽ پاڻي بنا وهڻ جي ۽ هڪ هنڌ بيٺل هجڻ ڪري بدبودار ٿي ويو، جڏهن نوان خيال ۽ آزاديون Prostrate ۽ Glasnost نالي ۾ هلايون ويون، ته روسي سماج ان وقت جو ۽ پارٽي جو ڍانچو نئين آزادي ۽ نون خيالن جا بار کڻي ڪين سگهيو. خيال ۽ سوچ جيتوڻيڪ صرف تصوراتي آهن، پر انهن ۾ وڏو وزن ۽ اونهائي به هجي ٿي. ائين به ٿيندو آيو ته سوويت روس ٻين سرمائيدار حڪومتن کي ڪيتريون سهولتون ۽ رعايتون به ڏيندو آيو هو. اهو پڻ عيان آهي ته سرمائيدار حڪومتن وارن، هڪ عوام دوست فلاحي رياست Welfare State جو عمل شروع ڪري ڏنو هئو، جيڪو روس ۾ گهٽ ٿيندو رهيو.
راڳ (سنگيت) ناچ ۾ هڪ ناٽڪ جو سين ڏيکاريندا آهن، جنهن کي اوپيرا (Opera) سڏين ٿا، سو اٽلي ۾ ان جي مشهور فئشسٽ Fascist ليڊر مسولني تي ٺاهيل آهي، ته هو 1920 ۾ هڪ مجسمي ساز وٽ بيٺو آهي، اهو آرٽسٽ لينن آهي، جو جيئرن انسانن کي گهڙي، سڌاري رنڱي، مٿيرو انسان بڻائڻ چاهي ٿو، ان جي ڀرسان ٻيا مصور به بيٺا آهن، جيڪي وري لوھ، پٿر، سنگ مرمر ۽ گرئنائيٽ مان انسان جو مجسمو گهڙي رهيا آهن، هر ڪو پنهنجو مجسمو ٺاهي ويو، پر لينن 1920 کان وٺي 1991 تائين انسان کي گهڙيندو رهيو، پر ڪامياب ڪين ٿي سگهيو ۽ هن اهو قبول ڪيو ته انسان لوھ، فولاد، پٿر، سنگ مرمر ۽ گرئنائٽ کان به سخت جان آهي. ڪو به ليڊر ان تي پنهنجي هٿيارن، اوزارن ۽ سازن سان زوري پنهنجي سانچي ۾ جوڙي ڪين سگهندو، سمائي ڪين سگهندو. امداد سائين شايد تون به ڪي انسان جوڙي سموهي ۽ سينگاري رهيو آهين.
مونکي جواني جي شروع ۾ ٻن طرفن کان نياپا مليا. هڪ منهنجي ديارام گدومل نيشنل ڪاليج حيدرآباد جي ڪلاس ۾ گڏ پڙهندڙ شانتي ڪرپالاڻي کان ۽ ٻيو آسن اتم چنداڻي، ڪميونسٽ پارٽي جي ڪارڊ هولڊر ميمبر کان. پهرين ذڪر ڪيل جو ڀورائي جي ڀل وارو جواني جي جنون ۾ عشق جو پيغام ۽ ٻئي کان ڪميونسٽ پارٽي ۾ شريڪ ٿيڻ جو. آئون ٻنهي طرف ڇڪبو ويس، شانتي سان شادي ڪرڻ جا خواب ڏسندو هوس، هو به همٿائيندي هئي، آسن اتم پڪو انقلابي هو منهنجو خاص دوست هو، ڪاليج جي مئگزن ڦليلي جي ايڊيٽرشپ لاءِ اليڪشن ۾ بيٺو هو ۽ جنهن RSS جي مقابلي ۾ اها سيٽ کٽي هئي. آئون انهن ٻنهي هستين جي پيار ۾ جڪڙجي ويو هوس.
اهو جولاءِ 1947 جو مهينو هو، مٺي مان خبر آئي ته ٿر ۾ خوب مينهن وسيو آهي. آگم ٿيا آهن، پلرجي پالوٽ ٿي آهي، گسن تي گاھ ٿيندا هاري هر سنڀاليندا، ڀٽن ۾ کسٿوري جهڙي خوشبو ٿيندي، سنگهاريون سرهيون ٿينديون، جهڙ جي جهونگار، قلب تان ڪٽ لاهيو ڇڏيندي. سو بنا موڪلائڻ جي ائين ئي وڃي ريل گاڏي ۾ ويٺس ۽ ٿر هليو ويس.
14 آگسٽ تي پاڪستان ٺهڻو هو، اسين اڃا واپس حيدرآباد ڪاليج ورڻ جي ڪيون ته پاڪستان ٺهي ويو، ملڪ هيٺ مٿي ٿي ويو، چيائون شهرن ۾ بدامني آهي، لڏپلاڻ آهي، ڪاليج ۾ هندوستان مان لڏي آيل ويهاريا اٿن، پروفيسر ڪاليج ڪين ٿا اچن، ٿر باقي براج واري سنڌ کان جدا هو، ڪا بس ريل رستو ڪار سواري ڪين هئي، اٺن تي سوار ٿي ٽيهه ميل سواري ڪري نئون ڪوٽ اسٽيشن تي اچي ريل ۾ سوار ٿيڻو هو، ريل گاڏي جو سفر غير محفوظ هئا. اسانجو ڪٽنب ششوپنچ ۾ هو، دنيا لڏي پئي، اسين ڇا ڪيون، 1947 سال پورو ٿيو، 1948 شروع ٿيو ته شانتي جو خط آيو اسين ايندڙ هفتي ڪراچي وينداسون، جتان جيئن بندوبست ٿيو ممبئي وينداسون باقي سندس وڏي امان ۽ بابا حيدرآباد ۾ رهندا.
1948 ۾ آئون ميرپورخاص آيس، 1949 ۾ خبر پئي شانتي وارا ڪراچي آهن، آئون ڪراچي ويس جتي چيائون، هو ته ڪياماڙي مان پاڻي جي جهاز ۾ جڳهه نه ملڻ ڪري، ريل گاڏي ۾ حيدرآباد کان ٿيندا، ميرپورخاص کان ٿيندا، کوکراپار کان، جوڌپور هليا ويا آهن. آسن شادي ڪري ممبئي ويو. آئون کوکري کان ٿيندو شانتي جي ڳولا ۾ جوڌپور ويس، جتي گهڻي رش هئي، ڪنهن کي ڪا خبر ڪين نه هئي، ڪنهن ڏس ڪو نه ڏنو. اتان اجمير ويس، ڏس پيو ڪلياڻ ڪئمپ ۾ آهن، اتي ويس چيائون جئه پور ويا آهن، جئه پور ويس چيائون هتي سندس ناناڻا آيا هئا، شانتي جي ساري ڪٽنب کي وٺي ويا آهن، پر اها خبر ڪانهي ڪٿي ۽ ڪيڏانهن ويا آهن. خير آئون نااميد ٿي موٽي آيس، منهنجي ذهن مان سياست نڪري ويئي ۽ صرف شانتي ئي ذهن ۾ هئي. مون ڪراچي ۾ سنڌ آرٽس ۽ لا ڪاليج ۾ داخلا ورتي، جتي ايل ايل بي ۽ بي اي آنرس پاس ڪيا ۽ وڪيل ٿيس. ٽيهارو سال گذري ويا، آئون 1978 ۾ بئنگلور ويس، جو مهڪري صاحب جو شهر هئو جو ڏسڻ ويس، جتان مدراس واپس آيس، جيڪو ٿياسافيڪل سوسائٽي جو هيڊڪوارٽر هو، پوءِ پانڊيچنري ويس، جتي اربندوگهوش مشهور بنگالي دهشتگرد ليڊر فلاسافر ۽ ڀڳوت گيتا جي ماهر جو آشرم هو. اتي مون Meditation ڪلاس ۾ سوال ڪيا ۽ ميٽنگ ۾ اعلان ڪيائون روچي رام تقرير ڪندو. ان جلسي ۾ ڪا شانتي جي مامي آيل هئي، ان اهو نالو ٻڌي مون سان ملاقات ڪئي ۽ خبر پيم، ته هو شانتي جي مامي آهي ۽ هن جي گهر شانتي رهي ٿي، ٻيا نه سندس ڀاتي جهان ڇڏي ويا هئا. شانتي ڪلڪتي جي هڪ ڪاليج ۾ پرنسپال هئي، سو انهي لاءِ ڪولڪتا ويس. 30 سالن کانپوءِ محبوب جو ديدار ٿيو، ڪهڙو نه عجيب منظر هو. هتي اها ڳالهه ڳڻڻ لاءِ هي ذڪر ڪيو اٿم، ته آئون توکي پنهنجو خاص حال ٻڌايان، ڳالهه ڊگهي آهي، ڀاڳن سان ڀاڳن ڀري شانتي سان مليس، اتي پوءِ ڪولڪتا اچڻ وڃڻ جاري رکيم. مامي چيو شانتي تو لاءِ 30 سال انتظار ڪيو آهي، ان سان شادي ڪيو، مون چيو اهو هاڻي پراڻو قصو آهي، شادي جا خواب گم ٿي ويل آهن، پر هن وٽ ڪجهه وقت رهندس ۽ ايندو ويندو رهندس، پر شانتي به چيو اسين هاڻي شادي ڪين ڪنداسون، هاڻي هي پکي اڏامي ويا آهن. جدائي جي هجر جو آنند ورتو اٿم، هاڻي 50 سالن کان مٿي عمر ۾ چڙهي آهيان، اهو عشق وغيره ٻالاتن يا اوائل جواني جو کيل آهي، اسين ٻئي عمر ۾ اڳتي نڪري آيا آهيون، عاشق آهيون پر انهي ڦند ۾ ڪين ٻڌباسون.
سو مون نڪي محبوب سان شادي ڪئي، نڪي محبوب پارٽي ڪميونسٽ پارٽي ۾ داخلا ورتي يا ڪارڊ ورتو، ڄڻڪ اثباتي سوچ بدران نفي جي ماحول ۾ زندگي ڪاٽيم.
سو ڳالهه ڪيم Dialectics تاريخي منطق جي، جدليات جي، ماديت جي، هن ڪائنات جي ٽوٽل جي، ماده جي چرپر ۽ انجي ڦيرڦار جي ته شعور ۽ خيال سڀ مادي شين جي ڪري آهن، انهي ۾ Materialism مادي جي ڄاڻ ان جي شعور جي سڀ کان وڌيڪ ڇنڊڇاڻ ڪميونزم جي بانين فريڊرڪ ائنجلز ۽ ڪارل مارڪس ڪئي آهي، انجي سائنس، عقل ۽ منطق جي روشني ۾ وضاحت ڪئي آهي. انجي اثباتي ۽ نفي (Affirmative and Negative) پهلوئن ۽ عملن جي موجودگي تي تحقيق ڪئي آهي ۽ مختلف تڪرارن جي ايڪي بابت سمجهايو آهي. هڪ علمي ڪتاب ائنجلز لکيو آهي Dialectics of nature قدرتي مادي طبعي ۽ ڪيميائي عناصرن ۾ تضادن جو منطق، طبعيات (Physics) ۽ ڪيميا (Chemistry) جي سائنسي کوج، انهن جي اوسر ۽ ارتقا تي اسانجو سائنسي نظام ، علم ۽ تحقيقات ظاهر ٿيل آهي، ته هن دنيا جي مادي شين ۾ به هلچل جو پهلو موجود آهي ۽ اُهي پڻ ارتقا جي سفر ۾ آهن. پٿرن ۾ هنن لوھ ڏٺو، سون ڏٺو، مختلف ڌاتو ڏٺا، پاڻي ۾ هنن بجلي ڳولي، انهي سائنسي سوچ کي هنن قدرتي عناصرن ۾ ڏسڻ بعد، انهي نتيجي تي پهتا، ته سماجي عمل ۾ پڻ ساڳي شعوري اوسر موجود آهي. هڪڙن وٽ دولت جا انبار ڪٺا ٿيا ۽ ٻين وٽ ڪجهه به نه. انهي ڪشمڪش جو سائنسي تجزيو پيش ڪيو ۽ ان کي سياسي جدوجهد ۾ تبديل ٿيندي، انکي موجود سمجهيو. انهن جي مقداري (Quantitative) ۽ صفاتي (Qualitative) پهلوئن تي ويچار ڪندي، فلسفي جي تحت هنن سياست ۾ تحريڪ کي آندو. جيئن پاڻي ۽ ٻيا ڌاتو وغيره، ارتقائي عمل ۾ وڌن ويجهن ٿا، ڪثرت سان ظاهر ٿين ٿا، تيئن انسان به وڌندو ويجهندو اڳتي ايندو رهي ٿو ۽ ان جو شعور به وڌي ٿو. انجو هر حال ۾ انقلاب طرف رخ موڙڻ ئي ته ڪميونزم جو ڪارنامو آهي. انسان معاش جي قديمي رخ کان وڌندي فيوڊلزم ۾ تبديل ٿيندي، سرمائيداري طرف اچي سوشلزم ۾ تبديل ٿئي ٿي ۽ آخر ۾ ڪميونزم ٿيندي، جتي رڳو انصاف جو معاشرو هوندو، حڪومت ڪين هوندي، اهي سائنسي وهڪرا آهن، جيڪي پارٽي ڪنٽرول ڪندي، اڳتي وڌائيندي رهي ٿي. ڀلا هاڻي جي اهو ڪميونزم طرف سفر ناڪام ٿيو آهي يا بيهي رهيو آهي، ته تو جنرل سيڪريٽري ۽ تنهنجي پارٽي وٽ ڪهڙو نظام ، انهي ارتقائي سائنس جي حساب سان اچي ٿو، ڪڍيو اٿو ڪو نئون منطقي رستو يا ڪا نئين واٽ؟
ڇا اسين هاڻي اوندھ ۾ ٿاڦوڙا ته نه هڻي رهيا آهيون؟ ڇا اسان ڪميونزم جي گاڏي کي هاڻي ڪنهن ڪم ۽ ڪنهن مقصد لاءِ استعمال ڪري سگهون ٿا؟ پارٽي ته جهد ۾ لڳل آهي، جان جي بازي لڳائي رهي آهي، پر اها ڪوشش بي معنيٰ ۽ بيڪار نه آهي؟ انهي لاءِ مطالعي ۽ سوچ جي ضرورت آهي.
نوان خيال، نوان رستا ۽ نوان چئلينج.
اسانجي سوچ هن وقت سائنس جي مدد سان مادي ارتقا کي سمجهندي ڪو لائحه عمل ٺاهي سگهي آهي؟ مادي جي ارتقا ۽ تضادن جي هڪ ٿيڻ سان، هن دور جي دنيا ۾ اسين ڪو ڪردار ادا ڪري سگهون ٿا؟ بدليل حالتن ۾ اسان ڪو نئون رستو ڳوليو آهي؟ هن وقت جو انسان پنهنجي سائنس ۽ ترقي ۾ ايترو ته ڦاسي پيو آهي ۽ منجهي پيو آهي، جو اڳتي جو سماجي اوسر جي قدمن جي ڪا خبر ڪين اٿس، نڪو تضادن جي ٽڪراءُ ۾ ڪو رستو سجهي ٿو؟
سوچيندي سوچيندي اڄ جو انسان ڪائنات جي هيڪڙائي بابت معلومات ملڻ ۽ انکي سمجهڻ بعد هڪ مرڪزي طاقتور هستي جي وحدانيت جو قائل ٿيندي، اهو وساري ويٺو آهي، ته مادي ۽ شعور جي به وحدانيت آهي. هن دنيا کي وساري، اچڻ واري، مرڻ کانپوءِ جي دنيا جو سامان تيار ڪرڻ بدران هن دنيا جي جنت طرف توجه ڏيڻ کپي، ان ۾ مخلوق جي فرد جي، ذاتي حيثيت گم ٿيل هجي ٿي. انڪري هو ڪن زنجيرن ۾ جڪڙجي قابو ٿي وڃي ٿو. اتي انسان کي ذاتي آزادي ۽ مخلوق جي مرضي جي دخل کان، انڪار هجي ٿو. انهي حالت تي پهچڻ بعد سوشلزم انسان جي ترقي (Development)کان انڪار ڪري ٿو ۽ اتي ختم ٿئي ٿو. اسين هينئر انهي حالت تي رسيا آهيون ته هاڻي ڇا ڪيون؟ ڇا ائين ته نه آهي، ته هاڻي انسان جي جهد جو روشن پهلو کلي ٿو، انسان پنهنجي پيداوار جي پاڻ قيمت مقرر ڪري ٿو، مارڪيٽ ايڪانامي عمل ۾ اچي ٿي، کليو آزاد واپار Free Trade ۽ بين الاقوامي واپار، هن جي معاش جا فيصلا ڪري ٿو. جديد دور ۾ انسان ارتقا جي روس واري ڪميونسٽ انقلاب کان اڳتي وڌي آيل منزل تي رسيو آهي. هاڻي ڪنهن نئين مارڪس جي ضرورت آهي، سرمائيداري نظام کي سوشلزم ختم ڪيو ۽ هاڻي نئون جنم وٺي، سرمائيداري نظام نوان ڪپڙا پائي، نوان ساز کڻي، اڳتي اچي رهيو آهي. جنهن لاءِ هاڻي ڪنهن (Hyper) سرمائيداري يا نئين سوشلسٽ نظام جي ضرورت آهي. سرمائيدار ملڪن ته مٿاهين سرمائيداري تي تجربا شروع ڪيا آهن، جنهن جو مرڪز ورلڊ بئنڪ ۽ انٽرنيشنل مانيٽري فنڊ (IMF) ۽ اقوام متحدا آهن. ڇا امداد تون ڪا مٿاهين (Hyper) سوشلزم ذهن ۾ رکين ٿو، جنهن ۾ سرمائي يا ناڻي جي پکڙجڻ ۽ تقسيم جي نظام جو بندوبست ٿيل هجي. ذاتي مفاد کي اسان ڪميونزم ۾ هڪ بيماري پئي سمجهيو. ڇا ذاتي مفاد انسان جو وسيلو آهي، جنهن تي هن جي وجود جو دارومدار آهي. انسان جي تخليقي صلاحيتن کي اجاگر ڪرڻو آهي، انهن جو دفاع ڪرڻو آهي. ذاتي ملڪيت (Private property) جي اصول کي، ڇا هاڻي ختم ڪرڻ، بدران انکي تحفظ ڏيڻو آهي؟ وچ کان ڳالهه کڻڻ بدران انجي ڳاٽي توڙي بنياد کان کڻڻو پوندو ۽ ماضي کي ڀلائڻ بدران جاري رکڻو پوندو ۽ بهتر ٿيندو ته پيڙھ تي وڌيڪ عمارت سازي ڪجي. جيئن ته تو وٽ ذاتي طرح سوچ جا دروازا بند ڪين آهن، تنهنڪري مون تو اڳيان سمورا سوال کولي رکيا آهن.
اسان کي خبر هئڻ کپي، ته هي جو اسان وٽ قدرتي وسيلا آهن، تن جي بين الاقومي مارڪيٽ ۾ قيمت ڪيتري آهي. اسان وٽ هماليه پهاڙ آهي، سليمان پهاڙ آهن، قراقرم پهاڙ آهي، کيرٿر آهي، ڪيترائي پهاڙ، پهاڙي سلسلا، بيابان ميدان، انسان، ٻيلا اڪيچار انيڪ پيداوار جا ذريعا آهن، درياءُ ۽ نديون آهن، چشما آهن، نالا آهن، وري ڪيترا ئي شهر اڏيل آهن، رستا آهن، هوائي اڏا آهن، سائنسدان آهن، عالم آهن، محنت ڪش مزدور آهن، انهن جو ڪاٿو اسان ڪين لڳايو آهي. 18 ڪروڙ ماڻهن جو پورهيو آهي، انهي دولت جو استعمال ڪرڻ لاءِ نه رڳو سائنس ۽ تحقيق جي ضرورت آهي، پر ڪنهن سماجي نظام جي پڻ ضرورت آهي، ڇا اسان جي هزارين سالن جي تاريخ ۽ تمدن اسانجو ورثو نه آهي؟ قراقرم ۾ ٻه وڏا گليشيئر آهن، جن جي قيمت ۽ افاديت ته بي بها آهي، سمونڊ جي به دولت آهي، پر اسان وٽ انهن جو اڪائونٽ ورتل نه آهي، قيمت روپين ۾ ڪٿيل نه آهي، هوائن، قدرتي بجلين، اليڪٽرڪسٽي، آسماني توڙي زميني قوئتن جو ڪو انت ئي نه آهي.
سماجي نظام، معاشي نظام، سائنسي نظام ڪهڙو هجي يا ڪهڙو ممڪن آهي، انهي پاڪستان جي جاگرافي ۾؟ پاڪستان جي تحريڪ وارن ٻڌايو ته سندن نظريو ئي هن دنيا جي هر مسئلي جو علاج ڪري گهڙي ٿو. اهو ڪري سگهي ٿو يا نه پر اسان انهي ڳالهه کي گذريل 67 سالن کان ڪندا ۽ کڻندا اچون. امداد صاحب، تنهنجي سوشلسٽ نظام به پاڪستان ۾ ڪو ٻوٽو ڪين ٻاريو آهي. 30 سال ته فوجي ڊڪٽيٽرشپ راڄ ڪيو. جنهن مڪمل سياسي انتظامي حڪمراني ڪئي. هاڻي ته رياست لوڏن ۾ آهي ۽ ڪو نئون نظام، ڪي بدليل حڪمران ۽ حڪومتي نظريا توکي خيال ۾ اچن ٿا؟ اسان جا هزارين نوجوان يورپ ۽ آمريڪا ۾ دنيا جي معروف يونيورسٽين مان ڊگريون وٺي آيا آهن. اڃا به پيا پڙهن، ڪٿان ڪو ڪنهن راڻي وٽان ڪو نئون نياپو آيو آهي؟ جديد سائنسي ۽ سماجي فڪر ۽ تنظيمون ۽ نه ڪو نظرياتي خواب ڪو ٻوٽو ٻاري سگهنديون؟ شايد توکي خبر نه آهي ته ڪميونزم ۽ سوشلزم ۾ ڪهڙو فرق آهي. لينن جي ڪميونسٽ نظرئي موجب ته پارٽي ٺاهي تيار ڪري هٿياربند انقلاب ذريعي (Proletariat) جي ڊڪٽيٽرشپ نافذ ڪبي، جيڪا سوشلزم آڻيندي، باقي گلڊ يا ٽريڊ يونين واري تحريڪ جمهوري طريقن سان ته انقلابي عمل کي اسرڻ کان پري ڪري، انجي عيوض سوشل ڊيماڪريسي، يورو ڪميونزم ۽ سوشلزم ته هاڻي جمهوري طرح سان عوام کي سجاڳ ۽ منظم ڪرڻ سان ايندا. اهي تڪرار مسئلا حل نه ٿا ڪن ته پوءِ ڪا سپر ڪئپيٽلزم (Capitalism) طرف ڌيان ڏيڻ شروع ڪيو اٿن.
هينئر هڪڙي نئين بيماري اسانجي سياسي جسم ۾ پيوست ٿي آهي، جنهن گهڻو ڪري اسانجا نظرياتي ورڪر ۽ آزاد خيال شخص، غير سرڪاري سوسائٽيون ٺاهي، سماجي ۽ فلاحي ڪمن کي اچي لڳا آهن. جنهن ۾ انساني حق، سائنسي ماحولياتي ۽ تعليمي شعبا ۽ ترقي جا عمل شامل آهن. هاڻي ته توهانکي ٿوري خرچ وارا اڌ بک تي هلندڙ نظرياتي اصولن سان ڀرپور ورڪر ڪين ملندا، جيڪي زيرزمين هلچلون هلائيندا هئا، جيل ڀوڳيندا هئا. ڇا ڪميونسٽ پارٽي جا انتظامي اڳواڻ، انهي نئين وهڪري کان واقف آهن؟ ڇا اسان تي ڪو سرمائيداري فڪر ته نه مڙهجي رهيو آهي؟
دنيا جا 800 مالي مدد ڪندڙ ادارا اهڙين NGOs کي مالي مدد ڪن ٿا، جيڪي 80 سيڪڙو بزنس انتظام جا وڏن بزنس اسڪولن مان مهانگي تعليم وٺي NGOs ۾ ڀرتي ٿيندا آهن، جتي هنن وٽ ڪل وقتي اسٽاف آهن، ويب سائيٽ، نيوز ليٽر ۽ تيار ٿيل فنڊ حاصل ڪرڻ جون اپيلون لکي رکيون آهن، ڪمپني جي قانون مطابق رولز ۽ آرٽيڪل آف ايسوسيئيشنس (Associations)آهن.
ڪي سچا آهن، ڪي جعلي آهن، انهي مونجهه مان معاشري کي ڪيئن سئين رستي تي آڻجي، جو خالي وڏن نعرن ۽ ٻٽاڪ بدران هيٺ سطح تي ڪم ڪري سگهن.
امداد سائين، ڪميونزم جي سخت محنت ۽ همٿ واري ورڪر بدران هاڻي هلڪا سٺن ڪپڙن ۾ ڍڪيل ايئرڪنڊيشن آفيس، موٽر ۽ فليٽن ۾ رهندڙ، ڪٿي هاري جي جهوپڙي يا مزدور جي کولي ۾ گهڙي سگهندا. اهو وساري ڇڏ ته هي حيدر بخش جتوئي جا پوئلڳ، پليجي، فاضل راهو، ڊاڪٽر فيروز ۽ جامي چانڊئي جا پوئلڳ، ڪا زيرزمين سازش جوڙي، هٿياربند انقلابي تحريڪ هلائي توکي اقتدار وٺي ڏئي سگهندا؟
ڀلا جي پارٽي ليول تي ڪم نه ٿو ٿئي ته عام ماڻهو، عام مزدور، عام هاري ڇا ڪري؟ اسانجي سياسي ماحول مان ته انهي نئين ڪلچر منفي نتيجا ڪڍيا آهن. هاري زميندار جي قيد ۾ زنجيرن ۾ جڪڙي زوري پورهيو ڪري ٿو، انجو نالو ڏنائون بانڊيد ليبر
Bonded Labor اهو ته هاڻي هڪ درخواست تي ماجسٽريٽ ۽ پوليس آزاد ڪرائي ٿو. هن کي زميندار جي خانگي ڳوٺ جي جهوپڙي مان لڏائي ٿو، پر هو آزاد ٿي ٿو وڃي، هن ظالم دنيا ۾ لڏو کڻي ڪيڏانهن وڃي، انجو ڪو بندوبست نه آهي. آزادي ڪهڙي نه خوبصورت ذهني لذت آهي، پر بکئي پيٽ ۾ کلي آسمان هيٺ زال، ٻار، ماءُ، پيءُ وٺي ڪيڏانهن وڃي. انجو NGOs وٽ ڪو علاج نه آهي، ڪو پروگرام نه آهي، مزدورن جا ڪيترائي رفاحي قانون آهن، اهي ڪارخانيدار طرفان سرڪاري ليبر آفيسرن کي رشوت سان منهن بند ڪري، انهي ليبر قانونن جي مٽي پليد ڪن ٿا. تنهنجا انقلابي ورڪر ته NGOs جي جنت جي خوبصورت ماحول ۾ بند آهن. ڳولڻو هجي ته هنن کي فائيواسٽار هوٽل جي ليڪچر هالن ۾ ڳولهه يا مذهبي مدرسن جي شاگردن کي پختونن جي پهاڙن ۾ خودڪش جئڪيٽن ۾ ويڙهيل ڳولهه.
امداد سائين، توکي ورڪر کپن، جيڪي انقلاب تيار ڪن. سوشلزم جي نعري واري PPP جي حڪومت سنڌ 50000 اسڪول وڏيرن جي اوطاقن ۽ گدامن يا مال جي واڙن طور استعمال ڪيا آهن. ٻاهريان مالي مدد تي هزارين مدرسا هلن ته جن ۾ غريب جا ٻار مذهبي تعليم وٺن ٿا. الهامي آيتون پڙهن ٿا، موت کانپوءِ جي نئين حياتي جو خواب ماڻين ٿا، جنت جون ذهني لذتون وٺڻ جو آسرو رکندي پڙهي نڪرن ٿا. ڇا اهي تنهنجي ڪميونسٽ انقلاب جي فلسفي جي ترغيب تي کلندا نه هوندا؟
ٻه طوفان تيز هلن ٿا، هڪ القائده جو، ٻيو آمريڪي سامراج ۽ سرمائيداري نظام جو، ڪيڏو نه ڏکيو تنهنجو ڪم آهي، انهن سان مقابل ٿيڻ. اسين ته روشني ڪين ٿا ڏسون، تون شايد خوبصورت مستقبل ڏسندو هجين. روشن آئينده، سونا سپنا تنهنجي هٿ ۾ جي ڪو چيڪ آهي ته اهو اڄ جي تاريخ جو نه آهي، ڪا مستقبل جي تاريخ پيل آهي، Post dated آهي. مونکي خاطري نه آهي ته اهو انهي تاريخ تي ڪيش ٿي سگهندو.
پر ذرا روس ڏي نظر ڪيو 1991 ۾ سوويت روس جي ڪميونسٽ حڪومت USSRختم ٿي ۽ روس ڪامن ويلٿ يا فيڊريشن شروع ٿي، هنن ڪميونزم جو خاتمو ڪيو، پر 2007 ڌاري ڪميونزم کان آجو ڪيل روس بابت رپورٽ شايع ٿي آهي، جنهن موجب ڏکيائون هوندي به جيئن ته روس به ڪميونزم پارٽي سسٽم مان نڪري، قانون جي حڪومت، جمهوريت ۽ مارڪيٽ ايڪانامي طرف وڃي رهيو آهي ۽ هن وقت وٽس 180 بلين (ارب معني هڪ سئو ملين) ڊالر ناڻي جا ذخيرا موجود اٿس. سالياني بجيٽ ۾ 83.2 بلين بجيٽ آهيس، جيڪا 7.7 سيڪڙو GNP جو آهي. هن سمورا ٻاهران (بين الاقوامي) قرض ڏيئي ڇڏيا آهن. هن کي معاشي ڏيوالي يا Crisis جو خطرو نه آهي. هن ملازمن جي پگهار ۾ 12.6 سيڪڙو واڌ ڪئي آهي، 10.5 سيڪڙو سيڙپ۾ واڌ ڪئي آهي. وٽس ٻاهرين سيڙپ داخل ٿئي ٿي، ڪا به دولت ٻاهر ڪين وڃي ٿي، هن جو سڪو روبل بين الاقوامي بئنڪن ۾ کليو ملي ٿو. 33 روسي روبل برابر هڪ ڊالر جي آهن ۽ 34 هڪ يورو برابر، هو معاشي Stability طرف گامزن آهي ۽ سماجي ڍانچي ۾ سڌاري ۽ تبديلي جي گنجائش پڻ موجود اٿس.
USSR جي ختم ٿيڻ ۽ روس جي نئين جنم وٺڻ کان پوءِ 1993 ۾ انجو نئون آئين ٺاهيائون، جنهن موجب انساني حقوق، قانون جي عملداري، ذاتي دولت جا تحفظ ۽ جمهوريت جا اصول ان ۾ شامل آهن ۽ اهو جرمن ماڊل (Model) تي ٻڌل آهي، ان بعد روسي شهري بنا روڪ جي يورپ جي سفر ۾، سياست ۽ سماج جي روشن پهلوئن سان لاڳاپل رهن ٿا. هن کان اڳ روسي ڪڏهن به پنهنجي سماجي حقن ۽ سياسي آزادي بابت ڪڏهن به ايترا آشاواد Optimistic ڪين هئا، روس جي شهرين وٽ گهڻي ڀاڱي وڌيڪ آسودگي پڻ اچڻ لڳي آهي، آزادي سان، پنهنجي محنت جي ڪمائي سان، بناروڪ جي مستفيض ٿي سگهن ٿا.
اهو به روسين ظاهر ڪيو آهي ته هو يورپ جي معاشي نموني جي آزادي جو نقل ڪري ڪين اختيار ڪندا. پر پنهنجي روسي ڪلچر ۽ تاريخي سفر مطابق رستو خوداختيار ڪندا. هو غلام بدران، آزاد منش ٿي اڳتي وڌڻ طرف روادوان آهن، ڄڻڪ هنن جي ذهن جي پردن مان آزادي ٽپڪندي رهندي هجي.
هڪ عظيم روسي انقلاب جي عتاب ۾ آيل عظيم اديب هو، نالو هوس اليڪزينڊرا سولزينتسن Aleksandra Solzhenitsyn جنهن جا اختلاقي ۽ احتجاجي ناول شايع ٿيا هئا، روسي ڪميونسٽ دور ۾ اهي جڳ مشهور هئا، هنکي انهي ڪري 1970 ۾ ادب جو نوبل انعام پڻ مليو هو.
USSR جي ختم ٿيڻ کانپوءِ انهي نوبل انعام يافته روسي سولزينٽسن 2007 ۾ هڪ بروشر لکيو، جنهن ۾ هن روس جي قومي آزادي تي نوان پٽ کلڻ تي لکيو، جنهن جون ترت ئي 5 لک ڪاپيون خريد ٿي ويون. هاڻ روس جو بين الاقوامي واپار جي مارڪيٽ ۾ اثر وڌڻ لڳو آهي، هنن جي واپاري درآمد وڌي رهي آهي. موجوده حڪمرانن جو مخالف بورس ابرامووٽز Boris Abramowitz لکي ٿو، روس وٽ صرف Bureaucratic Capitalism آهي ۽ نه ڪي لبرل جمهوريت، پر حقيقت آهي، ته روس پنهنجي تاريخي ڪلچر مطابق هلي ٿو، هو نڪي يورپي، نڪي چيني ترقي پسندي جو نقل ڪري ٿو، جيئن اسين يورپ ۽ آمريڪا جو نقل ڪريون ٿا.
روس آمريڪا سان شامل ٿي بين الاقوامي دهشتگردي جو مقابلو ڪري ٿو. شنگهائي ڪانفرنس ۾ حصو وٺي ٿو، چين سان فوجي مهمن ۾ شامل ٿئي ٿو. روس جو صدر پيوتن Putin روس کي اندروني انتشار کان بچائيندي جديد مالي ۽ معاشي ترقي طرف وٺي وڃي ٿو. هو بين الاقوامي معاملن کي عملي سبق جي حوالي سان ڏسي ٿو. آمريڪا سان فوجي تصادم کان پاسو ڪري ٿو. هن چين سان شامل ٿي آمريڪا خلاف ويٽو استعمال ڪيو، جيئن ايران، شام مصر وغيره تي فوجي حملن جي مخالفت ڪئي، روس آمريڪا سامهون وزندار ورلڊ پاور ٿي رهيو آهي. ڪميونزم جي ڦهلاءُ بدران روس جي قومي مفادن لاءِ ڪوشان آهي، هن وقت روس جو عمل، هيٺين سياسي اصولن تي منحصرآهي.
دنيا ۾ سڀني سان گڏجي دنيا ۾ ڪارائتو ۽ اثر رکندڙ بين الاقوامي نظم رکڻ ۾ پيش پيش هوندو.
دنيا ۾ امن، سيڪيورٽي ۽ قانون موجب پاليسي ٺاهيندو.
پنهنجي قومي قوت کي ملڪ اندر سنڀالي رکندو.
مشرقي برلن جو پروفيسر وولفگينگ سيفرٽ Prof. Wolfgang seiffert جو هن وقت رٽائر ٿي ماسڪو ۾ رهي ٿو. ان ڪتاب ۾ لکيو آهي Russian Role in new World Order (دنيا جي نئين نظم ۾ روس جو ڪردار) ان ۾ هن معاملا انهي نموني ڄاڻايا آهن.
امداد صاحب، توهان کي پنهنجو جنرل سيڪريٽري جو عهدو ۽ عمل انهي ڳالهين کي ذهن ۾ رکي استعمال ڪرڻ ضروري ٿو لڳي.
تون ضرور پاڪستان ۾ تحريڪ کي بين الاقوامي تناظر ۾ ڏسندو هوندين، سنڌ وارن کي پاڪستان جي قومي ۽ دنيا جي تناظر ۾ سياست هلائڻ کپي. پنهنجي پارٽي انهن جي رهنمائي ڪري سگهي ٿي، ڇا سنڌ تومان اميد رکي سگهي ٿي، تون سنڌ جي گهڻ رخي ڪلچر، سيڪيولر ذهن، مذهبي رواداري جي ڇانو هيٺ انهن کي جديد سوچ طرف مائل ڪري سگهين. هو پنهنجي تاريخي ڪردار کي تعصبي انداز ۾ کڻندا سڪڙجندا Isolate ٿيندا، ڪنڊائتا ٿيندا وڃن، هو پنهنجي صنعت، زراعت معاش ۽ سوچ ۾ هر غير سنڌي کي پنهنجو دشمن، مخالف ۽ ڦورو سمجهي ٿو. پاڪستان جنهن نظرئي تحت سنڌ تي قبضو ڪيو، ان جا حق غضب ڪيا ۽ ان سان ڪيئن ڀرميچون، اهو سنڌ جو سوال آهي؟ جنهن جو توکي خيال رکڻ کپي، نه ڪي انهن کان جدا ٿي، سنڌ کان تنهنجو فلسفو ۽ عمل جدا ٿي وڃي. گهڻ رخي سوچ جي قيمت ڪٿڻ کپي، پنهنجو حصو وٺڻ سان گڏ ٻين جي حصي کان به انڪاري نه ٿيڻ کپي. سنڌ تي اهو الزام آهي، ته هن پنهنجي هم وطنن کان 1947ع کان اڳ نفرت ڪئي ۽ 1947ع کانپوءِ به ڪئي. هاڻي انهن کي نوان دڳ نٿا سجهن، ڇا تون ان بابت انهن جي رهنمائي يا مدد ڪري سگهين ٿو؟
سنڌ وارا جيڪا مزاحمت ڪن ٿا، احتجاج ڪن ٿا، بي انصافين خلاف دانهين ٿا، انهن لاءِ ضروري آهي ته هو جيڪي سنڌ جي زمين ۽ ذهن تي ڌاڙو هڻي ويٺا آهن، انهي تضاد جي فرق کي، انجي ماضي کي، انهن جي مفاد کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪئي وڃي ٿي؟ انهن کي سمجهڻ انهن جي ضرورتن ۽ تاريخي حيثيت کي خيال ۾ رکڻ کپي. سنڌ ۾ آيل هندوستاني مهاجر ۽ پٺاڻ لڏي سان ڪيئن هلي سگهبو. هي جو صفدر سرڪي ۽ قمر ڀٽي وغيره آهن، جيڪي انهن کي سنڌ خالي ڪرڻ لاءِ دڙڪا ٿا ڏين سي هيڏي ساري لکن ۾ مخلوق کي ڪيئن ڪڍي سگهندا. جڏهن سارو پنجاب، ساري پاڪستان جي Establishment هنن سان آهي. آهي ڪا تو وٽ ان جي دوا، ڪو علاج، تون جنهن حلقي ۾ رهين ٿو، اهي شايد سنڌ جي قديم ڪلچر جي سحر ۾ رهندڙن کي نوان خيال، نوان رخ اختيار ڪرڻ، نوان سائنسي ۽ سماجي اصول اختيار ڪرڻ لاءِ رهنمائي ڪري سگهين ٿو. تو سنڌ ۾ پاڪستان جي تحريڪ کان شڪست کاڌي آهي. روس ۾ آمريڪي سامراج کان زخم کاڌا آهن، تون تجربيڪار لڙاڪو ۽ سپاهي آهين، جنگي فن جو واقف آهين، نئين ڪا واٽ ڪو نئون فن ۽ نئين حڪمت عملي تجويز ڪري سگهين ٿو.
ادبن، نيازن ۽ پيارن سان
اوهانجو
[b]روچي رام
[/b]