جديد قومپرستي: ڪجهه نوان ويچار
2 نومبر 2014ع
ڪلفٽن ڪراچي
جديد قومپرستي: ڪجهه نوان ويچار
پيارا جلال شاھ،
قوم جو وجود، قومپرستي ۽ وطن دوستي اهڙا موضوع آهن، جيڪي انسان جي ذاتي ۽ اڪيلي زندگي نه رڳو گڏجي رهڻ ۽ اجتماعي زندگي کي جوڙين ٿا، پر انهي ۾ رنگ ڀري خوبصورت ۽ خوشبودار بڻائين ٿا ۽ اهي جذبا انسان جي زندگي کي بامعنيٰ بڻائين ٿا. هڪ شخص کي ڪٽنب جو ڀاتي، قبيلي جو ڀائيوار ۽ قوم جي اجتماعيت جو عضو بڻائين ٿا ۽ سڀني کي نظم ۾ رکڻ لاءِ روايتون، شهرين ۽ رياست، جي قانون کي جوڙين ٿا ۽ ان ۾ ٻڌجن ٿا ۽ رشتن ۾ به سلهاڙجي وڃن ٿا.
جي کڻي وطن کان پري پرديس ۾ وڃجي ٿو ته پوءِ وطن کي وطن وارن ماروئڙن کي ياد ڪندي ائين لڳندو آهي، ته هم وطنن جي اچڻ سان گس، رستا ئي سُرها ٿي پوندا آهن ۽ دل چوندي آهي، انهن جي پيرن تي لڳل مٽي کي اکين سان اگهجي، سنڌ صدين کان ۽ سنڌ جي وطنيت صدين کان قائم آهي، اها اسان جو هڪ وڏو سرمايو آهي. اسين سنڌي قوم ئي آهيون، جڏهن کان يورپ جي خيالن، اسانجي جديد قوم جي احساس کي جاڳائي، دنيا ۾ نئين جديد وطن ۽ رياست جي سطح تي رسايو، ته پوءِ ان ۾ نوان سياسي نظريا به سرعت ڪندا رهيا آهن. ڪميونزم، سوشلزم، جمهوريت قانون، لکت ۾ آئين، واضع ڪري ڄاڻايل انساني حقوق، اسان جي نيشنل اسپرٽ ۾ داخل ٿي ويا.
اسان جي ذاتي، اجتماعي، سياسي، تهذيبي، معاشي، عملي، ادبي، فني بقا لاءِ اسانجو قومي وجود ۽ شعور ئي حفاظت ڪري سگهي ٿو. جيڪڏهن اسين هڪ منظم قوم ناهيون ته پوءِ ڪيئن سڀ هڪ سياسي منشور تحت اليڪشن ۾ حصو وٺي جمهوريت قائم رکي سگهنداسون ۽ هلائي سگهنداسون. انسان جي ذهن ۾ هم وطني سان هم آهنگي، صرف قومي تصور ۽ قومي جذبو ئي فلاحي حياتي، فلاحي سماج ۽ فلاحي حڪومت ۽ قائدا جوڙي اڳتي وڌائي سگهي ٿو.
جي توهان هڪ قوم ناهيو، ته پوءِ ڇا لاءِ حڪومت ٺاهيندا ۽ ان لاءِ ووٽ استعمال ڪندا.
بنا قومي جذبي جي رياست ته جوڙي ڪين سگهندا، اَن جا داڻا ماني ڪين بڻجي سگهندا، ڳوهجي ڪين سگهندا، جيستائين اهي اَن جا داڻا جنڊ ۾، چڪي ۾ پيسجي اٽو نه بڻبا. اسين ان طور داڻن جي جدا حيثيت ختم ڪري، اٽي جي صورت ۾ هڪ مرڪب نه بنياسون، جنهن ۾ داڻن جو وجود ئي ڪين هوندو ته پوءِ ماني ڪيئن پچائينداسون. جيسين اسين پنهنجي وجود کي قوم ۾ نه جوڙي وينداسون، تيسيتائين اجتماعي زندگي لاءِ ڪجهه ڪري ڪين سگهنداسون. اڪيلي زندگي کي اجتماعي ڳٺ ۾ جڙڻ انسان جي فطري ارتقا جو نمايان نمونو آهي.
جيتوڻيڪ، جديد رياست جي ابتدا اسان يورپي خيالن جي اثر هيٺ قبول ڪئي آهي، اختيار ڪئي آهي، پر ائين ته اسان وٽ ڪو ميل ڪين هو، گڏجي مڙي هلڻ جو، اسانجي ڪلچر ۾ اهو واضع رهندو آيو آهي، ته اسان جي پنهنجي نرالي تاريخ آهي، اسان وٽ تهذيبي رخ، اجتماعي طور گڏجي هڪ قوم ۽ انجي جاگرافي طور هڪ وطن ۽ انجي انتظام طور رياست جو جوڙجڪ قائم رهندو آهيو آهي. ان ۾ يورپ جي جديد خيالن ۽ انهن جي سرعت ڪيل هڪ جديد ڦڻن ۽ فلنگن هٿن پيرن واري طاقتور قوم ۽ قومي مقاصد لاءِ هڪ رياست جوڙي سگهيا آهيون. وفاق سان ڪانٽريڪٽ ڪري، صوبائي اڪائي کي قائم رکي، اسين هڪ فيڊريشن ٺاهي سگهيا آهيون.
ڇا سنڌ جي خودمختيار قوم ۽ ملڪ پنهنجي ٻين ساٿي قومن سان ملي، 23 مارچ 1940ع تي سماجي ۽ سياسي معاهدو ڪيو هئوسون. ته اسين سڀ قومون هڪ فيڊريشن بڻباسون، جنهن ۾ ان جون اڪايون، انجا صوبا، خودمختيار ۽ خود اختيار Independent and Sovereign هوندا. ڇا پاڪستان جي باني جنهن جي ڪاوش ۽ رهنمائي ۾ پاڪستان 14 آگسٽ 1947ع ۾ ٺهيو هو، ان کان 3 ڏينهن اڳي پاڪستان جي قانون ساز ۽ آئين جوڙڻ واري اسيمبلي ۾ 11 آگسٽ 1947ع تي صاف واعدو ۽ معاهدو ڪين ڪيو هو، ته مذهب جو سياست سان واسطو ناهي، اهو ذاتي معاملو آهي ۽ اسين سڀ گڏجي هندو، مسلمان، سک، پارسي ته گڏجي هڪ پاڪستان ٺاهيون ٿا، پاڪستاني بڻياسون، پاڪستان وجود انهن ٻن معاهدن تي وجود ۾ آيو آهي، جنهن موجب سنڌ جي قومي حيثيت ۽ اختياريون قائم آهن. اهو معاهدو جن سنڌي ليڊرن ڪيو هئو، يا مسلم ليگ جي قيادت سان گڏيا هئا، سي ئي پاڪستان جو بنيادي وجود گهڙين ٿا، ان ۾ جماعت اسلامي يا ٻئي کي ڦيرڦار جو ڪو جواز ناهي، اهو پاڪستان جي آئين جو اساس آهي. اهو معاهدو ته سنڌ پاران سنڌ جي قوم سان ٿيل آهي. سنڌ جي قومي حيثيت کان انڪار پاڪستان جي وجود کان انڪار برابر آهي. سنڌي قوم هزارن سالن کان وٺي قائم آهي، انهي کي نسل پرستي چوڻ، هنن جي تاريخي تسلسل ۽ تمدني ارتقا، کان انڪار ٿيندو. ائين برابر آهي، ته مغرب طرفان آيل نيشنلزم ۽ اسانجي مغرب کان مختلف نيشنلزم ۾ فرق ضرور آهي، اسانجي انسان دوست نيشنلزم، مغرب جي سول شهريت، ديواني قانون تي ٻڌل قوم جي سياسي حقن واري نيشنلزم کان ڪجهه مختلف آهي، فرق وري به اچي بيهي ٿو، پراڻن خيالن تي ۽ نون ترقي ڪيل سماجي اوسر تي اڳي طاقتور بادشاھ جي هٿ هيٺ سماج ۽ انجو ڪردار هوندو هو ۽ هاڻي جمهور تي اجتماعي مفادن تي هينئر حريت پسند، آزاد خيالن جي بنيادن تي نيشنلزم بيٺل آهي ۽ رياست جو ڍانچو اڏيل آهي، جنهن ۾ عام انسان جي لياقت، گڏيل مقصد ۽ شموليت شامل آهن.
نيشنلزم، عقل، دانش، ڏاهپ، اخلاقيات ۽ رواداري کي جمهوريت ذريعي هڪ آزاد سماج ۾ تبديل ڪري ٿي. انهي ڪري جمهوريت نيشنلزم بنا اسري نٿي سگهي، ڪو مثبت رول ادا نٿي ڪري سگهي. نيشنلزم ئي تاريخ ساز شخصيتون ۽ تقليد لائق ليڊر ٺاهي ٿي. ذاتي سوچ جا ڪيترا نوان پٽ کلن ٿا.
نيشنلزم جتي هٽلر، مسولني يا فوجي آمر ٺاهي ٿي، اتي انسان دوست معاشرو ۽ آدرشن سان ڀريل قومي زندگي کي پروان چاڙهي ٿي. ائين برابر آهي، ته نيشنلزم جو غلط استعمال ٺلهي، کوکلي، لالچ سان ڀريل نقالي پيدا ڪري ٿي.
اهي قومون ئي سلامت رهن ٿيون، جيڪي اهڙين موقعي پرست تحريڪن کان آجيون آهن. سماجيات جي علم اڄڪلهه اهڙن چئلينجن جي ور چڙهڻ کان حفاظت جا طريقا واضع ڪيا آهن. يورپي نيشنلزم جي رواداري ۽ قوت ئي جديد صنعتي انقلاب برپا ڪيا آهن، کڻي ڪن ڪمزور، نااهل ۽ جاهل قومن کي فتح ڪري ٿوري وقت لاءِ پنهنجو تسلط قائم رکيو آهي. هي جو يورپي قومن ملڪ والاريا، ڪالونيون ۽ بيٺڪون قائم ڪيون، سي يورپ جي صنعتي دور کان اڳ جون ۽ پڻ نيشنلزم جي خيالن جي اڀار کان اڳ جون آهن.
جيئن هنن ڪمزور ۽ اڻ ڄاڻ قومن تي قبضا مضبوط ڪيا، هنن ۾ نوان يورپ اسٽائيل نيشنلزم جا سياسي آزادي خيال پيدا ٿيندا آيا. انهي کي بي معنيٰ بڻائڻ لاءِ قبضو ڪندڙ بيٺڪي قومن انهن جي اڳيان ٻه قومي نظرين جهڙا مذهب تي ٻڌل، بي معنيٰ قومپرستي تي بيٺڪي عوام کي نشو ڏنو، گهمراھ ڪيو.
اهو ته ظاهر آهي، ته هندوستان ۾ وڏي انگريز جي دوست سر سيد احمد خان تعليم جي مقدس خيال سان ٻه قومي نظريه کي هندوستان جي آزادي ۾ رخنو وڌو ۽ انهي نظرئي اسانکي آڻي طالبان تائين رسايو آهي ۽ هاڻي داعش(ISIS) جي دڳ لڳايو آهي، اهي سمورا مسئلا نيشنلزم کان ڪنارو ڪرڻ ڪري ممڪن ٿي سگهيا آهن.
نيشنلزم اعليٰ قسم جو سوشل ڪلچر هجي ٿو ۽ خود مطلب ڪلچر رڳو گوڙ ڪري ٿو، پر پوءِ ترت ناڪام ٿي ختم ٿي وڃي ٿو.
جديد قومپرستي يعني نيشنلزم کي جڏهن سنڌ جي مفڪر جي ايم سيد استعمال ڪرڻ چاهيو ته هنکي پاڪستان جي مسلم ليگ جي ٻه قومي نظرئي وارن ڪيڏو نه تنگ ڪيو، سو ته توهان کي ذاتي طرح احساس هوندو، پر هاڻي جڏهن ملڪ تاراج ٿي رهيو آهي، اها نيشنلزم ئي آهي جو اسان کي جيئاري سگهي ٿي. انهي موضوع تي شو پنهار، مئڪس مولر، مسولين ليوي، رومن رولينڊ، ايڇ جي ويلز، فائوچر، فرينچ ساونت جا حوالا اسانجي مدد ڪري سگهن ٿا.
نيشنلسٽن وٽ بي صبري هوندي آهي، ناپسندي به هوندي آهي، هنن کي ڄاڻ آهي ته شاهوڪارن جي خبيثائي مسڪين جا گڻ، يورپ جا گناھ، ايشيا ۽ آفريڪا جي معصومن کي، هٿيارن ذريعي جنت جو پيغام ۽ زور رستي محبت سيکارڻ ڇا ٿيندو، هنن جي تجربي اهو سڀ هنکي ذهن نشين ڪرايو آهي، اسان آزادي جا سبق يورپ جي طئي ڪيل ٿيوري مان ته سکبا، پر ٿيوري يا نظريا ته سڀ ڪجهه ناهن. اسان يورپ جي انڌي تقليد ڪندي يورپ جي اندازن جا ڄڻڪ غلام بڻجي ويا آهيون، اسان اهو شراب اڃا پنهنجي بوتلن ۾ نه اوتيو آهي، اسان جيڪي قومي خيال محترم جي ايم سيد کان ورثي ۾ ورتا آهن، پر اهو سِڪو پاڪستان جي بازار ۾ هن وقت ته نٿو مٽجي، نٿو هلي، هن ملڪ ۾ جائز نٿو سمجهيو وڃي، انهي سڪي کي جائز ڪرڻ لاءِ اسانکي وڏي محنت ڪرڻي پوندي. اسانکي ته مشڪل ڪو ووٽ ملي ٿو، نڪي مستقبل قريب ۾ ڪو آسرو آهي، چالو سياسي وهڪرن ۾ اسين ته داخل ڪين ٿي سگهيا آهيون. اسان کي نيشنلزم تي زور ڏيڻ سان گڏوگڏ، باقي عوامي حلقن جي مفاد يا سياسي، معاشي ۽ ثقافت پسندين کي ذهنن ۾ رکڻو پوندو.
پاڪستان ۾ مارڪسي ۽ ماڊرنسٽ ٻئي نڪتا فقط لاڳو ٿي ڪين سگهيا آهن، ان لاءِ نيشنلزم کي تسليم ڪرڻ ۽ لاڳو ڪرڻ سان ئي، سڀئي سور لهي سگهن ٿا. پر ماضي قريب جي پنجاب ۾ سک ۽ هندو فسادي ۽ ماراماري جي تاريخ سبب، پنجاب جي صوبائي ڪلچر کي هٿ ئي لائي نٿو سگهجي، مهاراجا رنجيت سنگهه جي سک حڪومت، هنن کي پنجاب ۽ پنجابي زبان جي طرف کان، ڏور جهليو آهي، وري موجوده پاڪستان جي ٽن صوبن، سنڌ، بلوچستان ۽ پختونخواھ کي اسلام جي نالي ۾ هضم ڪرڻ جي حوس، هنن کي پنجابي ڪلچرکي، پنهنجو سمجهڻ بدران، ٻه قومي نظرئي واري اسلامي ڪلچر ۽ قوميت کي ۽ فوجي سوچ کي جهلي هلڻو پوي ٿو. فطري رستن کان منهن موڙي، غير فطري ۽ دهشتگردي کي جهلڻ ڪري، سارو سرشتو غير مستحڪم ٿي پيو آهي. ترڪيءَ وانگر ترڪ قوم ۽ ترڪي جي تاريخ کي، يورپي آزاد ۽ جديد طريقن کي کڻڻ سان، پنجاب جو ڪلچر ۽ ٻيا صوبائي ڪلچر مڃڻ سان،”انڪار وطن جي سوچ“ کان آجا ٿي سگهون ٿا. جي وطن ئي پنهنجو ناهي، ڪلچر ۽ آباواجداد جي طور طريقي کي تسليم نه ڪرڻ، صدين کان چالو صوفي فلسفي کان لاتعلق ٿيڻ سان، ڄڻڪ تاريخ جي تسلسل کان ڪٽجي ويا آهيون ۽ ڄڻڪ اوندھ ۾ ٿاڦوڙا هڻي رهيا آهيون.
اتي قومي سوچ ئي رهنمائي ڪري ٿي ۽ پوءِ دنيا سان گڏ هلي سگهون ٿا، پراڻي وراثت، پراڻا طور ۽ طريقا ڪڏهن اهڙا ته فرسوده ۽ بي معنيٰ ٿي پوندا آهن، جو اصل ”قوميت“ کي بي معنيٰ ڪري وجهندا آهن. ان وقت جيڪڏهن جديد طريقن کان به ڪنارو ڪبو، ته قوم ڄڻڪ ختم ٿيڻ لڳندي آهي، ان لاءِ ارتقا جي اصول طور نئون ريج، نوان خيال، نئين حالتن مطابق هلڻ ۽ نوان اصول اختيار ڪرڻ کپن. انگريزن جي دور ۾ قومپرستي جو مقصد، سياسي آزادي وٺڻ هو، 1947 کانپوءِ نئين اڏاوت ۽ نئين ترڪيب Adjustment ضروري بڻي آهي. ان سان هم آهنگ ٿيڻ لازمي ٿئي ٿو.
انگريزن خلاف آزادي جي جدوجهد ۾ نوآبادي ڪندڙ، اسانکي غلام طور رکڻ وارن انگريزن خلاف آزادي وٺڻ جي جدوجهد ۽ جنگ مهل، اسانجي طرفان ”قومي آزادي جي جنگ“ هئي ۽ انگريز چوندو هو، اسين هندوستاني ڪسي قوم آهيون، آزادي لائق ڪين آهيون. ان وقت اسانجي قومپرستي هنن جي راڳ جي مخالفت ڪندي هئي ۽ اسين هنن کي غلط ثابت ڪندا هئاسون، ان وقت ڄڻڪه ٻن قومن انگريز ۽ اسان جي قوم جي وچ ۾ نه رڳو نظرياتي تصادم هو، پر جنگ جي ڪيفيت هئي. هنن جو چوڻ هو اسين هندوستاني ڪمتر ۽ غيرمعياري ذهن وارا آهيون ۽ هو انگريز اسان کا بهتر هئا. انهي آڪڙ ۾ ڀرجي، ته انگلينڊ جي ٻي عالمي جنگ دوران اتي جي وزيراعظم ونسٽن چرچل کلم کُلا وڏي واڪي هندوستان جي آزاديءَ لاءِ چيو هو ته:
Power will go to the hands of rascals, rouges, freebooter; all Indian leaders will be of low calibre and men of straw. They will have tongues and silly hearts. They will fight among themselves for power and India will be lost in political squabbles. A day would come when even air and water be taxed in India.
(Ernest gollner Nation and Nationalism ox fad 1983. p. 124)
حڪومت جو اختيار شرير، اڍنگن ۽ ڏوهي ماڻهن جي هٿ چڙهي ويندو. هندوستان جا سمورا اڳواڻ غير معياري ۽ خسيس تر هوندا. اهي احمق ذهن، زبان ۽ دل جا مالڪ هوندا. هو حڪومتهٿ ڪرڻ لاءِ هڪٻئي سان وڙهندا رهندا ۽ هندوستان سياسي جهڳڙن ۾ ضايع ٿي ويندو. ا هڙوڏينهن به ايندو جڏهن هندوستان ۾ پاڻي ۽ هوا تي به ٽئڪس مڙهيو ويندو.
شاھ صاحب توهان ته سياستدان آهيو، ٻڌايو ته اسين ٻن قومن جي وچ ۾ سوچ جي انداز جي انهي فرق کي ڪيئن نبيري سگهون ٿا؟ ڇا انهي جو دارو مدار، اسان طرفان جديديت کي اختيار ڪرڻ تي نه آهي؟ اسان وٽ هن دور جي ظاهر ڪيل، هڪ نئين قسم جي قومپرستي منهن ڪڍيو آهي، اها آهي، هندوستان کان لڏي ايندڙ مهاجر واري قومپرستي.
سرمائيداري قومپرستي ۽ اجاره داري پٺتي پيل قومن جي قومپرستي کي ڪمزور عقيدي جو تصور (Superstitious political vision) ڪري سمجهن ٿا.
John Dunn western political theory in the face of future
سنڌ جي قوميت سندس ماضي جي ڪلچر جي وسعت ۽ بين المذهبي رواداري ۽ سهپ تي ٻڌل هئي، ان جو سلسلو موهن جي دڙي جي ڪلچر کان به اڳ جو سنڌو درياءَ تي آباد ٿيندڙ، انجي شاندار معاشي ۽ تهذيبي اُٿڪ تي ٻڌل هو. اهو هلندو دراوڙ تهذيب کي ڇهندو رگويد جي آريه لوڪن جي ڦهلاءُ کي پاڻ ۾ جذب ڪندو، عربن جي نئين روشني ۾ ايران جي فارسي ۽ اسلامي برتري جي ڪلچر سان ٽڪرائيندو، صوفي جي دلي محبتي لاڙن کي پاڻ ۾ سميٽي، مغل حملن جا زخم چٽيندي، ڪلهوڙن، شاھ عبداللطيف ڀٽائي ۽ ان دور جي عالمن، صوفين، شاعرن، جوڳين ۽ اوڌوتن جي راک کي چٽيندي، انگريز دور ۾ اچي 1936 ۾ سنڌ جي بمبئي کان جدا ٿي، اصلي آزاد ملڪ بدران، خودمختيار رياستجي حيثيت تائين پهتو.
ان دور ۾ اهو شروع ٿئي ٿو، 1885ع ۾ جڏهن سر سيد احمد خان انگريز جي سايه ۾ مسلمانن لاءِ انگريزي تعليم جا در پٽي ٻه قومي نظرئي جو سوچ جي ابتدا ڪئي ويئي.
سنڌ ان وقت تائين پنهنجي روايتي قديمي قومپرستي (نيشنلزم) جي خيالن سان پر هو، ان اڃا جديد قومپرستي ڪين چکي هئي، نڪي ان طرف مائل ٿيو هو. سنڌ پنهنجي قومپرستي کي، انهي مذهب جي بنياد تي قوم ٺاهڻ ۾ پنهنجو آئينده روشن ڏٺو. سنڌ اڃا نئون صوبو هجڻ ڪري ۽ پهرين ووٽ ذريعي چونڊيل اسيمبلي ۾ شريڪ ٿيو، اهو هن لاءِ نئون تجربو هو ۽ ائين سنڌ ”مسلم ليگ جي مذهبي مسلماني سوچ“ تي ٻڌل ۽ اردو زبان تي ڀروسو ڪندڙ سياسي پارٽي جي ور چڙهي ويئي. جن مسلمان اڪثريت وارن صوبن سان گڏ، پنهنجي صوبائي استحڪام لاءِ 1940ع واري پاڪستان ٺهراءُ تي ڀروسو رکيو، جو حقيقت ۾ بظاهر مسلم اڪثريت لاءِ هئو، پر حقيقت ۾ ان کي مسلم اقليت جي صوبن جي سوديبازي لاءِ ڪم آڻڻو هو.
اهڙي طرح پاڪستان ته اوچتو ٺهي ويو، پر سنڌ وائڙي ٿي ويئي، هنن تي اسلام جي مقدس نالي ۾، سندس تاريخي قومپرستي (Nationalism) کي ڍانواڍول ڪري ڇڏيو.
پاڪستان ٿيڻ تي جناح هندوستان جي مسلمان اقليت وارن صوبن جي مسلمان کي تلقين ڪئي، ته هو صرف حڪومت لاءِ وزير، ڪاروبار لاءِ مسلمان سيٺ، هندوستان ڀر جا سول ۽ فوجي آفيسر، وٺي پاڪستان وڃي ٿو، پنجاب ۽ بينگال جي مسلمانن کانسواءِ ڪو مسلمان مسلم ليگي يا غير ليگي پاڪستان نه هلي ۽ نه لڏي، هندوستان سندن وطن ۾ رهي، اتي جي حڪومت جو وفادار شهري ٿي رهي. هن مسلم ليگ جي سواءِ جيڪي هن وزير ڪري کنيا، ٻين مسلم ليگي ليڊرن جهڙوڪ نواب اسماعيل، راجا محمود آباد، چوڌري خليق الزمان سميت پاڪستان نه هلن.
سنڌ مان هندن جي لڏپلاڻ تان، مسلمان اقليتي علائقن ۾ مسلمانن کي تڪليف رسي، هنن 1950ع ۾ لياقت نهرو پئڪٽ ٺاهي ۽ سٽيزنشپ ائڪٽ (Citizenship Act)ٺاهي، لڏپلاڻ کي قانوني طرح بند ڪيو. پر پاڪستان جي تحريڪ وقت جيڪو اسلامي جذبي کي برملا وڌائي چڙهائي ظاهر ڪيو ويو هو، اهو پاڪستان ملڻ بعد ۽ آزادي بعد، ڪارگر سياسي نظريو ڪين رهيو. انڪري جناح پاڪستان قائم ٿيڻ کان ٽي ڏينهن اڳ پاڪستان جي آئين ساز اسيمبلي جيڪا مرڪزي قانون ساز ادارو به هو، ان ۾ چيو ته پاڪستان تحريڪ وارا خيال ڇڏيو، هٿيار ڦٽا ڪيو ۽ هاڻ پاڪستاني آهيو، پاڪستاني ٿيو ۽ مذهب جو سياست سان ڪو واسطو ناهي، پر جيئن ته جناح خود مسلمانن ۾ اسلام جي دهشتگرد جذبي کي هوا ڏني هئي، تن جناح جي آڪٽوبر 1948ع فوت ٿيندي ئي، مولانا مودودي جهڙي مذهبي عالم جي ٻڌايل رستي تي، پاڪستان تحريڪ کان به وڌيڪ تعصبي نظريو پيش ڪيو، ته پاڪستان جو وجود ئي، اسلام جي عظمت کي حاصل ڪرڻ ۽ دنيا ۾ اسلام جي ظهور کي حقيقت بڻائڻ آهي. اهڙي طرح اها سوچ اڳتي وڌندي، طالبان کان ٿيندي، القائده کان ٿيندي، اچي داعش (ISIS) تائين رسي آهي.
ان وقت سنڌ طرفان سندس تاريخي قومپرستي ئي، پاڪستان لاءِ مشعل راه بڻي آهي. هاڻي جلال محمود صاحب اندازو لڳايو، اوهان جي ”سنڌ يونائيٽيڊ پارٽي“ ئي پاڪستان لاءِ صحيح سياسي رستو آهي ۽ هاڻ توهان تي ڪيتري نه ذميداري آهي.
روچي رام
پنجون خط
10 نومبر 2014.
ڪلفٽن ڪراچي.