انگريز راڄ بعد پاڪستان ۽ سنڌ مٿان حڪمرانيءَ ذريعي قبضي واري سوچ
10 سيپٽمبر 2014
ڪراچي
[b]انگريز راڄ بعد پاڪستان ۽ سنڌ مٿان حڪمرانيءَ ذريعي قبضي واري سوچ
[/b]
[b]پيارا فضل سليمان قاضي صاحب.
[/b]مون توهانجي ڪتاب جو مطالعو ڪيو آهي، اهو وري پڙهيو آهي ۽ جيڪي تاثر دل ۾ اڀريا آهن اهي اڳيان رکان ٿو. آئون توهانجي ڪتاب ۽ تحقيق تي ڪا تنقيد ڪو نه ٿو ڪيان، تنهنجي علم ۽ حوصلي کي تسليم ڪندي صرف اهي ڳالهيون هن خط ۾ لکان ٿو، جيڪي اوهانجي ڪتاب ۾ آهن ۽ اهي اسانکي ڪيڏانهن کڻي ٿيون وڃن.
اسين ايامن کان سنڌ ۾ رهندا اچون، جاگرافي ۽ تاريخ شاهدي ڏين ٿيون، ته اسين هڪ خود مختيار ۽ خود اختيار رياست جا شهري آهيون ۽ اسانجو وجود 5000 سالن کان سڌريل تمدن طور تسليم ٿيل آهي. دنيا ۾ اسانجي تهذيب، رياست، زبان، هنر سڀ واضع طور ظاهر آهن. سنڌ جي قدامت جو مقابلو هندو پاڪ برصغير جو ٻيو ڪو صوبو يا ملڪ ڪري ڪين سگهندو. اسان سنڌ جي، بيرون سنڌ جي اثر هيٺ آيل حيثيت بابت گهڻو لکي چڪا آهيون. تاريخدانن جا تحقيقي گرنٿ ڏسي چڪا آهيون. هاڻي سنڌ جي اندروني حالتن، ترقي ۽ تنزل، اهميت ۽ افاديت تي سوچينداسون. ان جي نفسياتي مونجهارن ۽ تڪرارن بابت به ويچار ڪنداسون.
هن وقت سنڌ ۾ اسين اتي رسيا آهيون، جتي پنهنجو پاڻ کي بي وس ٿا سمجهون. پاڪستان جي دهشتگرد ماحول ۾ ائين ٿو لڳي ته باوجود وفاقي يونٽن کي، آئين ۾ وڌيڪ اختيار ملڻ جي، سنڌ خود انهن اختيارن جي ڌٻڻ ۾ ڦاسي پيو آهي. هي انهن اختيارن کي استعمال ڪرڻ جي نڪي لياقت رکن ٿا، پر جي لياقت اٿن به سهي ته به انهي تي عمل جو حوصلو ڪين اٿن. توهان جا تاريخي ۽ سياسي تجزيا ۽ سنڌ جي قدامت جا تاريخي نعرا، بيڪس عوام جون رڳو توقعات ئي وڌائين ٿيون ۽ جيئن جيئن اهي بُلند ٿينديون وڃن ٿيون، اوتريون ئي انهن ۾ تلخيون پڻ پيدا ٿين ٿيون ۽ نااميديون پڻ گهرُ ڪن ٿيون. ڄڻڪه اسين ڪنهن فريب جي ڄار ۾ پيا ڦاسجون، ان باري ۾ هاڻي اسان ۾ ڪا به سنجيدگي ڪانهي، جنهن جي نتيجي ۾ عوام مذهبي پروپئگنڊا جو پڻ شڪار ٿئي ٿو، مذهبي رستن طرف متوجئه ٿئي ٿو ۽ سياسي ڏيوالي ڏانهن وڌندو ٿو وڃي. اسانجي اهڙي هلڪي بي عملي جي دعويٰ ۽ پنجوڙ ۾ قومپرست پڻ ڦاٿل آهي. هو قومي احساس برتري Superiority Complex ۾ سور سهندو رهي ٿو ۽ وري انهي ذهني عياشي ۾ پڻ گم رهي ٿو.
پاڪستان جا خارجي/بين الاقوامي International ۽ داخلي Internal تنازعا هندوستان سان لاڳاپن ۽ دشمني تي منحصر آهن، پر اُن کي پاڪستان جو مقامي معاملو سمجهڻ کپي. اسين پاڻ کي بيرون ملڪ ۽ اندرون ملڪ، انهي 1947 واري تڪرار جي تناظر ۾ سمجهون ٿا ۽ سوچيون ڏسون ٿا. ان لاءِ بين الاقوامي ميدان ۾ پاڪستان پنهنجي سموري توانائي خرچ ڪري ٿو ۽ اسين 1947 واري ”جيئن جو جتي“ رهڻ ۾ Statues Qua ۾ مخمور رهون ٿا. ملڪ جي سڌاري کي ڄڻڪه مهمل ڪري ڇڏيو اٿئون، ۽ جنهن لاءِ پاڪستان جي مسلمانن کان وڌيڪ، اسانکي هندوستان جي مسلمانن جي نفسيات جو پابند ٿيڻو پوي ٿو. ڪرڪيٽ واري عمران خان، اسانکي هندو قومپرست نريندر مودي جي نقطه نظر طرف، وڌيڪ توجئه ڏياريو آهي. اسانجي صوبائي حيثيت، انهي پاڪستان جي تحريڪ جي ورهاڱي کان، اڳ واري ۽ انکان پوءِ ڪشمير، بنگلاديش ۽ بابري مسجد جي منجهدار ۾ لڏندي رهي ٿي.
اهي سڀ ڳالهيون، سمجهڻ لاءِ اسانکي ان ڳالهه جو خيال رکڻو پوندو، ته اسان کي سنڌ جا مسئلا، آل پاڪستان جا ڄاڻي سمجهڻا پوندا. جيڪي هن وقت، بين الاقوامي مسلماني حيثيت جي زير اثر ۽ زير غور آهن، ياد رهي ته قومپرستن جي سنڌ، ڪا پاڪستان کان ٻاهر جي سنڌ نه آهي. اسين سنڌ ۾ انهي خوشفهمي ۾ مبتلا آهيون، ته 1940 واري ٺهراءَ موجب، جناح جي 11 آگسٽ 1947 واري تقرير موجب ۽ پاڪستان جي موجوده 1973 جي آئين جي فقرن (Articles) موجب، اسين پارلياماني، جمهوري وفاق جو خود اختيار ۽ خود مختيار صوبو آهيون. پر حقيقت ۾ اهي ٽيئي پاڪستان گهڙڻ وارا فقرا رڳو نالي ماترآهن. اسين کڻي دل کي تقويت ڏيڻ لاءِ خيال ڪيون ته اسين آئين ۽ قانون موجب سنڌ جا شهري آهيون ۽ پاڪستان جي وفاق جو حصو آهيون. پر اسان جي عام شهرين ۾ اسانجي ليڊرن ۽ سياستدانن ۽ سياسي قيادت ۾ ڪا به اهليت ڪانهي، جي اهليت آهي ته به همٿ ڪانهي، همٿ کڻي آهي پر تاريخي طرح، اسان هندوستان جي مڙني مسلمانن جي رياست جا فرد آهيون ۽ ڄڻڪ اسان پنهنجي ڌرتي انهن کي لکي ڏني آهي. جنهن ڳالهه کي چڱي ريت طرح سمجهڻ لاءِ اسانکي ٿورو ماضي ۾ ليئو پائڻو پوندو، ته اسانجي پنهنجي ذهني ۽ نفسياتي جوڙجڪ، ڪهڙي طرح ۽ ڪيئن گهڙيل آهي. اسانجي مفادن ۽ حقن کي قائم رکڻ لاءِ حالتن کي جيئن جو تيئن رکڻ ۾ ئي اسانجو ڀلو آهي يا ڪا نئين بِساط رکڻ کان ڊڄون ٿا، ته متان هي جو ٿورو ڪجهه حاصل ٿيو اٿئون، اهو به اسان کان کسجي نه وڃي.
محترم قاضي صاحب، توهان جو پنهنجو لکيل ڪتاب ”سنڌ ۽ پاڪستان جو رياستي نظام“ جنهن ۾ تفصيل سان ”سنڌ سان ٿيل نا انصافين، ميرٽ جي لتاڙ، معاشي قدرن جي زوال، سنڌ کي صدقي جو ٻڪر ڪرڻ، سماجيات جي مشاهدي موجب تاثرات قلمبند ڪيل آهن. هن ڪتاب ۾ خاص طرح انگن اکرن سان، اهو ڄاڻايو ويوآهي، ته سنڌ کي ڇا مليو ۽ ڇا نه مليو آهي؟ مونکي ياد آهي، ته قاضي فضل الحق، توهان شاگردي واري دور ۾ سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن جا، مضبوط ارادي ۽ عمل وارا صدر ۽ ليڊر هئا. قاضي صاحب توهان مشهور ۽ ناليوارا بئنڪر ۽ معاشي ماهر پڻ آهيو. ڪتاب پڙهڻ کانپوءِ منهنجي اڳيان پاڪستان جي 67 سالن وارو دور، واضع ٿي بيٺو. قاضي صاحب توهان اڄ ڪيتريون ئي يادون تازيون ڪري ڇڏيون، ڪهڙو نه اڻانگو پنڌ ڪندا ۽ جبل جهاڳيندا آيا آهيو. اسان جا شاھ ڀٽائي جي سسئي وانگر اُٺ ويري ٿيا، اوٺار ويري ٿيا، واءُ ويري ٿيو، سج، چنڊ، ڇپر سڀ ويري ٿيا. کڻي اسانجو ماس مرون کائي ويا هجن، پر آخر اسانجا هڏا هوت ڏي هلندا. قاضي صاحب توهان سان ڪچهري ڪندي اسانکي سنڌ جي ذري ذري مان هر وڻ مان واس ملي ٿو.
اسان جي اول نمبر ليکڪن، دانشورن ۽ سياستدان نصير ميمڻ، جامي چانڊيو، اياز لطيف پليجو، بدر ابڙو ۽ فضل سليمان قاضي سنڌ جي سياسي، سماجي ۽ معاشي حالتن تي سنڌ سان ٿيندڙ ڦرلٽ ۽ بي انصافي تي سٺا ۽ مدلل مضمون لکيا آهن، پر انهن سڀني جو لهجو، احتجاجي ۽ مزاحمتي هوندو آهي. شڪايتن جا ڪالم ڪارا ڪري ڇڏيندا آهن. هنن جي لکڻين ۾ مسئلن جو حل ڳوليندا آهيون، پر اڪثر ڪو نه ملندو آهي. گهڻا سال ڌارين جي حڪومت جي زير هجڻ ڪري، اسين صرف، حاڪم تائين پنهنجو ڪيس رسائيندا آهيون ۽ طلب ڪندا آهيون، ائين نه آهي ته اسين هينئر آزاد ٿيا آهيون ۽ پنهنجا فيصلا خود ڪندا آهيون. پر پنهنجو پاڻ تي ڀاڙڻ وساري ڇڏيندا آهيون. اسين رڳو سوال رکندا آهيون، جنهن جو جواب، ڪو ٻيو اسان مان نه پر، ڪو آسماني حاڪم، ئي اسان کي جواب ڏيئي سگهندو. اسين ماتم ۽ احتجاج تي ئي ڀروسو رکندا رهيا آهيون، پنهنجي وطن جي ماڻهن جي معاشي، بهبود لاءِ، ڪا به ڪوشش، ڪا به رٿ ڪين ڏيندا آهيون، ووٽ جو درست استعمال، جنهن جي زور تي حڪومت هٿ ڪنداسون، ان طرف اصل ڌيان ڪين ڏنو اٿئون.
سنڌ جي هاري، سنڌ جي پورهيت، ننڍي کاتيدار، ننڍي واپاري، محنت ڪش، انهن سڀني کي منظم ڪرڻ ۽ انهن لاءِ حق وٺڻ، مالي معاملن تي توجئه بنهه ڪين ڏيندا آهيون. سنڌ جو اَٿاهه عوام غربت، بک، ڏک، بيماري ۽ جهالت ۾ پيڙجي رهيو آهي، ان لاءِ ڪا جدوجهد ڪين ڪنداسون. اسين جنهن سنڌ جي ثقافت جو، فخر سان ذڪر ڪندا رهندا آهيون، سا صرف اسانجي شرفا معتبرن، زميندارن، پيرن ۽ ميرن شاهوڪارن جي لاءِ آهي، جيڪي بنهه ٿورائي ۽ اقليت ۾ آهن، انهن جي ذاتي ۽ تنگ دائري جي عياشي ۽ مسڪين مخلوق کي ڀنڀلائڻ لاءِ آهي. اسين انهي عام مخلوق کي، انهي اسانجي قدامت جي ذهني عياشي ۾ يا انجي جادوگري ۾ ٻوڙي بيوس ڪري رهيا آهيون.
سو ذڪر هو، توهان جي تازي ڪتاب جو، جنهن ۾ توهان وڏي تحقيق بعد اسانکي ٻڌايو آهي، ته پاڪستان جو انتظامي ادارو (Beaucracy) ۽ سياسي ادارا جيڪي، پاڪستان کي نه ڪي منظم طور هلائي سگهيا آهن ۽ نه وري ٻئي ڪنهن کي جائز طور تي فعال ٿيڻ ڏنو اٿن. جنهن ڪري فوج پاڪستان جي رياست تي حاوي رهي آهي ۽ رهندي ٿي اچي. انهي ڪري سمورا فيصلا آمرانه (Dictatorial) انداز ۾ ٿين ٿا. اڄ ڪيترائي سياسي دانشور انهي راءِ تي پهتا آهن، جيئن اڳوڻي وزيراعظم يوسف رضا گيلاني بيان ڪيو، ته ملڪ ۾ رياست اندر رياست (State within State) موجود آهي. فوج جي ڪردار ۽ انجي اثر بابت قاضي صاحب توهان ڪيترائي حوالا لکيا آهن.
سنڌ پاڪستان جو اميرترين صوبو آهي، قدرتي وسيلن سان مالامال آهي پوءِ به سنڌ جو ماڻهو بک مري رهيو آهي، ڳوٺ گندگي سان ڀريل آهن، هي ته قومي ۽ بين الاقوامي سطح تي پاڪستان جي حڪومتي ۽ سياسي ڍانچي بابت فاضل ليکڪ، قاضي صاحب سنڌ جا مستند حواله ڏنا آهن، جيڪي پڙهڻ وٽان آهن.پر سنڌ بابت قاضي صاحب توهان جيڪي لکيو آهي سو آهي ته:
• 31 ادارا مرڪزي حڪومت جي پيٽروليم وزارت تحت ڪم ڪن ٿا، وڏا صنعتي 16 ادارا، پي آءِ اي (PIA)، واپڊا (WAPDA)، ريلوي، پاڪستان اسٽيل، هاءِ ويز وغيره جيڪي به مرڪز وٽ آهن. 20 ريگيوليٽري تنظيمون آهن جن ۾ سنڌ جو ڪو واسطو يا ماڻهو ناهي. اهو ثابت آهي ته پاڪستان جي مرڪزي سرڪار ڄڻڪه اڃا هڪ شاهي ڪالونيل Colonial، امپيرل گورنمينٽ Imperial Government آهي. صوبن جي حيثيت ۽ زيردست ماتحتي جهڙي آهي، وفاق سنڌ جا وسيلا غضب ڪري رهيو آهي.
• بئنڪن مان قرض کڻڻ جو انداز ۽ وصولي معاف ڪرڻ جو ايترو ته گهڻو آهي، جنهن جو انگ لکڻ سان تعجب وٺي ويندو.
• پنجاب جي آفيسرشاهي ئي حقيقت ۾ وفاقي حڪومت آهي.
• Punjabistan of Pakistan عنوان سان مشهور تاريخدان Ian Talbot لکي ٿو، ته”انهي ڪري ئي، ته پاڪستان جي قومي يڪجهتي، ممڪن ڪين ٿي سگهي آهي“.
• پاڪستان جو 90% سيڪڙو تيل، 70%سيڪڙو گئس، 90% سيڪڙو ڪوئلو، سنڌ پيدا ڪري ٿي، سي به پنجاب جي وس هيٺ آهن.
• سنڌ ۾ 50 هزار پرائمري اسڪول آهن، ٻيا هاءِ اسڪول، ڪاليج ۽ يونيورسٽيون آهن، جن سرڪاري ادارن جو حال قاضي صاحب لکيو آهي ۽ جنهن جو عام اخبارن ۾ ظاهر ٿيندو رهي ٿو.
• سنڌ جا 90 هزار ڳوٺ آهن جيڪي ختم حال ۾ آهن ۽ ڪو پُرسان حال نه آهي.
قاضي صاحب، آمريڪي سفير ڪئمرون منٽر جو حوالو ڏنو آهي، جنهن پاڪستان بابت چيو هو. هن (ايشيا جي) سڄي خطي ۾ سنڌي ماڻهو سڀ کان وڌيڪ روادار، پُرامن ۽ بنيادپرستيءَ جا مخالف آهن. قاضي صاحب، توهان کلي طرح لکيو آهي، ته محترم لياقت علي خان P.M وزيراعظم ۽ هاشم رضا ڪراچي جي ڪليڪٽر ۽ پوءِ ايڊمنسٽريٽر جي گڏجي، مخصوص لڪل ايجنڊا تي ڪم ڪندا هئا.
قاضي صاحب اهو به لکيو آهي، ته 1950 ۾ لڏپلاڻ لياقت- نهرو پئڪٽ تحت بند ٿي، پر پوءِ هندوستان جي غير فساد شده علائقن مان لڏپلاڻ کي جاري رکڻ لاءِ، پاسپورٽ سسٽم بدران پرمٽ جو سسٽم شروع ڪيو ويو، جيڪا صرف گُهر ڪرڻ تي هندوستان مان ايندڙ مهاجر کي ملندي هئي. جنهن جو رڪارڊ ئي گم ٿيل آهي. شهريت جو قانون 195 (Citizenship Act 1956) موجب، 1950 کانپوءِ جيڪو به لڏي ايندو، انکي پاسپورٽ يا هتي رهڻ جي اختيار لاءِ، انڪوائري ڪري شهريت ملندي هئي. انهي قانون تي عمل ڪرڻ بدران، کليل رستا ۽ کليل آمد چالو رهي، جيڪا 67 سالن کان اڃا تائين هلندي رهي ٿي.
ماڻهن جي لڏڻ ته دنيا جي موجوده حالتن موجب جاري آهي، جنهن تي اقوام متحده به عمل پيرا آهي، پر اهو واضع ۽ کليل طريقو آهي. هتي، انکي ڳجهو ۽ خفيه رکيو ويو. ڪنهن به ايندڙ مهاجر جو نه ته حساب رکيو ويو ۽ نه ئي قانون جي عملداري ڪيئي وئي. هاڻي پيا سنڌي قومپرست دانهون ڪن، ته ڌاريان نه کپن، جيڪي ڌاريا هن وقت ته سنڌين کان وڌيڪ سنڌ جا مالڪ بڻيل آهن. سنڌ جو وڏو وزير، پيپلز پارٽي جا سرڪردا عزيزآباد جي 90 جا ۽ نارٿ لنڊن جي در تي بيٺا آهن. اسانجا وڏا اندر وڃي، سنڌ جو سودو ڪري، سنڌ انهن حوالي ڪري اچن ٿا. ٻئي پاسي سنڌي نوجوان ٻاهر بيٺا دانهون ڪن، جنهن مان لڳي ٿو ته رڳو دانهن ڪرڻ جو جلاب ورتل اٿن، پر انهن ۾ سياسي بصيرت جو پڻ فقدان ٿو نظر اچي.
قاضي صاحب لکي ٿو، 1947 (آزادي) وقت 40 جملي سنڌي آءِ سي ايس (ICS) آفيسر هئا، جن مان 39 هندو هئا، جن هندوستان ۾ نوڪري ڪرڻ جو Option لکي ڏنو، باقي اڪيلو AGN Kazi سنڌي آءِ سي ايس آفيسر بچيو. اهڙي طرح سموريون جڳهيون ٻاهران آيلن کنيون، جن وري پنهنجي ڪلچر کي ۽ پنهنجي زبان کي نافذ ڪيو (مڙهيو).
فوجي حڪومتن جي قائم ٿيڻ بابت، ڪهڙن نه سهڻن اکرن ۾ قاضي صاحب بيان ڪيو آهي، ته هڪ دفعو فوجين کي سياسي طاقت جي استعمال جو چسڪو لڳڻ کانپوءِ، هو اهم انتظامي امورن تي نافذ ٿيندا ويا ۽ وڏا عهدا، زمينون، پرمٽون ۽ مالياتي فائدا خانداني اثر رسوخ ۽ تعلقاتن جو بنياد وجهندا ويا ۽ ان لاءِ وقت بوقت، کڻي سولين حڪومت ڇو نه هجي، اهڙي طرح هو اهي حاصلاتون برقرار رکندا رهيا، ائين سولين حڪومتن ۽ سولين طرز زندگي جو انت ايندو ويو. اهڙي طرح هر مارشلا دور ۽ ان جو بعد ۾ اثر ٿيندو رهيو ۽ سولين سوچ، سولين زندگي، سولين خير خيرات، سولين طور طريقا ختم ٿيندا ويندا. جيئن ڪنهن ڏاڍ مڙسي واري جي هٿ هيٺ ڪنڌ نمائي جيئرو رهڻ هوندو آهي.
قاضي فضل جي هن ڪتاب پڙهڻ کانپوءِ سمجهه ۾ ايندو، ته ڇو هن وقت سمورا سول ادارا، سياسي قوتون، سول حياتي وارو شهري، بنا مطلب، بنا پڇئي، روزانو فوجي قيادت ۽ فوجي حلقن جون نيڪيون ڪري رهيا آهن ۽ اشتهار ڇاپي رهيا آهن، ڄڻڪه صرف اهي ئي اهم آهن، زنده آهن ۽ باقي غير فوجي حلقا، صرف بي جان بوتا آهن، جيڪي پتليون ٿي نچي رهيا آهن ۽ رچايل کيل کيڏي رهيا آهن. قاضي صاحب فوجين جي طرفان زمين هٿ ڪرڻ، انهن جا معاشي ۽ صنعتي پيداواري ذريعن تي قبضي جا تفصيل، عائشه صديقه، شجاع نواز ۽ حسن عسڪري جي ڪتابن ۾ انگن اکرن جي حوالن سان بيان ٿيل آهن. کڻي DHA جا بنگلن وٽان لنگهي ڏسو، سنڌ جي وڏي وزير سيد قائم علي شاھ ۽ پرائيم منسٽر نواز شريف جا تعريفي بيان پڙهي ڏسو، روز هڪٻئي پٺيان مداحون پڙهي رهيا آهن، جي اُهي ائين ڪندا رهندا ته پوءِ ٻيا انهن وٽ، وزير، ميمبر، مشير ته اها ئي ڀڳت ٻڌندا رهندا. قاضي صاحب، هڪ اهم حوالو ڏنو آهي، ته ڪنهن اخبار واري نواز شريف جي اوائلي دور (1990 واري ڏهاڪي) ۾ ان وقت جي مقرر ڪيل فوجي ڪمانڊر ان چيف جنرل آصف نواز کان سوال پڇيو: توهان نواز شريف جا ماڻهو ٿي رهندو؟ ته ان تي جنرل مسڪرائيندي جواب ڏنو ته ”جنهن شخص جي آڱر جي اشاري، تي پنج لک فوج حرڪت ۾ اچي ٿي، اهو ڪنهن جو ماڻهو نٿو ٿي سگهي“. اهو صرف پاڪستاني فوج جو ۽ پڻ پنهنجي من جي موج، جنهن کي هو ضمير ٿو چوي، انجو پابند آهي. قاضي صاحب وڌيڪ ٻڌائي ٿو، ته اتي اهڙي جمهوريت ئي هلي رهي آهي، فوجي ڪير آهن؟ ڪٿي جا آهن؟ اهڙي حالت ۾ هن سنڌ سڳوري جي هٿ ۾ ڇا هوندو؟.
هن وقت عام طرح ائين چيو وڃي ٿو، ته پاڪستان جو خاڪو علامه اقبال پنهنجي آل انڊيا مسلم ليگ جي الهه آباد واري 1930 جي تقرير ۾ پيش ڪيو هئو، اهو قاضي صاحب هن ريت بيان ڪيو آهي، ته ”مان ڏسڻ ٿو چاهيان ته مسلم اڪثريت وارن صوبن پنجاب، نارٿ ويسٽ فرنٽيئر (هاڻوڪو خيبرپختونخواھ)، سنڌ ۽ بلوچستان کي ملائي برٽش سلطنت جو صوبو يا اسٽيٽ ٺاهجي.“ انهي تي انگريز حڪومت طرفان، ڪن سندن دوستن اعتراض ڪيو، ته اقبال آزادي جي تحريڪ ٿو هلائي ۽ انگريز سلطنت شاهي خلاف آهي. هن کي اهڙو خط 4 مارچ 1934 تي ايڊورڊ ٿامسن Edward Thomson طرفان لکيو ويو. انجي جواب ۾ اقبال لکيو، ته ”منهنجو پاڪستان جي اسڪيم سان ڪو به تعلق ناهي، مون صرف وڏي پنجاب صوبي ٺاهڻ جي ڳالهه ڪئي هئي، جيئن هندوستان جي فيڊريشن ۾ اتر اولهه هندوستان ۾ هڪ علائقو انگريز سلطنت جو حصي طور هجي“. قاضي صاحب انهي خط جي معنيٰ ۾ اقبال جو تصور بيان ڪندي لکيو آهي، ته اقبال جي منشا، صرف هڪ مسلماني صوبي جي هئي، جنهن ۾ ظاهر آهي، ته پنجاب جي گهڻائي ۽ بالادستي هجي ها، جيڪو اڳيان هلي اهڙي ئي قسم جو خاڪو مغربي پاڪستان جي نالي ۾ ون يونٽ جي صورت ۾ برپا ڪيو ويو هئو، جيڪو بنگال جي ٽٽڻ بعد، باقي رهيل پاڪستان طور قائم و دائم آهي. موجوده پاڪستان جناح جو پاڪستان نه آهي، پر علامه اقبال جي خيال وارو پاڪستان آهي. جنهن جي سرپرستي پنجاب ڪري رهيو آهي.
قاضي صاحب، پنهنجي ڪتاب ۾ وڌيڪ پاڪستان جي ماليات ۽ ٽيڪسن جو ائين ذڪر ڪيو آهي، ته ڪيئن نه ان ۾ سنڌ کي ڦريو وڃي ٿو، جيئن ته قاضي صاحب، ماليات ۽ بئنڪنگ جو وڏو ماهر آهي، تنهنڪري هن تفصيل سان اهڙا سڀ انگ اکر پيش ڪيا آهن. قاضي صاحب، ون يونٽ جي قيام ۽ انجي اثران بابت پڻ تفصيل سان لکيو آهي، ته ڪيئن ون يونٽ ذريعي، سنڌ جي وسيلن انهن جي زبان، ثقافت، نوڪرين ۽ زمينن تي قبضا ڪيا ويا هئا. جنهن کان پوءِ 1969 ۾ ان کي کوکلو ڪري ون يونٽ جو خاتمو آڻي، سنڌ صوبي کي واپس بحال ڪيو ويو. قاضي صاحب، ANP جي حاجي عديل جي ڪتاب (Politics of identity, ethnic nationalism and the state of Pakistan)، مان تفصيل سان حوالا ڏنا آهن. حاجي عديل ائين به لکيو آهي، ته ”انهي علامتي حالتن جي ڪري، اها ڳالهه تعجب خيز نه آهي، جو سنڌي سمجهن ٿا، ته انهن لاءِ بيٺڪي نو آبادي واري نظام جو آغاز پاڪستان جي ٺهڻ کانپوءِ شروع ٿيو آهي“. قاضي صاحب بنگلاديش جي آزادي جي محرڪن، تي تفصيل سان لکيو آهي. قاضي صاحب اهو پڻ تفصيل سان لکيو آهي، ته اڃا تائين ڪو به سنڌي جنرل General جي عهدي تي ناهي رکيو ويو، ڪو به ڪمانڊر ناهي، ڪو سنڌي نيوي ۾ ڪمانڊر ناهي، ڪو سنڌي ايئر مارشل ناهي، انهن کي ٽيسٽ ڪرڪيٽ ۾ ڪو به موقعو ناهي ڏنو ويو آهي ۽ ان طرح 50 صنعتي ادارن ۾ ڪو به سنڌي سربراھ نه بنايو ويو آهي. هن حاجي عديل جي ڪتاب جو حوالو ڏنو آهي، جنهن ۾ هن لکيو آهي، ته ”سنڌين لاءِ ملٽري حڪومت ڪا به معنيٰ نٿي رکي، انهن لاءِ ڄڻڪه ڌارين فوج سنڌ فتح ڪري، والاري آهي. سنڌين جي نوڪرين ۾ ڪوٽا سسٽم تي عمل نٿو ڪيو وڃي، انهن جي ٻولي کي تسليم نٿو ڪيو وڃي ته ڄڻڪه توهان جمهوريت هوندي به ان ۾ شريڪ نه آهيو.“ مطلب ته قاضي صاحب انگن اکرن سان اهو ثابت ڪيو آهي، ته ڪيئن پاڪستان جي حڪومتي ڍانچي ۾ سنڌين لاءِ ڪا به جاءِ ڪانهي، ڄڻڪه مٿن ٻيا حڪومت ڪن ٿا. هن ڪامورڪي آڪڙ ۽ لهڻ کانپوءِ انهن جي بي وسي تي سٺا نقطا بيان ڪيا اٿس. قاضي صاحب اسٽيٽ بئنڪ آف پاڪستان جي تازو فارغ ٿيل گورنرجو مهاجر آهي، جيڪو پڻ حيدرآباد جو رهاڪو آهي ۽ سنڌ يونيورسٽي ۾ پڙهيو، اتان پڻ اڳتي وڌيو. ان تي وڏي چارج شيٽ طور لکيو آهي، ته هن ڪيئن هڪ سنڌي طور نوڪري حاصل ڪيئي ۽ ڪيئن سنڌين لاءِ سرڪاري ۽ مالي ادارن ۾ داخل ٿيڻ جا دروازا بند ڪيا. قاضي صاحب اهو به تفصيل سان لکيو آهي، ته هي ماڻهو ڪيئن ترقي ڪن ٿا؟ اڳتي وڌن ٿا ۽ اسان لاءِ ترقي جا رستا بند ٿا ڪن، اهڙي طرح ڪامورڪي ذهن جو سٺو تجزيو ڪيو اٿس. قاضي صاحب اسٽيٽ بئنڪ جي اڳوڻي گورنر عشرت حسين تي 10 صفحن جي چارج شيٽ لکي آهي ۽ انکان جواب پڻ طلب ڪيا اٿس. آخر ۾ قاضي صاحب لکي ٿو، جيستائين ملڪ ۾ سنڌين خلاف بنيادي پاليسين ۾ تبديلي نه آندي ويندي، تيستائين ڪو مناسب فائدو نه ٿيندو. قاضي صاحب انهي مالي ادارن ۾ سنڌين سان ٿيندڙ نا انصافي تي، مدلل مضمون نگاري ڪئي آهي، جا هر ڪنهن سنڌي کي پڙهڻ کپي، ته ملڪي ادارن ۾ هنن جي ترقي جا رستا، ڪيئن بند ڪيا وڃن ٿا. قابليت جي بهاني ۾ ملڪ جي شهرين کي معاشي منصوبا بندي ۾ شراڪت ۽ فائدا حاصل ڪرڻ کان ڪيئن روڪيو وڃي ٿو. هي جو قابليت جو ڍونگ رچايو وڃي ٿو، اهو سڀ ڪجهه، صاحب اقتدار جي، ناجائز طور طريقن ۽ ڦرلٽ کي، جائز قرار ڏيڻ جو موقعو فراهم ڪري ٿو.
انهي ڪتاب ۾ توهانMeritocracy يعني استحقاتي حڪومتي نظام کي، ڍڪيل انداز ۾ ڦرلٽ جا رستا کولي ڏيڻ جو رستو ڄاڻايو آهي. توهان جي صلاح آهي، ته اسانکي انهن زيادتين خلاف مضمون لکڻ ۽ بيروزگارن جي جماعت ٺاهي، گهرون پيش ڪرڻ کپن. قاضي صاحب توهان موجب، U.P جي مسلمانن کي U.P ۾ آدمشماري 14 سيڪڙو هئي ۽ هنن جي ڪوٽا 20 سيڪڙو هئي. مسلمانن جي ICS ۾ به ڪوٽا هئي، پر هاڻي هو هتي سنڌ ۾ ڪوٽا جي مخالفت ڪندا رهن ٿا.
قاضي صاحب، پاڪستان جي تحريڪ بابت لکي ٿو، ته اها رڳو مسلم اقليتي صوبن جي لاءِ ته نه هئي، حقيقت ۾ اها مسلم اڪثريتي صوبن جهڙوڪ: سنڌ، پنجاب، پختونخواھ، بلوچستان ۽ بنگال جي لاءِ هئي. پوءِ اقليتي صوبن جي مسلمانن طرفان، انجي گهر ڪرڻ ڪهڙي معنيٰ ٿي رکي؟ اهي ڪيئن ٿي پاڪستان جا معمار بنجي سگهيا؟ ان طرح، ڇا فساد ڪرائي، هندن کي پاڪستان ۾ شامل صوبن مان زوريءَ تڙي ڪڍڻ، ئي پاڪستاني تحريڪ جو مطلب بنجي ٿو؟ ان طرح سنڌين کي غربت، افلاس، جهالت، بيماري، بيروزگاري جي شڪنجي ۾ ايترو ته جڪڙيو ويو آهي، جو آزادي، ڄڻڪه هنن جي ڳچي جو ڳٽ بنجي ويئي آهي. هو پنهنجي وطن ۾ بي وطن ٿيندا ٿا وڃن. توهان ظفر اقبال جي مضمون جي حوالي سان پڻ لکيو آهي، ته هندوستان ۾ مسلمانن جي ڪوٽا تي، داخل ٿيل ICS آفيسرن مان، 85 ڄڻا پاڪستان ۾ آيا، جيڪي هر دور جي هر پوزيشن ۾ حڪومتن مٿان حاوي رهيا، پاڻ اڃا به وڌيڪ آفيسر فوج مان ۽ صوبائي سروسز مان کنيا ويا، جيڪي سمورا پنجابي هئا ۽ وري 1947 ۾ CSP امتحان جي نالي ۾ بنا ٽرينگ جي، تڪڙا تڪڙا خانه پُر ڪيا ويا. جنهن ۾ سنڌي آفيسر سموري لسٽ کان ٻاهر هئا.
قاضي صاحب توهان حوالو ڏنو آهي ته Henry Frank Good now پنهنجي ڪتاب The Civil Service of Pakistan ۾ ڄاڻايو آهي، ته 1954 ۾ CSP آفيسرن جون جملي پوسٽون 519 هيون، جنهن مان، 80 مرڪزي حڪومت ۾ هئا ۽ باقي 439 صوبن ۾ ڊپٽي ڪمشنر، ڪمشنر ۽ صوبن جي سيڪريٽري طور مقرر هئا. جن معرفت، مرڪز صوبن تي راڄ ڪندو هو، اختيار هلائيندو هو ۽ ڪنٽرول ڪندو هئو. ياد رهي ته جيڪي ڪامورا مرڪز جي زور تي فوجي ڪمانڊر جنرل ايوب خان سان ملي، گورنر جنرل غلام محمد ذريعي ملڪ جي اقتدار تي، قابض رهيا هئا. ياد رهي ته گورنر جنرل غلام محمد اهو ماڻهو هئو، جنهن 1954 ۾ پاڪستان جي پهرين آئين ساز اسيمبلي، جنهن کي پاڪستان جو نئين آئين ٺاهڻ سان گڏوگڏ، ان وقت جي باقي قانون سازي ڪرڻ جو پڻ Sovereignty اختيار حاصل هئو، ان اسيمبليءَ کي ڊسمس ڪري ڇڏيو هئو. اهڙي طرح پاڪستان ۾ جمهوريت جو جنازو نڪتو ۽ اسين، اڃا انهي بنا ساھ واري، نالي ماتر اختيارين واري، جنازي معرفت حڪومت هلائڻ کي جمهوريت چئي رهيا آهيون. جڏهن ته جمهور کي 1954 ۾ ئي گهٽو ڏيئي مڙدو بنايو ويو هئو، پر اسين اڄ ڏينهن تائين ان لاش کي پوڄيندا ٿا وتون.
هن ڪتاب ۾ توهان بشارت به ڏني آهي، ته ”ستا اٿي جاڳ ننڊ نه ڪجي ايتري، سلطاني سهاڳ ننڊون ڪندي نه ملي“. انهي باب ۾ قاضي صاحب، سول سروس ۽ پوليس سروس بابت ڪي رٿون پڻ ڏنيون آهن، جن تي عمل ڪيئن ٿي سگهندو؟ سا خبر خدا کي؟ اسين ته ننڊ ۾ مدهوش آهيون.
اڳوڻي اسٽيٽ بئنڪ جي گورنر عشرت حسين پاران، سندس ڪتاب ۾ حڪومت ۽ ان جي مالي ادارن جي ڪاروبار هلائڻ جا تمام هاءِ ڪلاس طريقا انتظام ۽ حڪومتي سڌارن جا بيان ڪيا آهن. پر اُهو سڀ ڪجهه لکندي به، انهن تي رڳو نالي ماتر عمل ڪندي ۽ پنهنجا ذاتي مفاد ۽ رايا مڙهيندي، جيڪي راڱا ڪيا ويندا رهياآهن. توهان پاران ان تي چڱي ساري تنقيد ڪيل آهي، ته ڪيئن نه دانشور ۽ قابل شخص، به صرف ذاتي پسند کي ڪيئن نه نظام مٿان مڙهين ٿا. عشرت حسين، جنهن نظام جو حصو رهيو آهي، ان لاءِ هو خود به تسليم ڪري ٿو، ته ”حڪومتي ادارن تان عوام جو ويساھ ختم ٿي چڪو آهي“، قانون ۽ تحفظ جو نظام ناڪاره بنجي چڪو آهي، شخصي زندگي ۽ ملڪيت جو تحفظ، مستقل خوف ۽ حراس جي ڪيفيت ۾ آهي. چاهي ٻهراڙي جو غريب هجي يا شهر جو رهواسي هجي، ان لاءِ عدالتي نظام سست، ديرپا، الجهيل ۽ مشڪل ٿي پيو آهي. عدالتي نظام مان اصولي غير جانبداري ۽ توازن خارج از امڪان بنجي چڪو آهي. ان لاءِ عام تاثر اهو آهي، ته پوليس ۽ عدالتي نظام تي، طاقت ۽ وسائل، جي ذريعي ٻين جي مٿان فوقيت حاصل ڪري سگهجي ٿي. ٻئي طرف نشيدار شين ۽ ڪلاشنڪوف ۽ شخصي هٿياربند جٿن، ملڪ ۾ تشدد جو نظام کي برپا ڪيو ويو آهي.
انهي خيالي مفروضن جو ذڪر ڪندي، عشرت حسين تي تنقيد ڪندي، انجي بي عملي بابت لکندي لڳيم ٿو، ته شايد هو خود به انهن جي گروپ مان آهي، ڇاڪاڻ ته هو تنقيد کان مٿي نڪري ڪين سگهيو آهي. جهڙي طرح عشرت حسين رنگ بدلائيندو رهيو آهي، ان لاءِ قاضي صاحب به انهي مقولي تي ڀروسو رکي ٿو، ته اعليٰ آفيسرن ۾ اها خاصيت موجود آهي، ته هو هر ايندڙ وقت مطابق پنهنجو رنگ بدلائي سگهي ٿو. اهڙي قسم جو عمل نه ڪرڻ سبب ئي شايد، قاضي صاحب عشرت حسين واري، جڳهه تي رسي ڪين سگهيو. ان لاءِ هاڻي سوال اهو آهي، ته ڇا قاضي کي به ايئن رنگ بدلائڻ کپي ها؟
ڪاميٽين جوڙڻ واري ڪم جو بي معنيٰ هجڻ تي، پڻ قاضي صاحب پنهنجي راءِ ڏني ڪئي آهي. قاضي صاحب بئنڪن طرفان اربين کربين روپين جا قرض معاف ڪرڻ جا به تفصيل ڏنا آهن ۽ اهو پڻ لکيو آهي، ته ڪهڙن اميرن ۽ شاهوڪار ۽ صاحب ثروت، مال ملڪيت وارن کي اربين روپين جا قرض، ڪيئن بئنڪن طرفان مُعاف ڪيا ويا آهن. جيڪي عام ماڻهن جي بئنڪن جي ڊپازٽ مان ڏجن ٿا، انهي ڪري اهو بئنڪن جو منافعو ۽ سيڙپڪارن جي ڦر ڪرڻ جي برابر هجي ٿو. ائين ڪجهه بئنڪر ۽ سرڪاري حاڪم، غريب ۽ ڏتڙيلن کي، راتورات شاهوڪار، مالدار ۽ توانا بنايو ٿا ڇڏين ۽ ان طرح عشرت حسين ۽ نواز شريف پاران، هڪ لخت ۾ ڪک پتي کي ارب پتي بڻائين ٿا. پر اهڙي عنايت سنڌي تي ته هلڪي به نٿي ٿئي، جنهن لاءِ اصلاحات جي ضرورت آهي. پر قاضي صاحب جنهن حلقي جو فرد آهي، انهن طرفان ڪيئن ۽ ڪهڙا اصلاحات آڻجن؟ قاضي صاحب اهو نٿو سمجهائي. هاڻي سنڌ پاڪستان ۾ نا اهلي ۽ بدعنواني جا قصا بيان ڪندي، قاضي آخر ۾ ان ڳالهه تي پهتل لڳي ٿو، ته تهذيب جو ارتقا بقول ٽي ايس ايليٽ T.S. Eliot ته ”تهذيب زمين مان ڦٽي ٿي“ ۽ قاضي صاحب انجي وضاحت ڪندي لکي ٿو ”ڪنهن به تهذيب جي ارتقا ۽ واڌارو تيستائين ناممڪن آهي، جيستائين براھ راست انجو واسطو، مقامي سرزمين سان نه آهي، جن جو رشتو سرزمين سان نه آهي، انهن کي بي بنياد ۽ هوائي، توائي چئي سگهجي ٿو“.
قاضي صاحب، توهان عملي محنتون، تحقيقاتون ۽ ريسرچ ڪندي، مالي ۽ سياسي ڏکيائن جو پڻ ذڪر ڪندي، آخري باب ۾ اچي تن تهذيب ۽ ثقافت تي رسيا آهيو ۽ لکندي اهو به چيو آهي ته ”سنڌ جون سوچون تمام محدود آهن ۽ خوف ۽ خطرا تمام وڏا آهن، ان لاءِ سنڌ جي ثقافتي ورثي کي، وڌيڪ اثرانداز ڪرڻ لاءِ، ڪجهه انقلابي تدبيرن ۽ تجويزن جي پڻ ضرورت آهي، ۽ وري ائين به صلاح ڏني اٿس ته ان لاءِ ”روايتي انداز کي ترڪ ڪري نين تقاضائن جي حصول لاءِ ڪوشش ڪرڻي پوندي“.
اهو ڪيئن ۽ ڪهڙي طرح؟
قاضي صاحب ان لاءِ ڪجهه نه لکيو اٿو، صرف ليو ٽالسٽاءِ Leo Tolstoy جو قول لکيو آهي، ته ”فن اهو انساني عمل آهي، جنهن جي ذريعي منفرد، بلند خيالن ۽ اعليٰ احساسات کي ٻين تائين پهچائجي“، ۽ پوءِ هو تاجل بيوس جي شاعري تي پڻ قلم آزمائي ڪري ۽ حالتن جي منظر نگاري ڪري ٿو. ڄڻڪه چين وارن وانگر، آفيم کائي غافل ٿي سمهي ٿا رهو ۽ ٻيا ٽپڙ پيا سورين ۽ ان طرح سنڌ ويچاري صدقي جو ٻڪر بڻجي وئي آهي.
هيءُ هڪ خط جي مضمون جو اول حصو آهي. اڳتي ٻيو حصو لکندس جنهن ۾ پنهنجي راءِ پڻ لکندس، ته اسان کي هاڻي ڦرجڻ بعد، ڇا ڪرڻ گهرجي؟
ادبن، نيازن ۽ پيارن سان
اوهانجو
[b]روچي رام
[/b]