نيشنلزم کانسواءِ جمهوريت ناممڪن
1 آڪٽوبر2014.
ڪلفٽن ڪراچي.
نيشنلزم کانسواءِ جمهوريت ناممڪن
پيارا جلال شاهه،
توهان ۽ اسين جنهن دور ۾ ڄاوا آهيون، جنهن قوم ۾ نپنا آهيون، جنهن صوبي جا شهري آهيون، جنهن فيڊريشن جا پاسپورٽ هولڊر آهيون، اتي اسين هڪ قديم قوم، تاريخ، تهذيب، تمدن، اعليٰ اخلاق، مذهبي رواداري، سهپ ۽ صوفي ازم جا وارث پڻ آهيون، جتي اسان جي سنڌي قوم اُسري آهي، سا جاگرافي جي مخصوص حدن ۾ سمايل آهي. هڪ طرف راجستان جو بيابان آهي، ٻئي طرف جبل ڏونگر ۽ ٽڪر آهن، ٽئين طرف سمونڊ آهي، انهي خطي ۾ سنڌو درياءَ جي ساڄي ۽ کاٻي اسان جي آزاد خود مختيار قوم، پنهنجي بقا، جياپي ۽ تمدن جي اوسر لاءِ هڪ رياست جوڙي، انجي گورنمينٽ ۽ جوڙجڪ ۾ تاريخ جو سفر ڪندي آئي آهي. مختلف دورن ۽ مرحلن ۾ خطرا کڻندا ۽ ترقي جو تاريخي سفر ڪندا، حالتن کي منهن ڏيندا، ڇڏ ڇوٽ ڪندا، عزت ڀري ۽ مسرت ڀري حياتي نڀائيندا آيا آهن.
يورپ ۾، سائنس جي ترقي ۽ نوان خيال ظاهر ٿيا ۽ انهن کي استعمال ڪرڻ ۾ اسان دير ته ڪئي آهي، پر اسين اڃا مئا نه آهيون، جيئرا آهيون ۽ نوان خيال جهٽيا اٿئون. اهي ڪيئن استعمال ڪيون، جڳ سان ڪيئن قدم ملائي هلون، اهي خيال اوهان سان ونڊڻ لاءِ هي خط عرض رکي رهيو آهيان، پر پهريان اهو ڄاڻايان ته قوم ڇا ٿيندي آهي؟ ڪيرٿيندي آهي؟ انجا اهڃاڻ ڪهڙا آهن؟ ۽ هو ڪيئن جاگرافي جي حساب سان ملڪ ٺاهي رياست بڻبا آهن؟ ڪيئن ان جي حفاظت ڪندا آهن؟ ڪيئن اسان جي قوم پنهنجي وطن ۾ لوڏن ۽ لمحن کائيندي به سلامت رهي آهي. ڇا انهن حقيقتن کان ڪنهن کي انڪار آهي، ته قومي رياست جڙڻ کان اڳ اسان هڪ ڪٽنب کان حياتي شروع ٿا ڪريون. رياست قائم رکڻ لاءِ حڪومت جوڙيون ٿا. جمهوري حڪومت جوڙڻ لاءِ آهستي آهستي سوچيندا عمل ڪندا، اڳتي وڌندا آيا آهيون، ڪٽنبن مان قبيلا بڻجي ۽ ان مان قوم ٿي جڙياسون، تڏهن ئي ته اجتمائي اڪائي ٿي پياسون، ان جي وجود کي قوم يا نيشن سڏجي ٿو جا ملڪ جوڙي حڪومت ٺاهي رياست بڻجي ٿي. اسان جي اجتماعي سگهه ان نظام کي تحفظ ڏيڻ جي صلاحيت هجڻ ڪري ئي قوم ۽ رياست قائم و دائم رهي ٿي. جنهن قوم جي حفاظت ان جي اجتماعي سگهه نٿي ڪري سگهي، سا قوم ڪيئن چئي سگهبي، اها سگهه ئي ته سياسي سوچ هجي ٿي. جيئن ته ارسطو چيو هو ته ”انسان هڪ سياسي جانور آهي.“ ڄمڻ سان ئي اسين ڪٽنب، قبيلي ۽ قوم جي مدد ۽ سنگ سان پنهنجي ذات ۽ وجود کي ۽ سوچ کي قائم رکي سگهون ٿا. انسان جو اڪيلو وجود قائم رهي نه سگهندو، اهو اجتمائي ۽ گڏيل ساٿ سان جڙيل هوندو آهي. اڪيلو انسان ڪٿان پاڻي آڻيندو، خوراڪ هٿ ڪندو، جانور پاليندو، ان اپائيندو، ڪپهه، ان ۽ کلون هٿ ڪندو. گهر ٺاهيندو ۽ سواريون مُهيا ڪندو، ڪجهه خود لاءِ ۽ ڪجهه ٻين لاءِ ڪندو، ڪجهه ٻيا هن لاءِ ڪندا، اتي نظام کي ڪير هلائيندو ۽ ڪئين هلائيندو ان لاءِ هن سان واسطو رکندڙ ٻيا به فرد گڏ هوندا. هنجا همدرد ۽ همسفر ئي گڏجي هلي سگهندا. اتي ڌاريائي ته ڪم ڪين ايندا. پرديسي ته کين ڪين سڃاڻندا، تنهنڪري ئي ته ”قوم“ سڏبي. قوم جي وجود کانسواءِ ته انسان خود کي هڪ پل ئي جيئرو رکي ڪين سگهندو. قوم کان انڪاري وطن کان انڪاري ئي، ته ٻاهران فاتح ٿي، ان کي غلام رکڻ جو ذريعو بڻيا آهن.
هڪ ٻئي سان گڏ رهڻ، گڏجي حڪومت جوڙڻ، جنهن کي جمهوريت چئون ٿا، سا بنا قومي سڃاڻپ جي ته ممڪن ئي نه آهي. لڏپلاڻون، هجرتون ٻين جي ذريعن تي قبضائي ته جنگين ۽ غلامي جا ڪارڻ ٿين ٿا. ٻاهران ايندڙن کي قومي سوچ ئي پاڻ ۾ ضم ڪري ٿي، عرب هتي فاتح ٿي آيا، ان جو نسل سنڌ ۾ رهي ٿو، پرڪو به عرب نه ٿو سڏائي، ڪو عربي کي قومي ٻولي نه ٿو ٺهرائي، ايراني آيا، توراني آيا، مغل آيا منگول آيا، افغان آيا، مارواڙي، گجراتي، دهلي وارا، يوپي وارا سمورا سنڌ ۾ جذب ٿي ويا آهن، ته سنڌي آهن، سنڌي سڏائن ٿا، جيڪا ڪوشش پنهنجي هندستان ۾ ڪلچر ڦٽو ڪري، هو تحريڪ هلائي جنگ ڪري جند ڇڏائي آيا آهن، انهن لاءِ سنڌ جي شهري بڻجڻ کانسواءِ ڪو رستو ناهي. خوراڪ، پاڻي ۽ زندگي جو مسرتون سنڌي کنيون اٿن، ڪنهن هنن کي قبول ڪرايو آهي ته پري فاٽا جي پهاڙن افغانستان جي زمين جي زمين وارن طالبان يا القاعده وارا سندن ڪلچرآهي يا زندگي جو فلسفو آهي. هي سنڌ جو پاڻي، سنڌ جي هوا، سنڌ جو سمونڊ، هي دهشت ۽ دم وارو سنڌو درياءَ ئي سندن وجود ۽ زنده رهڻ جا وسيلا آهن.
نيشنلزم ئي ته شهرين کي هڪ ڌاڳي ۾ پوئي، اليڪشن جا مقابلا ممڪن ڪري ٿي. وطن دوستي ئي اليڪشن جو بنياد آهي. ملڪ جي حڪومت هلائڻ، ملڪ جي ڀَلي ۽ حقن جي حفاظت لاءِ ئي، ته اليڪشن ۾ حصو وٺون ٿا، حڪومت ۽ آزادي جا مزا ماڻيون ٿا.
سائين توهان کي خبرآهي ته تازو 18 سيپٽمبر 2014ع تي گريٽ برٽن ۾ اسڪاٽ لينڊ جي آزادي لاءِ ريفرنڊم ٿيو هو، جنهن ۾ معاملو هو ته گريٽ برٽن (United Kingdom) ۾ رهڻ سان اسڪاٽ لينڊ جي مالي ۽ ڀلائي جا ڪيترائي وسيلا هلندڙ هئا. اسڪاٽ لينڊ نيشنل پارٽي جي صدر اليڪس سامنڊ (Alex Salmand) چيو هو ته ”جوشيلي ۽ جذباتي وطن دوستي، وطن پرستي ئي حب الوطني ٿئي ٿي. اخلاقي اقدار، ذهن، نسلي وجود جي تسڪين ۽ اطمينان (Nobility) تصوراتي ۽ عاشقانا جذبن جي تسلي ڪن ٿا“. هن وڌيڪ چيو ته ”انگلينڊ جي دنيا تي حڪومت جا ٺاٺ ۽ بالادستي کان وڌيڪ آزادي نشو ڏيندڙ هجي ٿي. Cocktail (گهاٽو شراب مليل شربت ۽ ميون جو رس مليل) جو مزو هجي ٿو. ان جي مقابلي ۾ ڪا وڌيڪ معنيٰ خيز حاصلات ٻي ڪا به نه ٿي هجي“. مون کي ياد آيو، ننڍي هوندي ٿر جتي آئون ڄائو ۽ نپنو هوس، جي ڀِٽن تي رلندي، ٻڪريون ۽ ڇيلا چاريندي ٻڪراڙ چنگ وڄائي ڀٽن تي هلندو هو، ڪهڙو نه ساز هو. هوا هئي، آسمان هو، آزاد سمون هو، آزاد بي فڪر نينگر هو. آزادي انسان جو وڏي ۾ وڏو سرمايو هجي ٿي. هي دنيوي مال ۽ اٿي ويٺي، انجي مقابلي ۾ ڪا معنيٰ ڪين ٿي رکي.
1990ع جي ڏهاڪي ۾ آئون لنڊن ۾ هوس، اتي محترم عبدالخالق جوڻيجو مون سان گڏ هو. ان وقت سوال هلي رهيو هو اسڪاٽ لينڊ جي آزادي جو. اسان جي لنڊن واري ورلڊ سنڌي ڪانگريس جي فنڪشن ۾ هڪ عورت تقرير ڪري رهي هئي. چيائون اسڪاٽ لينڊ جي پارليامينٽ جي ميمبرآهي. مون خالق کي چيو، هن سان ملون هي آزادي جي هلچل هلائي رهيا آهن، ان سان ملياسون، نالو هوس Mrs Salmand مسز سالمنڊ، هي اسڪاٽش نيشنل پارٽي جي صدر اليڪس سالمنڊ جي زال هئي. ان اسان کي دعوت ڏني، ته Edinburgh ايڊن برا هلو، چيوسين روبرو ڏسون ته هو ڪيئن آزادي لاءِ لڙي رهيا آهن. آئون ته ان جي دعوت تي ايڊن برا (Edinburgh) وڃي ڪين سگهيس پر برادر عبدالخالق جوڻيجو اتي ويو هو. جتي هو Alex اليڪس سان مليو هئو، ڪهڙن نه حسين خوابن ۾ هو Alex اليڪس. هاڻي هنن جي ريفرنڊم ته اسڪاٽ لينڊ آزاد ٿيڻ چاهي ٿو يا نه ان ۾ هارايو آهي، سندس ملڪ اسڪاٽ لينڊ آزاد ڪين ٿيو آهي پر ٻڌو اٿم ته Alex Salmand اليڪس سالمنڊ اميد ڪين ڇڏي آهي، هن جي جدوجهد اڃا به جاري آهي.
سو سائين جلال شاهه، ڳالهه ٿي ڪيم ته جمهوريت ٻئي درجي جو خيال آهي، اول آهي آزادي.
جيڪا ڳالهه اسان کي پاڪستان جي آزادي جي صورت ۾ ملي، سنڌ جي اسيمبلي جي ميمبرن جون 1947ع تي، آزادي ملڻ وقت پاڪستان ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ، ووٽ ڏنو هو ۽ اسين آزاد پاڪستان جا شهري بنياآهيون.
قومپرستي جا جديد رياست، جمهوريت طرز حڪومت ۽ لکت ۾ آئين هجڻ جا خيال، اسان جي ذهن ۾ يورپ جي خاص ڪري انگريز معرفت اسان جي Body Politic ۽ سياسي سماجي ادارن ۾ سرعت ڪري گهڙي آيل آهن. اسان انهن ۾ انگلينڊ جي پارليامينٽ طرفان 1935 جي گورنمينٽ آف انڊيا ايڪٽ Govt. Of India Act يا 1947ع واري انڊين انڊپينڊنس ائڪٽ Indian Independent Act ۾ ڪا ڦيرڦار ڪين ڪئي آهي. اسان جي حڪومت، سياسي عدالت يا فوجي جوڙجڪ ائين آهي، ڄڻڪ هو اسان جي ملڪ ۽ عوام جا ادارا انهن لاءِ نه آهن، پر ڪنهن ڌارين سلطاني بيٺڪي قوت جي ڀلي لاءِ ۽ انهن جا مقصد پورا ڪرڻ لاءِ آهن. اسان جي عوام جي ڀلي لاءِ ڪو به قانون ناهي، هر ڪو ڪارندو اهو حڪومت ۾ آهي يا عوامي ڪاروبار ۾ آهي، ته ڄڻڪ هو ڪنهن ڌاري اختياري جي تابع يا هٿ وس آهي. ڪو به معاملو اڀري ٿو ته تڪليف ٿئي ٿي، طوفان اٿن ٿا، حملا ٿين ٿا، جنگيون ڪرڻيون پون ٿيون. هنن ڏانهن ڏسون ٿا، هٿيار ۽ مال مادو ۽ تعليم هو ئي ڏين ٿا، پنهنجي پيرن تي بيهڻ جي اسان ۾ طاقت نه آهي.
مذهبي عقيدا، موت کانپوءِ جي دنيا جا معاملا ۽ تمدن، تاريخي ڪلچر ۽ قوم گهڙي ڪين سگهندا. جيستائين ان ۾ حڪومت جي ڍانچي جا جديد طريقا، شهري ۽ دنيوي لاڳاپا، مسئلا ۽ حق شامل نه هوندا، ۽ پڻ ان ۾ خود حفاظت جو عنصر، موجود ڪين هوندو. انهن مڙني ڏکيائين، ضرورتن، سائنسي، ٽيڪنالاجيڪل، سياسي، معاشي ۽ سماجي هڪجهڙائي تي قوم يا نيشن ٺاهي، اجتماعيت کي بامعنيٰ ڪري ٿو ۽ پڻ انسان جي هن زندگي ۾ پنهنجي وجود جو مقصد حاصل ڪري سگهي ٿو.
قومپرستي، ديش ڀڳتي يا قوميت (Nationalism) بنا، جمهوريت يا جديد رياست ڪا معنيٰ ڪين رکندي، ڪي انساني، سياسي، سماجي حق ۽ وسيلا نڪي ملي سگهندا، نڪي قائم رهي سگهندا. قومي يڪجهتي بنا، هڪ ٻئي سان اجتماعي زندگي ۾ جڙي هلڻ بنا، هڪ ٻئي جي خاموش يا صوتي زبان سمجهڻ بنا، احساسات ۽ جذبات سان واقف ٿيڻ بنا، هڪ ٻئي سان برابري هڪ جهڙائي رکڻ بنا، هڪ ملڪ ۾ امن سان رهڻ ۽ جمهوري حڪومت هلائڻ ممڪن ئي نه آهي. يا وري کڻي گهرو جنگ (Civil War) رستي هڪٻئي تي حاوي ٿيڻ کانسواءِ ڪا واٽ کليل ڪين ملندي. مٿي ذڪر ڪيل طريقن تي عمل ڪرڻ کانسواءِ هڪ جاگرافيائي حدن ۾ رهڻ ممڪن ئي نه ٿيندو. انهن تي عمل ۽ شرڪت ئي ته جمهوريت جو نالو آهي، تنهن ڪري نيشنلزم ئي اهو نظريو آهي، جو حقيقتن کان منهن نٿو موڙي، پر هڪ رياست جي تشڪيل ڪري ٿو.
نيشنلزم، انسان دوستي وارن جذبن، عملن ۽ انساني حقن جي حفاظت ۽ قانون جي حڪمراني کي تقويت پهچائيندي آهي، نيشنلزم جي عدم موجودگي ۾ اهي سياسي انتظام غيرموجود ٿي ويندا آهن ۽ سماج، رياست جا شهري، قومي جذبي تحت ئي هڪٻئي سان همراهي ۽ تعاون ڪري، محبت، امن ۽ صلح سان رهي سگهندا آهن.
سياسي علم هڪ سائنس آهي، جنهن جي هڪ خاص وصف هجڻ بدران، هڪ مخلوط ۽ گهڻ رخي نظرياتي ۽ عملي وضاحت آهي، گهڻ رخا مفاد ۽ علمي نظريا آهن، پراڻن ڪتابن جا حوالا ڏيڻ بدران، گذريل سال جورين زنبرگ Jorian Zind Burg جي ڪتاب Politics Of Freedom جو حوالو لکان ٿو. جنهن ۾ هن جمهوريت جي بنيادن بابت حقيقتون بيان ڪيون آهن. ڪتاب جي پبلشرسٽيزن ٽائيمس (Citizen Times) جي ايڊيٽر کانئس انٽرويو ۾ سوال ڪيو ته تون ڪيئن چوين ٿو، ته نيشنلزم صحيح ۽ ڪارآمد فلسفو آهي، جي جواب ۾ هن چيو ته ”جمهوريت کي عمل ۾ آڻڻ لاءِ نيشنلزم بنيادي عنصر آهي، نيشنلزم ئي رياست کي سلامت رکي سگهي ٿي“.
قومي خيال ئي شهرين کي قوم بنائين ٿا، ائين ئي نيشن اسٽيٽ “Nation State” جڙي آزاد ٿئي ٿي ۽ پوءِ آزاد ۽ خودمختيار حڪومت جوڙي ٿي، پوءِ هو سمجهن ٿا ته اها ئي سندن حڪومت آهي. اها جمهوريت آهي جا نيشنلزم هلائي ٿي، نيشنلزم ئي ڊڪٽيٽرانه حڪومت بدران جمهوري حڪومت ٺاهي ٿي. جتي گهڻا فرد هوندا، سياسي جدايون هونديون، قومون هونديون، اتي قوميت جو فقدان هوندو ۽ رياست قائم رهي نه سگهندي.
هن کان ٻيو سوال پڇيو ويو، ته ڇا نيشنلزم يا حب الوطني جمهوريت لاءِ ڪامعنيٰ رکي ٿي، زنبرگ جواب ڏنو، ته ”ڌارين کي نڪي نيشنلزم برداشت ٿي ڪري، نڪي اچڻ ٿي ڏئي. جمهوريت نيشنلزم جي بنياد تي قائم ٿئي ٿي. جيڪڏهن ڌاريا جيڪي انهيءَ قوم جا نه هوندا ۽ اهي اچي داخل ٿيندا ته جمهوري حڪومت پوليس اسٽيٽ ٿي پوندي، ڇاڪاڻ ته جبر کي نافذ ڪرڻ لاءِ زور جي ميندي لڳائڻي پوندي“.
اڳتي سوال پڇيائون ته ڇا گهڻ رخي، گهڻ ثقافتي Multicultural ، گهڻ نسلي، گهڻ ٻولي خراب ڳالهه آهي ۽ ان جا ڪارڻ ڪهڙا آهن، جواب ڏنائين ته ”پوءِ ٽڪراءَ ٿيندو ۽ اقوام متحده جهڙا ادارا امين بنجي فيصلو ڪندا. پوءِ اهڙو حال ٿيندو جهڙو مسلمان ملڪن ۾ ٿئي ٿو، جتي غير مسلمانن کي برداشت نٿو ڪيو وڃي، ۽ نتيجي ۾ دهشتگردي زور وٺي ٿي. ائين ٻه ڪلچر گڏ هلي ڪين سگهندا، اتي ٻن قسمن جا قانون هميشه ٽڪرجندا رهندا“. انهن سببن جي ڪري ئي سنڌ ۾ جي ايم سيد صاحب هندوستان جي وحدت تي مبني گهڻ رخي، گهڻ قبائلي، ذات پات جي نظريئن کي طلاق ڏيئي. سنڌ جي خاص تاريخ، ڪلچر ۽ فلسفه حيات کي اڳيان آندو، انهي ڪري ئي سنڌ جو روح آزادي لاءِ ڦٿڪي رهيو آهي.
روچي رام