انگريز واپارين جو حاڪم بنجڻ
29 آگسٽ 2014.
ڪراچي
[b]انگريز واپارين جو حاڪم بنجڻ
[/b]
[b]پيارا فضل سليمان قاضي صاحب.
[/b]
اسانکي سنڌ جي تاريخ سمجهڻ لاءِ مناسب مواد نه ته ظاهر ٿيل دستاويزن مان ملي ٿو، ۽ نه وري هيستائين لکيل تاريخي ڪتابن مان ملي ٿو، نه درسگاهن جي اهڃاڻن مان، نه آثار قديمه، ٻاهرين جي حملن، سنڌو درياءَ جي اٿل پٿل ۾ ٻڏي ويل باقيات يا ڌرتي ڌٻڻ سان زميني ڦيرڦارن سان تباھ ڪندڙ زلزلن سان ڪي بچيو آهي، سواءِ کنڊرات جي 17 صدي کانپوءِ ٺهيل مقبرن يا مسجدن جي مسلماني دور کان اڳ واري دراوڙ دور، موهن جي دڙي جي دور، ٻڌ دور، هندو دور جا صرف اڌ چٽا نشان بچيا آهن. انهي مواد تي ئي هيل تائين اسان جي اڻپوري تاريخ ٻڌي ويئي آهي. موهن جي دڙي جي کوٽائي مان جيڪو مواد مليو آهي، ان تي ڪافي تاريخي حقيقتون ظاهر ٿيون آهن. حملي آورن جي دور مان عرب فاتحن ته پنهنجي فاتحانه ذهن سان ڪجهه لکيو آهي، سو به اڳتي ڪين هليو. اهو ئي سبب آهي، جو اسان وٽ جامع ۽ مڪمل تاريخي لٽريچر موجود نه آهي. جيتوڻيڪ هن وقت ان باري ۾ تحقيق ۽ محنت ڪئي پيئي وڃي. بقول ڊاڪٽر سورلي جي ته ”اها ڪنجي جيڪا ماضي جي پراسرار دروازن کي کولي سگهي، سا ڄڻڪ ڀڳل ۽ بيڪار بنيل آهي ان لاءِ ڪي بهتر ۽ اعليٰ رستا اختيار ڪرڻ گهرجن ۽ ماضي جي مزارن مان گم ٿيل صفحن کي ڳولي ڪڍي سگهجي“.
موجوده دور جي حالتن عوام ۽ تاريخدانن، عالمن ۽ سياستدانن جي رخن سوچ جي انداز عمل جي قوت جي سمجهڻ لاءِ اسان کي ماضي مان جيڪي ملي ٿو، سي هن عربي ڪلچر جي اسلامي باقيات ۽ ايراني فني ۽ ادبي مواد، 1616 کان جڏهن شڪارپور ٺهيو ۽ هندو واپارين، افغانستان ذريعي وچ ايشيا سان واپاري تعلقن، هندين واري بئنڪنگ، سنڌي سامونڊين، جاوا ۽ لنڪا تائين واپار جا تعلق اسان تي اثرانداز پڻ ٿيا. مغلن جي زوال بعد سنڌ ۾ ڪلهوڙن ۽ ٽالپرن جي حڪومت انهن جو سماج تي اثر ۽ پڻ سنڌي شاعرن جو فارسي بدران سنڌي ٻولي ۾ چيل ڪلام. اهو عربي، فارسي ڪتابن انگريزن پورچوگيزن ڊچن ۽ فرانسيسي جي لکپڙھ ۽ رپورٽن مان به سمجهي سگهجي ٿو.
ٻنيون پوکبيون هيون، فصلن جي وڪري مان ڏوڪڙ ٺهندا هئا، پرجڏهن انگريز آيا ته انهي حڪمرانن زرعي زمين ۽ انجي نظام کي وڏيرن معرفت ڪنٽرول ڪرڻ شروع ڪيو. جيڪي قبيلا پنهنجيون زمينون آباد ڪندا هئا، تن تي سرڪاري ڪنٽرول بعد، انهن جا ايجنٽ سرڪاري ڪاروبار هلائيندا هئا ۽ پڻ هارين کي سرمايو مهيا ڪندا هئا، انهن جا ڍل اڳاڙيندڙ طور رڪارڊ ۾ داخل ٿيڻ لڳي. هاري پاران هوئي سرڪار وٽ ذميوار بڻيو. ان نموني قائدا جڙيا، رڪارڊ ٺهيا، ان بابت اڳتي وڌيڪ چٽو ڪري لکيو ويو آهي.
اسان اڳيان اهو به واضع آهي، ته سنڌ ۾ ڪافي فصل ٿيندا هئا، ڍورا ڍنڍون کوٽيل ڪئنال ۽ پراڻا واھ هوندا هئا، پاڻي موجود هو، کوٽ ڪين هوندي هئي. اسان وٽ ڳوٺاڻا هنرمند به جام هوندا هئا. آدمشماري جو ڪافي حصو، غير زرعي ڌنڌن ۽ ڪاروبارن ۾ ڪنڀارن، ڊکڻن، ڪورين، مهاڻن، رنگريزن، پنڃارن ۽ مالوندن، سُئي ۽ ڀرت جي ڪم وارن جو هوندو هو. ملڪ جي معاش شاهوڪار ته نه هئي، پر ان وقت سنڌ ۾ آسودگي ضرور هئي. جيڪو تاريخي مواد ۽ رڪارڊ اڄ به موجود آهي. جنهن ۾ انگريزن اهو ڄاڻايو آهي، ته هتي جي حاڪمن وٽ جهجي دولت هوندي هئي.
آئون ڪو تاريخ جي تنازل ۾ ان ڳالهه کي ويچاريان ٿو، ته ڪيئن يورپ جي قومن، ٻي دنيا طرف، خاص ڪري هندوستان طرف رُخ ڪيئن ڪيو، ڪيئن واپار ڪندي ۽ ملڪ ڦريندي حڪومتون هٿ ڪيون، اسان کان ڦريل دولت تي، ڪيئن پنهنجي صنعتي ترقي ڪئي ۽ ڪارخانا هلايا، انهن کي بيٺڪون سڏي، معاشي طرح تلخ و تاراج ڪيو، سماجي طرح کوکلو ڪيو ۽ سندن تاريخ ۽ اڳتي وڌڻ جا رخ موڙي، غريبي سان سلهاڙي، غلامي سندن ذهن ۾ ڀري ڇڏي.
يورپ شروع ٿيو، پهرئين پورچوگال جي واسڪو ڊيگاما کان جو ساري آفريڪا کان ڦرندو ڪيپ آف گڊ هوپ کان ٿيندو 1498 ۾ اچي ڏکڻ هندوستان جي بندر ڪئليڪٽ تي لٿو. ان کان اڳ هندوستان ۾ وڃڻ لاءِ پورچوگال ۽ اسپين جو ڪولمبس، اولهه طرف نئين ڏس طرف وڃي هندستان بدران امريڪا ڳولي لڌو هو.
جڏهن واسڪوڊيگاما ميڊيٽرينين سمنڊ جو رخ ڇڏي، ائٽلانٽڪ کان ٿيندو هندي وڏي سمنڊ جي رستي واپار جا جهاز کڻي واپس لزبن (پورچوگال) موٽيو، ته هن اها سالها سال جي سفر ۽ جاکوڙ مان ڪمايو، سو انهي مهم جي خرچ کان ڏهوڻو نفعو هو. انهي کانپوءِ ساري مغربي يورپ جا ملڪ ۽ واپاري انهي رستي تي اٿلي پيا. مرچ مصالا انهي دور ۾ يورپ ۾ گهڻي پسند پيا ۽ انهن جي کپت وڌي ويئي. پورچوگيز هندوستان جي الهندي ڪناري تي گوئا، ڊمن ڊيوسلٽي، ڇال ۽ بمبئي ۾ پنهنجو پير کوڙي ويا، اهي هنن جا مرڪز هئا. هنن جو اوڀر طرف بينگال جي کاريءَ ۾ مدراس لڳ سئن ٿوم ۾ ۽ گڏوگڏ سري لنڪا ۾ مرڪز کوليا. پورچوگيرز کان پوءِ ڊچ آيا، پر ٻئي هر واپار لاءِ ايندڙ ملڪ سان پورچوگيز مقابلو ڪندا هئا، جيئن ٻيا نه اچن. هو هندوستان مان گرم مصالحه، قلمي شورو، سلڪ جو ڪپڙو، چانور ۽ نيرو، کڻي يورپ ۾ وڪڻندا هئا، جنهن مان کين وڏو نفعو ملندو هو.
انگريز اهڙي واپار جي ۽ ڏوراهين سفر جي ڪوشش ڪندا رهيا، پر ڪا وڏي پئماني تي واپار ڪرڻ جي اجتماعي سرڪاري طور ڪوشش ڪين ٿي. 1599 ۾ ڊچ ايسٽ انڊيا ڪمپني جو جهاز اچي، لنڊن جي سامونڊي بندر تي بيٺو ، لنڊن جي واپارين سان مال خريد ڪرڻ جون، سودي جون ڳالهيون ٿيون. جيڪي آخر ۾ اچي قيمت جي هڪ شلنگ تي ناڪام ٿيون، سودو ڪين ڪامياب ويو، پر لنڊن جي واپارين فيصلو ڪيو ته هاڻي اسين به اهڙي ”ايسٽ انڊيا ڪمپني“ ٺاهي، سامونڊي جهاز تي فوج کڻي هندوستان طرف وڃون ۽ خود مال خريد ڪري اچون. هنن اهڙي ڪمپني ٺاهي ان وقت جي راڻي ايليزبيٿ کي چارٽر لاءِ درخواست ڪيائون، هندوستان جي شاهوڪاري، شان ۽ ٺاٺ جا تجلا يورپ تائين پهتل هئا. راڻي نه رڳو چارٽر صحيح ڪيو، پر خود انجا شيئر به خريد ڪيا، ائين انگريزي جهاز هندوستان طرف اُسريا هنن 3 لک پائونڊن جو سون کنيو، هنن ”سورت“ ۾ اچي ديرو ڄمايو، ڪوٺي ۽ فيڪٽري لڳائي ۽ ائين في الحال هلڪي پئماني تي واپار شروع ڪيائون، 1617 ۾ ايسٽ انڊيا ڪمپني، 2 لک پائونڊن جي سيڙپ تي 10 لک پائونڊ ڪمايا، جنهن سبب ڪمپني جو اسٽاڪ تمام وڏي قيمت وارو ٿي ويو. انگلينڊ طرفان هندوستان ۾ پهريون عملدار سر ٿامس رو Sir Thomas Roe هئو، جو انگلينڊ جي بادشاھ جو سفارتي خط کڻي، هندوستان جي مغل شهنشاھ جهانگير سان اچي آگري ۾ مليو.
پورچوگيز ڊچ، فرينچ ۽ انگريز، مڙني جون ڪوٺيون سورت (گجرات) ۾ هيون، جن پنهنجي ڪوٺين ۽ جڳهين جي چوڌاري قلعا جوڙيا هئا، جنهن ۾ هٿياربند سپاهي به رکندا هئا. ائين انگريز هندوستان ۾ پکڙجندا رهيا، مدراس ۽ ڪلڪتي ۾ ۽ انجي اردگرد واپار جا مرڪز چالو ڪيائون، ڊچن کي اتان ڀڄائي ڪڍيائون، جن وڃي، انڊونيشيا واپار ڪندي فتح ڪيو. پورچوگيز اتي ڪمزور ٿي ويا، باقي صرف ٽي بندر (i) گوئا (ii) ڊمن ۽ (iii) ڊيو سندن قبضي ۾ وڃي رهيا. ڪجهه وقت لاءِ فرانس انگريز سان منهن ڏيندو رهيو ۽ ڪيتريون جنگيون به لڳيون، پر اهي به صرف اوڀر طرف چئن بندرن تائين محدود ٿي ويا، جهڙوڪ (i) پانڊ پڃيري (ii) ماهي (iii) ڪارگل ۽ (iv) چندرنگر.
هاڻي اچو، ته ڪامياب واپاري انگريز جي حرفت، واپاري ڏانءُ، هڪ هٽي، ڏاڍ، جبر سان ملڪ فتح ڪرڻ، جنگيون ڪرڻ ۽ معاش تباھ ڪرڻ جي تاريخ تي نظر وجهون. في الحال اهو نٿو لکان ته ڪئين فرانس وارن ڊچن ۽ پورچوگيزن کان انگريز واپار ۾ وڌيا ۽ انهن کي پوئتي ڇڏي ويا، پر صرف هندوستان تي ڪيئن واپار ذريعي قبضو ڪندا، واپاري هنر سان ڪامياب ٿيا ۽ ڪيئن هندوستان جي معاش، واپار ۽ حوصلي ۽ ذهن کي سَٽي ڪُٽي مائوف ڪري، بيوس ۽ تباھ ڪنداويا، پوءِ وري پنهنجي ڦرلٽ کي خوبصورت بنائڻ لاءِ ترقي ڪندا رهيا ۽ اسين جهڙوڪ زنده مڙدا هئاسون، بيمارين ۽ بکن ۾ وٺجي ساڻا ٿي ويا هئاسون.
17 صدي جي ختم ٿيڻ سان مغل سلطنت جو ڄڻڪه انت آيو. 1707 ۾ اورنگزيب وفات ڪئي. 18 صدي شروع ٿي ۽ هندوستان جو ميدان ڄڻڪ خالي ٿي ويو. مرهٽا، نظام ٽيپو سلطان مرشد آباد، ڍاڪا، پنجاب، سنڌ ملڪ هندوستان جي هر صوبي جي نواب جي يا مهاراجا جي حڪومت هئي، سا ايترو طاقتور نه هئي، نڪي هنن سڀني ۾ سمجهه هئي ته ڪو گڏيل محاذ ٺاهي انگريزن کي منهن ڏيئي سگهن. چوڌاري مونجهارو، انتشار ۽ غير واضع صورتحال هئي. ان وقت اهو مشڪل ڪين هو ته يورپ جون واپاري ڪمپنيون مقامي حاڪمن کان واپار جون خاص رعايتون هڪ هٽيون ۽ سپاهي رکڻ جا عهدناما حاصل ڪري سگهنديون هيون، ۽ مقامي مال خريد ڪرڻ ۾ ڪاميابيون حاصل ڪري سگهيا. انگريز سڀني کان گوءِ کڻي ويا ۽ هو واپاري فائدن لاءِ جنگيون ڪرڻ لاءِ به تياريون ڪري ويا. هوجو پنج هزار ميل سمنڊ جهاڳي هتي آيا، تن نفعي کي حاصل ڪرڻ لاءِ فوجي تياريون به ڪيون ۽ جنگيون به ڪيون. انهي انگريز جي جنگ ۾ فتح، واپار ۾ ڪاميابي، ملڪ جي معاش زراعت ۽ هنر تي قبضو ڪري ان کي بدلائي پنهنجي فائدي لاءِ ڪم آڻڻ سان گڏ حڪومت به هٿ ڪئي، تنهنڪري کين سياسي ۽ حڪومت جو چَسڪو به لڳڻ لڳن. اسانجو ملڪ مغلن جي ڪامياب حڪومت ڪري، تمام گهڻو زراعت ۾ هنر ڪري تمام گهڻو آ سودو ۽ شاهوڪار هئو، جيڪو سهڻو ستابو، سون ۽ هيرن سان ڀريل ملڪ ملي وين. اهو هنن پنهنجي هوشياري، فوجي قوئت، سياسي ۽ واپاري حڪمت عملي، ٺڳين ۽ دولابن سان هٿ ڪري ورتو.
قاضي، هي سڀ ڳالهيون تفصيل سان لکان ٿو. جيئن خبر پوي ته ڪيئن اسين معاشي ۽ ذهني طرح کوکلا، ڪمزور ٿي، غلامي ۾ جڪڙجي وياسون. هو نئين هنرمند، سائنسي تعليم ۽ واپاري هوشياري سان اسان تي غالب ٿي ويا ۽ ڪيئن اسين نوان خيال نوان سائنسي طريقا سکڻ کان غافل رهجي وياسون. جنگ به واپار ۽ سائنس وانگر هڪ هنر آهي، جنهن جي تجربي سان ۽ جنگيون لڙڻ سان وڌيڪ طاقتور ٿجي ٿو.
سو انگريز شروع ٿيو، هُگلي ندي جي سمنڊ جي ڇوڙ نزديڪ ڪلڪتي جو شهر ۽ سامونڊي بندر کان، جتي واپاري ڪوٺي کوليائون. هندستان خاص طرح بينگال ۾ ڏاڍو ڀلو ڳوٺاڻو نظام موجود هئو. انگلينڊ جي پارليامينٽ جي رپورٽن ۾ جيڪي 1812 ۾ شايع ٿيون هيون، ائين ان وقت هر صوبي جي مالي حالتن، پيداوار، ڳوٺاڻي نظام، آسودگي ۽ واپار جي موجودگي تي انگلينڊ جي پارليامينٽ جون رپورٽون ٺهيل آهن.
سو هاڻي مدراس مان فرينچن ۽ ٽيپو سلطان خلاف ڪاميابيون حاصل ڪري، اتي جو فاتح رابرٽ ڪلائيو Robert Clive ڪلڪتي آيو. انهي ڳوٺاڻي معاش ۽ سماج جو جديد سائنسي انداز ۾ ذڪر ڪارل مارڪس به سهڻي انداز ۾ ڪيو آهي. لکي ٿو ته ”ڳوٺاڻا، برادريون، قبيلا سندن علائقي جي زمين تي ۽ وسيلن تي اجتمائي طور صدين کان قابض رهندا آيا هئا. زراعت ۽ هنر وارا گڏجي هڪ معاشي يونٽ طور رهندا هئا. ائين انهن جي هٿ ۾ هزارين ايڪڙ زمين هوندي هئي، جنسن جي ڏيتي ليتي ئي سندن سڪا يا نوٽ هوندا هئا. هو پنهنجو پيداوار مان بچت ٿيل مال، جيڪو حاڪم هوندو هو، انجي حوالي ڪندا هئا. اهي گهرن گهٽين، بازارن، مساڻن، مندرن، کوهن، تلائن جي به سار سنڀال ڪندا هئا. جنهن کي ڍل به چئي سگهجي ٿو.“ ان وقت جيڪي بين الاقوامي ليول جا سياح هندوستان آيا هئا، تن به اهڙو ذڪر تفصيل سان ڪيو آهي، ته ڪيئن نه اتي اهڙو تسلي بخش مربوط سرشتو موجود هئو. انهي جو تفصيل سان 100 صفحن جو مقالو مڪدجي پنهنجي ڪتاب Rise and Fall of East India Co. ۾ ڪيو آهي. هاڻي انهي سسٽم تي انگريز ڪيئن ٿو قبضو ڪري، پنهنجي فائدي لاءِ استعمال ڪري ۽ نتيجتن، کٽائي، تباھ ڪري، برباد ڪري، ڏڪاري ۽ ڏولائن ۾ وجهي؟ قاضي صاحب اهي تاريخي واقعات ته اسان جي نفسيات ۽ سماجي انداز تي اثرانداز ٿيندا رهيا آهن، جنهن اسان کي آخري ذهني ڏيوالي تي پهچايو آهي.
اها جيڪا بينگال جي 1757 ۾ پلاسي جي جنگ بينگال جي حاڪم سراج الدوله سان لڳي هئي ان ۾ انگريزن طرفان سپهه سالار هو ”لارڊ ڪلائيو“، جتان انگريزن جي ايسٽ انڊيا ڪمپني جي واپار سان گڏ حڪومت جي شروعات ٿي. ان وقت انگريز واپار حڪومت جي اعلي اختيار جي ڏاڍ ۽ زور تي ڪندو هو. ڳالهه ڊگهي ٿي ويندي، ته اهو سراج الدوله بينگال جي حاڪم هئو، جنهن بينگال جو مرشد آباد ۾ گادي جو هنڌ هئو. انجي جنگ ۽ ان ۾ هار جو سبب ۽ تفصيل واقعا ڪئين هئا، انهي کي بيان ڪرڻ کانسواءِ، مختصر لکان ٿو ته انهي جنگ ۾ سراج الدوله جنگ کٽي رهيو هو، اها تاريخ هئي 23 جون 1757، جو جنگ هلندي سندس فوجن جي ڪمانڊر ”مير جعفر“ سندس لشڪر وٺي، انگريزن جي سازش ۾ شريڪ ٿي انهن جي طرف ٿيو، جنهن جي نتيجي ۾ اڪيلو نواب سراج الدوله جنگ ۾ مارجي ويو. انگريزن مير جعفر کي بينگال جو نواب بڻايو، جنهن انهي عيوض ساري جنگ جي تاوان طور، ڪلائيو کي هڪ ڪروڙ 77 لک روپيه ڏنا ۽ نواب کان بينگال، بهار ۽ اوڙيسا ۾ زمين تان ڍل اڳاڙڻ جو حق عهدنامي ۾ لکائي ورتو هئو. هاڻي ڄڻڪ انگريز ساري مشرقي هندوستان جو حاڪم ۽ زميندار ٿي ويو هئو. انهي 18 صدي ۾ انگريزن ميسور ۾ ٽيپو سلطان، اوڌ جي لکنو واري وزير سڏائيندڙ بادشاھ، مهاراشٽر سينٽرل انڊيا راجستان جي مرهٽن، مطلب ته ساري هندوستان تي واپاري انگريز قابض ٿي ويو، ڪيئن ٿيو، ڪهڙون ٺڳيون دولاب، ڪوڙ ڪپت، عهدنامن جي هيرڦير سان ٿيو. سو اچي مهاراجا رنجيت سنگهه جي ”سنگ ستلج“ درياھ تائين پهتو. جنهن جي حڪومت ستلج درياءَ کان وٺي پشاور تائين هئي. انهي جنگين ۽ حرفتن جي ذڪر کي ڇڏي، صرف اهو هن خط ۾ لکڻ مناسب ٿيندو ته ڪيئن انگريز اسان جي ملڪ جي معاشي سياسي ۽ سماجي سوچ جي وهڪري کي موڙي صرف غلام ۽ بيوس بڻايو، اسان ۾ جيئڻ جي حس کي نيست نابود ڪري ڇڏيو، غيرت ۽ همٿ کي نپوڙي، اسان جي ذاتي ۽ اجتمائي شخصيت کي، اوسر ۽ ترقي کان پاسيرو ڪري ڇڏيو.
ڦرلٽ ڪيئن ۽ ڪيتري ٿي.
انگريز جي فتح جي شروعات بينگال ۽ ڪلڪتي کان ٿي، جيڪو هندوستان ۾ سڀ کان وڌيڪ سائو، سکيو ستابو، خوشحال ۽ شاهوڪار علائقو هو، جنهن جي زمين ۽ زراعت به حد کان وڌيڪ ڀلا ۽ زرخيز هوندا هئا. انگريز ساڳيا طريقا ۽ ڪارگريون ڪندا، باقي پيا علائقا به فتح ڪندا ويا، ائين اتي به ساڳيا طريقا استعمال ڪندا آيا. انگلينڊ جو وچولي درجي جو واپاري، ڪرندڙ زرعي ۽ جاگيري نظام مان نڪري هندوستان جي هڪ هٽي جي حڪومتي نظام، سان سلهاڙيل واپار مان مالدار ٿيندو آيو. هنن پهرين يلغار ڪيئي، هنرمندن ۽ ڪاريگرن تي، هنن وٽ ان وقت برطانيه ۾ ڪو به وکر ڪين هئو، جو جهاز ڀري آڻي، هندوستان ۾ وڪڻن، پر هندوستان جو وکر يعني مصالحه، ڪپهه مان ٺهندڙ ڪپڙو ۽ سِلڪ ڍوئي برطانيه انگينڊ ۽ يورپ ۾ وڪڻندا هئا. جيئن ته، هو هندوستان (ان وقت بينگال) جا حاڪم هئا ۽ اتي واپاري طور کين هڪ هٽي حاصل هئن، انهي ڪري کين تمام گهڻو ۽ وڏو نفعو ٿيندو هو، ياد رهي ته ان وقت اڃا برطانيه ۾ ڪارخانا، ڪين لڳا هئا، انهي ڪري هندوستان ۾ کڻي واپاري حالات موافق ٺاهي، سستو مال وٺندا هئا، پر انجي قيمت ۾ ڏيڻ لاءِ وٽن ڪو وکر، ڪا شيءِ موجود ڪين هئي، تنهن ڪري هنن کي چاندي جو ڌاتو ڏيڻو پوندو هئو، جيڪو هو آفريڪا مان زوري کڻي آيل، غلامن کي ويسٽ انڊيز ۽ اسپيني آمريڪا ۾ وڪڻي هٿ ڪندا هئا.
ايسٽ انڊيا ڪمپني وارا هنرمندن سان اهڙو ته حال ڪندا هئا، ۽ ايترو ته مال سستو ڪري وٺندا هئا، جو هو بنهه غريب ۽ نادار بنجي ويندا هئا، اهڙو حال هنن ساري هندوستان سان ڪيو، جتي جتي ۽ جيئن جيئن هو علائقا فتح ڪندا ويا. سڀني هنرمند گهراڻن يا ڪورين کي مجبور ڪري خانگي طرح آڏاڻا هلائڻ بدران، انگريزن جي آڏاڻن جي ڪارخانن ۾ ڪم ڪرڻو پوندو هو. جتان وري هو خوشي سان ٻاهر نڪري ڪين سگهنداهئا، ڄڻڪ هو زنجيرن ۾ بند مزدور (Bonded labour) هئا. ان طرح خودمختيار ڪاريگر، غلام مزور بنيا. رامسي مويئر Ramsay Muir، 1917 ۾ پنهنجي ڪتاب ميڪنگ آف برٽش انڊيا (يونيورسٽي آف مانچيسٽر) 1872 ۾ وليم پولٽس (William Bolts) جي لکيل ڪتاب جو حوالو ڏنو آهي، جنهن جا پورا ٽي صفحا ان ڳالهه سان واسطو رکندڙ مواد آهي، پر آئون ان جو خلاصو ڪري ٿورو ٿو لکان، ته جن آڏاڻن جي ڪاريگرن کي ڪمپني جي فئڪٽرين ۾ ڪم ڪرڻو پوندو هو، انهن سان غلامن وارو سلوڪ گماشتن جي معرفت ڪيو ويندو هو. جهڙوڪ سزا طور ڏنڊ وجهڻ، چهبڪن جي مار، هنن طرفان لکيل ستاويزن جون سزائون ۽ انحرافين تي عمل ڪرائڻ جو هو. اتي ئي مرندا رهندا هئا ۽ ائين ڪمپني جا نفعا وڌندا رهيا، گڏوگڏ ڪمپني جا انگريز ۽ ديسي ملازم به پنهنجا ڌنڌا ڪندا رهندا هئا. جيڪو سلسلو بينگال جي هر ڳوٺ ۾ جاري هو. حوالو ڏسو: رجني پام دت جو ڪتاب: انڊيا ٽو ڊي، پيپلز پبلشنگ هائوس ممبئي 1949.
بانڊيد ليبر Bonded labour انهي کي چئبو آهي، جيڪو اڳواٽ قيمت يا اجورو وٺي، پوءِ هو ڄڻڪ قرض جي زنجيرن ۾ بند هوندو آهي، هو باندي ٿي ويندو آهي، نڪري ڪين سگهندو آهي. اهڙي ڪاريگر کي باندي مزدور چئبو آهي.
گماشتو (ڪمپني جو ايجنٽ) اندر دربار لڳائيندو هئو، ڪاريگر ڪوري لائين لڳائي بيهندا هئا، پيشگي وٺندا ويندا هئا، باندي صحيح ڪندا ويندا هئا، پوءِ ڪارخاني ۾ بند ٿي ڪپڙو اُڻندا ۽ سڻي ٺاهيندا هئا. اهڙو ته غير انساني سلوڪ هو، جو ساري ملڪ ۾ لکين غلام ٿيا ۽ انهن تي پهريدار چهبڪ هڻندڙ، زوري مزدوري وٺندڙ، ڪمپني جا انگريز ملازم ”گماشتا“ يا ”ديسي ايجنٽ“ هوندا هئا. عجيب قسم جو انسانن جي ڪوس جو منظر هوندو هئو ۽ ڪارخاني ۾ ڪم ڪندڙ ڪاريگر هوندا هئا.
انهي ڦرلٽ مان انگريز انگلينڊ ۾ صنعتي انقلاب وارا ڪارخانا لڳايا. پوءِ شروع ٿي، پوک ڪندڙ ٻنيون پوکيندڙ جي ڦرلٽ. جو هي ڪچو مال پوکين، جو انگلينڊ ۾ ڪارخانن ۾ ڪم اچي ۽ اتان مال ٺهي اچي. هندوستان جا آڏاڻا بند ۽ هاڻي لورپول جا ٺهيل بافتا وڪبا هئا. اهو سارو ڪم قائدي قانون، لکيل باند، سرڪاري قانون ۽ پُليسي، ڏاڍ ۽ جبر سان ڪيو ويندو هو. ان طرح قلم ۽ تلوار جو استعمال ساڳئي وقت ٿيندو هو، مظلوم تي قلم ۽ تلوار جا وار ساڳئي وقت ٿيندا هئا. اهڙو حال ته هنرمند ڪاريگرن جو ٿيندو هو.
هاڻي اچون ٿا ننڍڙن دڪاندارن تي ۽ مقامي واپارين تي، ته هنن کي ڪيئن گهٽا ڏيئي تباھ ڪيو ويو. انگريز جي ڪمپني کي واپار جي ”هڪ هٽي“ (Monopoly) حاصل هئي ۽ اهو واپار ٻيو ڪو، ڪين ڪري سگهندو هو. انگريز مقامي نوابن ۽ دهلي جي مغل شهنشاھ کان واپار جي هڪ هٽي Monopoly جو پروانو وٺي آيو هو. ان لاءِ هو دهلي جي مغل شهنشاھ کي ساليانو 60 لک روپيا ڏيندو هو. ڪو به واپاري جيڪا وڻج انگريز سان ڪندو هو، سو ڌنڌو ڪين ڪري سگهندو هو، سواءِ انگريز جي زيردستيءَ جي. ڪو به خانگي واپاري، ڪاريگر کان سڌو مال خريد ڪري ڪين سگهندو هو. جيڪو انگريز 15% کان 30% سيڪڙو گهٽ قيمت تي ان کان هٿ ڪندو هو ۽ وري وڏي اگهه تي مقامي واپاريءَ کي وڪڻندو هو. اهڙي طرح هنن ساري واپار جو سسٽم ڪمپني جي پڪڙ ۾ آڻي ڇڏيو هئو. هڪ عجيب واپار جو سسٽم ٺاهيائون. جنهن ۾ هندوستاني ماڻهن کي ڪيڙو ماڪوڙو بنائي ڇڏيو هئائون. انهي بک، ڏک، بدحالي ۾ ڪهڙو فن ٺهندو، ڪهڙو آرٽ جڙندو، ڪهڙي ادب جي اوسر ٿيندي، اهڙي طرح ماڻهن مان ماڻهپو ڇڪي ڪڍي ڇڏيو ويو هئو.
ڪيترن ئي ليکڪن ۽ ليڊرن ڪمپني جي انتظاميه کي شڪايتون ڪيون. ايسٽ انڊيا ڪمپني جي لنڊن واري بورڊ آف ڊائريڪٽرن وٽ دانهيو. انگلينڊ جي پارليامينٽ وٽ ويا، پر انگريز جي صنعتي انقلاب ۽ ڪمائي جو سوال هو، ڪو داد فرياد ڪو انصاف ڪين ٿيو. حڪومت مير جعفر بعد، مير قاسم جي حوالي ٿي، جو مال تي ايڪسائيز ڊيوٽي وصول ڪندو هو، پر ڪمپني جي مال تي ڪا ايڪسائيز ڊيوٽي ڪين هوندي هئي، ۽ انگريز ملازم خود خانگي واپار ڪندا هئا. ڪيترو ئي واپار جو مال، لوڻ، سوپاريون، گيهه، چانور، عمارتي ڪاٺ، ڪاٺيون، ڪک پن، بمبو، مڇي. ڳوڻيون سڻي، ادرڪ، مصالح، کنڊ، ڳڙ، تماڪ، آفيم مارڪيٽ ۾ ايندو هو، جنهن تي هو ڪو به ٽئڪس ڪين ڏيندا هئا. مير قاسم شڪايت ڪئي، نواب هجڻ جو حق استعمال ڪيو ته انکي جنگ ۾ الجهائي 1964 ۾ لاهي ڦٽو ڪيو ويو. وئنسي ٽاٽ ڪو به داد ڪين ڪيو، ان طرح هڪ قسم جو ڌانڌلي جو راڄ قائم هو، مٿان انگريزي ٺاٺ باٺ هو. جنهن ۾ واپارين تي 9% سيڪڙو ڊيوٽي ڏيڻ جو قانون هو. انگريز خانگي واپار تي ڊيوٽي ڪين ڏيندا هئا، تنهن تي مير قاسم سموري ڊيوٽي مقامي واپارين جي سهولت لاءِ معاف ڪئي، جنهن تي انگريز واپارين اعتراض ڪيو، ائين اسان جي واپاري چٽا ڀيٽي ديسي واپارين سان ٿيندي، سو انهن تي ڊيوٽي هڻو. مقامي واپار تي به انگريزن جو ڪنٽرل ۽ ”هڪ هٽي“ Monopoly هئي. ڪنهن به لائق عوام جو گهڻ گهري با اخلاق مقامي حاڪم، نواب، راجا يا مهاراجا کي انگريز حاڪم پسند ڪين ڪندا هئا. گهڻو ڪري اهي چاهيندا هئا ته بد اخلاق چور، ٺڳ ۽ ظالم حاڪم هجن، جيئن انهن بدران ماڻهو انگريزن کي قبول ڪن.
هاڻي اچون ٿا، انگريزن جي حاصل ڪيل بينگال، بهار ۽ اوڙيسا جي ڍل اڳاڙڻ، جنهن کي ديواني لکيو اٿن، ان هيٺ هارين ۽ ٻني کيڙيندڙن جي حالت ۽ حيثيت بابت.
ساري ملڪ جي زمين ۽ قدرتي وسيلن جي قانوني طور تسليم ڪيل روايت مطابق وقت جي حڪومت هوندي آهي، انهي ڪري اها انجي استعمال، والار يا پوکي تي ڍل يا ٽئڪس وصول ڪرڻ جو اختيار رکي ٿي. زمين هوا ۾ پاڻي وغيره جو ڪو به ذاتي طرح مالڪ نٿو ٿي سگهي، البته قبيلا انساني تاريخ جي عمل ۾ جتي آيا هئا، اهي انهي خطي جا حاڪم هئا ۽ پڻ زمين پوکيندا هئا. ان تي سرڪار کڻي ڍل لڳاڻ وصول ڪري سگهندي هئي، پر اها وڪڻي ڪين سگهندي هئي.
سو ڳالهه شروع ڪئي هئي سون بينگال کان جنهن جي گادي جو هنڌ هئو ”مرشد آباد“، ته 1757 ۾ پلاسي جي جنگ ۾ بينگال، جنهن ۾ بينگال، بهار ۽ اوڙيسا اچي ويندا هئا، جي نواب سراج الدوله کي شڪست ڏيئي، انجي سپهه سالار مير جعفر جي جنگ جي هلندي نواب جي طرفان لڙڻ کي ڇڏي غداري ڪري لارڊ ڪلائيو (انگريز) جي فوج طرف ٿيو هو ۽ ان جي انعام ۾ مير جعفر کي نواب مقرر ڪيو ويو هو، ان طرح انگريز کي بينگال، بهار ۽ اوڙيسا جي ديواني 60 لک روپين عيوض عطا ڪري لکي ڏني هئي. سال اڌ گذرڻ بعد نواب مير جعفر انگريزن جي وڌيڪ دست اندازي کي برداشت نه ڪرڻ، سبب ان کي لاهي مير قاسم کي نواب مقرر ڪيو، جنهن به اڳيان هلي انگريز جي ارهه زوراوري تي ناراضگي ڏيکاري، انهي ڪري ان سان 1764 ۾ بڪسر Buxer جي جنگ جوٽي، انکي هٽايائون ۽ پنهنجي ديواني کي وڌيڪ محفوظ ڪرڻ لاءِ دهلي جي مغل شهنشاھ جو جيتوڻيڪ بنهه ڪمزور ۽ نالي ماتر شهنشاھ هئو. پر انجي حيثيت اڃا تائين نالي ماتر تسليم ڪئي ويندي هئي، انکان ديواني جو پروانو لکائي، 1765 کان انگريز ان تي سڌي ريت عمل ڪندي ڍل وٺڻ شروع ڪئي ۽ ديواني (روينيو) عدالتون پڻ قائم ڪيون.
ان دور ۾ ڍل ته وصول ڪئي ويندي، جنس جي صورت ۾، ۽ نه ڪي روڪڙي جي شڪل ۾ ،ان زماني ۾ پئسي جي ڏيتي ليتي شڪارپور جي سنڌي واپارين جي هنڊين تي ٻڌل هوندي هئي، جيڪا شروع ۾ انگريز واپاري، ايسٽ انديا ڪمپني به استعمال ڪندي هئي، سا وري دهلي جي مغل شهنشاھ جي نالي تي انگريز ٺاهي هلائيندا هئا.
انگريز کي جنس جي صورت ۾ ڍل (ماليه) وصول ڪرڻ ڏکيو لڳڻ لڳو، ڏڪار يا فصل ۾ بيماري پوڻ ڪري اهو گهٽ ٿيندو هو يا لاحاصل هوندو هو ته ان صورت ۾ فصل (جنس) گهٽ يا ناپيد هوندو هو، ته پوءِ جنس طور ڍل وٺڻ غير ممڪن ٿي پوندو هو ۽ ڍلون جنس طور وٺڻ لاءِ وڏو عملو ۽ زيردست رکڻا پوندا هئا. انهي ڪري انگريزن قانون ٺاهيو، ته هاڻي ڍل جنس بدران روڪ ۾ وصول ڪبي. هاڻي پوکي ڪندڙ آبادگارن لاءِ ڏکيائون پيدا ٿيون. فصل لاحاصل ٿيڻ جي صورت ۾ هو ڪئش ۾ ڍل پياري (ڏيئي) ڪين سگهندو هو.
هاڻي نئون مالي ۽ معاشي (Financial & Revenue) نظام جو دور شروع ٿيو. اهو جو ڍل وصول ڪندڙ ٺيڪيدار هوندو هو يا انجا ڪارندا، جن هارين کي قرض ڏيڻ شروع ڪيو، ائين هو جهڙوڪ زمين جي پوکي ۽ فصل جي لڻڻ ۾ ٻج ۽ هر ۾ جوٽجڻ واري ڍڳن ۽ جانورن ۾ واسطور رکڻ شروع ڪيو، پر ڍل لاءِ سرڪار وٽ ڄڻڪ اهو پئسا سيڙائيندڙ يا چئجي وياج خور سندس رڪارڊ ۾ ذميوار طور داخل ٿيو، ائين هاري ۽ سرڪار وچ ۾ زرعي وهنوار ۽ هڪ مفاد ۾ نئون شخص داخل ٿيو. اهڙي ريت هڪ نئون ادارو، زميندار نالي سان سامهون اُڀري آيو، جيڪو هڪ مفادي Stake holder طور مڃيو وڃڻ لڳو.
اهو هڪ قانوني مقولو ۽ اعليٰ عدالتن جون ججمينٽون پڻ نافذ ٿيڻ لڳيون، ته روينيو رڪارڊ ۾ کاتيدار طور داخل مالڪ هجڻ جي ثابتي ناهي، پر اها صرف ڍل جي ذميدار ظاهر ڪرڻ لاءِ آهي، ته سرڪار ڪنهن کان ڍل وصول ڪري ٿي، جيڪو اڃا به اعليٰ عدالتن جو فيصلو نطير يا مثال Precedent طور عدالتن ۾ پيش ٿيندو اچي ٿو.
سو انهي نموني جيئن باقي هندوستان فتح ڪندا ويا، جتي پڻ پوکيندڙ زمينن جا مالڪ هوندا هئا، اتي ڍل لاءِ ۽ وياج خوري ڪندڙ پئسا سيڙائيندڙ شخص، اڳتي ايندا ويا ۽ ائين زمينداري سسٽم زور وٺندو ويو، اهڙي نموني سنڌ ۾ به زميندار پيدا ٿيندا ويا، وري جڏهن بئراج ٺهيا، نيون زمينون آبادي لائق مليون، ته پوءِ وري به اهو فيصلو ۽ سرڪاري قانون هو، ته ٻني هاري کي گرانٽ ٿيندي، پر انهي ٻني جي نيڪال ۾ غير هاري به حصو وٺڻ لڳا هئا.
زمين جي پوکي مان، ان ۽ فصل اُپائڻ تي، ساري سماج ۽ مخلوق جي خوراڪ ۽ جياپي جو دارومدار هوندو آهي، ان لاءِ ڪيترائي ڏينهن چند مهينا ٻج اڀرڻ، مٿي اچڻ ۽ فصل تيار ٿيڻ ۽ پوءِ لابارو يا چونڊو ٿيڻ تائين لڳن ٿا. ان لاءِ ڀاڻ يا پاڻي ڏيڻ لاءِ، راتيون محنت ڪرڻ لاءِ، انساني حاضري ۽ وابستگي ضروري هجي ٿي. غير حاضر زميندار صرف سيڙپ ڪري ٿو ۽ پئسا مهيا ڪري ٿو، هن جي حيثيت بئنڪر يا وياج خور واري هجي ٿي. انهي ڪري ان جو هاري تي دٻاءَ، زرعي پيداوار ۽ معاشي اصولن جي خلاف آهي. هي جهرجهنگ ۾ شهرن کان پري، تهذيب جي مزن ماڻڻ کان، پري رهندڙ، ڪم ڪندڙ پوک ڪندڙ، هاري خاص سلوڪ ۽ سهولتن ۽ قانوني مدد جو حقدار هوندو آهي.
سول پروسيجر ڪوڊ ۾ هڪ فقرو آهي، ته ”هاري جو ڍڳو، هر ۽ زرعي آلات، فصل جو ٻج قانوني طرح سول ڪورٽ ڊڪري Decree ۾ ضبط نٿي ڪري سگهي.“ ڇاڪاڻ ته زراعت جي سماج کي ان ۾ صحت مند شخصن، ٻارن، بيمارن، معزورن، لڙندڙ فوجن لاءِ خوراڪ ضروري هوندي آهي، ان ڪري هاري جي پوکي ۽ فصل جي تياري ۾ ڪو به رخنو نه اچڻ کپي.
مسلمانن جي قانون ڪتاب هدايه ۾ هڪ باب زراعت آهي ان ۾ آهي، ته ٻني ۾ ڪم ڪندڙ صرف پئسا سيڙائي فصل ۾ حصو وٺندڙ ربا Reba ٿو ٿئي، ربا معنيٰ آهي وياج، جو حرام طور سمجهيو وڃي ٿو. امام ابو حنيفيه موجب اهو ربا آهي پر صاحبين امام ابو يوسف ۽ امام ابو محمد موجب صرف خاص حالتن ۾ زميندار حقدار ٿئي ٿو ۽ هن وقت عام طرح ڪين ٿيندو.
[b]روچي رام
[/b]