قومپرستي جي عالمي مڃتا ۽ پاڪستان
5 ڊسمبر 2014.
ڪلفٽن ڪراچي.
قومپرستي جي عالمي مڃتا ۽ پاڪستان
پيارا جلال شاھ،
يورپ جي سائنسي،فني، سماجي ۽ سياسي ترقي جو وڏو ڪارڻ 19 صدي ۾ قومپرستي جو رجحان هو، هنن وٽ قوم، رياست ۽ ملڪ جو خيال ان وقت جي سماجي حالتن ڪري پيدا ٿيو ۽ اُڀريو، ساڳئي نموني هندوستان جو هر تاريخي ڪلچر بادشاهن يا مهاراجائن تحت موجود هو، ان يورپ جي جديد قومي سڃاڻپ اختيار ڪئي. قومي رياست اهو جاگرافيڪل زمين جو خطو هجي ٿي، جنهن جي خودمختيار ۽ آزاد حيثيت تسليم ڪئي وڃي ٿي. اها پنهنجي دفاع منظم قوت ۽ قوم طور ٻولي،نسلي هم آهنگي يا سماجي ميلاپ، تاريخ ۽ اخلاقي قدرون رکي ٿي.
تاريخ ۾، قوم ۽ قومي تشخص کي، قومي رياستن کي، جديد دور ۾ جنگين۽ تصادم کان بچڻ لاءِ قبول ڪيو ويو آهي. رياستي وجود کي بين الاقوامي طور مڃتا، پهرين مهاڀاري جنگ 1914 کان 1918 جي اختتام بعد ورسيلز جي معاهدي بعد 10 جون 1920 تي ليگ آف نيشن League of Nations وجود ۾ آئي ۽ ٻي مهاڀاري جنگ 1939 کان 1945 کانپوءِ، اقوام متحده United Nationsوجود ۾ آئي ۽ نرنبرگ جي مقدمن بعد بين الاقومي فوجداري قانون واضع ٿيو. اهو سمورو ڪم، قومن جي وجود کي برقرار رکڻ،انهن کي تسليم ڪرڻ۽ تحفظ ڏيڻ لاءِ ٺهندا آيا.
اقوام متحده به قومن جو جوڙ آهي، نڪي رڳو ٺلهن انتظامي يونٽن جو، اهو انساني تاريخ جو وڏي ۾ وڏو ۽ اهم اجتماع آهي جنهن ۾ قومن جي موجودگي کي، قانوني شڪل ۽ بين الاقوامي مڃتا ڏنل آهي. انهي ڪري قومن جي وجود کان انحرافي، انڪار وطن جي فلسفي، اسانجي سياسي، معاشي ۽ سائنسي ترقي روڪي ڇڏي آهي.
آرٽ، فن، حسن ۽ خوبصورتي جا رنگ روپ ۽ جمال اکين کي ڀاسندڙ، وڻندڙ اخلاقي شعور، عقل سليم، پرڪشش نقش، سونهن، سهڻو آواز، خوشگوار ۽ سٺو گذرندڙ وقت، ظرف، ريت سمورا ذاتي مشاهدي ۾ اچڻ کان اڳ قومي ۽ اجتمائي زندگي ۾ ئي جيئرا رهي سگهڻ ممڪن ٿي سگهيا آهن. مٺو آواز، ساز، راڳ، شعر، نثر، همٿ، بهادري ۽ قصا سمورا قومي سطح تي بامعنيٰ ٿيا آهن. انسان جو انسان سان ميل، عشق، واپار، ڏيتيون ليتيون، سمورا اجتمائي ۽ قومي ليول تي ممڪن ٿي گڏجي هڪٻئي سان هڪ ٿي ڪا معنيٰ ڪو مقصد رکن ٿا. اکين جو ٺار، ڪنن جو ساز جسم جو ڇهاءُ، ذهن جو ميلاپ قومي زندگي ۾ ئي ممڪن ٿي سگهن ٿا.
جڏهن هن دنيوي يا مادي دنيا جو خوابن جي دنيا سان تڪرار ٿئي ٿو، ته سموريون اميدون سموريون خواهشون ساري حياتي، بي معنيٰ ٿي پوي ٿي. خواب ۽ اندروني احساس ئي، هن جسماني زندگي ۾ رنگ ڀرين ٿا ۽ قومي مڃتا ئي انهي رنگن کي ڄمائي ٿي.
قوم کي تسليم نه ڪرڻ، وطن کان انڪار ئي ته اسانجي سماجي زندگي، رياستي خودمختياري ۽ حڪومتن کي ڍانواڍول ڪري غير مستحڪم Destabilize ڪري ڇڏيو آهي.
اسانجو گهر تاريخي حوالن سان هڪ مضبوط قلعو آهي، جنهن جي حفاظت ئي، رياست ۽ ان طرفان دفاع ڪندڙ قوت ئي ته اجتمائي زندگي جو مقصد آهي. ڇا اسانجو ذاتي وجود، گهرو حياتي، قومي زندگي سلامت آهي. اسان کي چيو وڃي ٿو، قومي تشخص کي ڦٽو ڪيو، پوءِ هي جا ٻي مخلوق منهنجي پاڙي ۾، ڳوٺ ۾ رهي ٿي، شهرن ۾ وسي ٿي، ملڪ جي رهاڪو آهي، انسان منهنجو ڪهڙو لاڳاپو آهي؟ ڇا هاڻي منهنجا ۽ منهنجي هم وطنين جو پاڻ ۾ ڪو جوڙ ڪين آهي؟ ۽ گڏجي پيار، عزت، مفاد ونڊي نٿا رهي سگهون.
انهي سڀني سوالن جا جواب، مسئلن جا حل، هن مجلس جي دانشور تعليمي ۽ معاشي علمي ماهرن اسانکي ٻڌايا آهن. اسين هن مجلس ۾ ويهي منتظمين (سنڌ يونائيٽيڊ پارٽي) جا شڪرگذار آهيون. هن دور جو وڏي ۾ وڏو سنڌي دانشور محترم محمد ابراهيم جويو صاحب، اڄ اسان جي مجلس جو صدر ٿي 100 سالن جو تجربو ۽ علم کڻي اسانجي رهنمائي ڪندڙ اڄ تڪليف وٺي آيو آهي، جنهن لاءِ اسان سندس شڪرگذار آهيون.
مون جويي صاحب کي 1946 ۽ 1947 جي شروع ۾ ڏٺو هو، هو اڃا پاڪستاني ڪين ٿيو هو، صرف سنڌي هو، ان وقت ان کي ويجهڙائي سان ڏٺو هوم. هن جو جڳ مشهور ڪتاب Save Sindh Save the Contentان دور ۾ ڇپيو هو. ان ۾ سنڌ جي ڪلچر تاريخي حيثيت، تاريخي ڪردار ۽ سياسي حيثيت جي وضاحتڪئي هئي، هن چيو ته نه ڪي هندوستان سان گڏجڻ، نه ڪي پاڪستان سان گڏجڻ صحيح رستو آهي. صحيح رستو سنڌ کي ۽ هندوستان جي قومن کي خودمختيار، خوداختيار سمجهيو وڃي، ائين سنڌ بچندي ۽ هندوستان جو برصغير بچندو.
انجو تفصيلي ذڪر ڪجي ته.
بينگال جا فساد، بهار جا فساد ۽ نواکائي جا فساد ٿيا هئا. سنڌ ۾ بهار جي فسادن ڪري، مسلمان ۽ مولوي ۽ علي ڳڙھ جا شاگرد سنڌ ۾ آيا هئا. هڪ اليڪشن بعد، ٻي اليڪشن جي ورڪ جاري هئي. اها اليڪشن ڊسمبر 1946 ۾ ٿي هئي، ان ۾ پاڪستان جي تحريڪ وارن وڏو گوڙ، تعصبي، مذهبي جهيڙي کي هوا ڏني هئي. 22 جون 1947 ڌاري سنڌ اسيمبلي جو اجلاس رکيو ويو هو. اها ارھ ذواري ۽ تعصب کي هوا وقت هي ڪتاب لکيو ويو هو. Save Sindh Save the Content.. جنهن تان جويو صاحب کي سنڌ مدرسي جي ماستري تان معطل يا نوڪري مان برطرف ڪيو ويو، سنڌ ۾ مسلم ليگ تعصب ڦهلايو هو. جي ايم سيد قائد اعظم جي مسلم ليگ خلاف اليڪشن لڙيو، هن جي پنهنجي پارٽي هئي، اهي اليڪشن ۾ بيٺا هئا، انهن خلاف زبردست پروپئگنڊا ڪئي وئي هئي.
16 آگسٽ ڊاريڪٽ ائڪٽ Direct Actجو ڏينهن هو. حال اهڙو هو، جو جتي هندوستان ٿئي ها، اتي فساد هئا، جتي پاڪستان ٿئي اتي فساد هئا. سبب هو، ته هر صوبو جدا قوم هو، انهن کي زوري هندوستان يا پاڪستان ۾ شامل ڪرڻ لاءِ ڪانگريس ۽ مسلم ليگ سرگردان هئا. ان وقت حل صرف جويو صاحب جو ڪتاب هو، جيڪو تاريخي تسلسل موجب صحيح هو. هندوستان ۾ صرف زور زبردستي ذريعي هڪ ملڪ بڻايو ويو هو. جڏهن ته هر صوبو جدا قوم هو، جن کي جدا زبان، جدا ڪلچر، جدا تاريخي ڪردار هئا. اڄ به اهو سمورو حال ساڳيو آهي.اهي هڪ ملڪ طور نٿا هلي سگهن، انهي ڪري اسان تي ذميواري عائد ٿئي ٿي، سنڌي ڪلچر کي وڌي ظاهر ڪيون ۽ ڏيکاريون ته هر قوم کي جدا حق ملڻ کپن.
هينئر فاضل سياستدانن، تقريون ڪيون آهن. منهنجي لاءِ ڪجهه چوڻ اهو Repeatڪرڻ ۽ ورجائڻ هوندو. آئون اوهان اڳيان پنهنجا خيال ٿو پيش ڪيان.
پهرين يورپ ۾ جديد خيال پيش ٿيا، قوم کي تسليم ڪرڻ بابت Nation and Nationalism کي اجتمائي سياست جو بنياد بڻايو ويو. نيپولين جي شڪست بعد ويانا ڪانگريس سيپٽمبر 1914 کان جون 1915 تائين آسٽريا جي ليڊر مئٽرنڪ جي صدارت ۾ سياسي توازن قائم ڪرڻ لاءِ، قومي حڪومتن جي دفاع لاءِ، قومن جي وجود کي برقرار رکڻ لاءِ بين الاقوامي قانون جا پرڳڻا برپا ڪيا ويا. قومي حڪومتن جون حدون نروار ڪري، انهن کي سلامت رکڻو هو. ان وقت ان ۾ وڏا پاور شريڪ ٿيا هئا، آسٽريا، برٽن، فرانس، رشيا، پرشيا جا قومي ليڊر شريڪ ٿيا، جنهن ۾ ننڍا ملڪ به 200 کن هئا، شهري مذهبي سياستدان Talleyrand ٽيلي رانڊ فرانس وارو اهو سلسلو 1919، 1945 ۾ به ورجايو ويو.
New wine in old bottles. Saying attributed to Jesus Mathew………… no man putteth a piece of new cloth with an old garment for that which is put on to fill it up taken from the garment and rent is made worse.
Neither do men put new wine into old bottles, else the bottles break and the whole wine runneth out and the bottles perish, but they put new wine into new bottles and the both are preserved.
پراڻين بوتلن ۾ نئون شراب:مقدس بائيبل جي ميٿيو باب ۾ لکيل آهي، ته جي ماڻهو پراڻي وڳي ۾ نئين ڪپڙي جي چتي هڻندو تهاها خراب لڳندي.اهڙي طرح نه ئي پراڻين بوتلن ۾ نئون شراب ٺهڪي سگهندو، جو بوتلون ڀڄي پونديون ۽ پوروشراب هارجي ويندو. پر جي نئون شراب نئين بوتل ۾ وجهبو ته ٻئي محفوظ رهندا.
ڄڻڪه هڪ تصوراتي خواب ۾ ٻڏل قوم آهيون، خوابن ۾ وسندڙ قومي حيثيت اٿئون، زميني حقيقتن کان غافل آهيون. اسان اڳيان جيڪا دنيا موجود آهي، زميني حقيقتون عيان آهن، ان ۾ اسانجي خوابن جي دنيا واري تاريخي تصور ۾ وڏو تضاد آهي. اسان اڳيان پهرين ٻه قومي نظرئي اسان جي سوچ تي قبضو ڪيو. پوءِ 1940 واري ٺهراءَ ۽ جناح 11 آگسٽ 1947 واري تقرير ته مذهب جو سياست سان واسطو ناهي. ماضي کي ۽ انجي تلخين وساريو نئون پاڪستان ۽ سيڪيولر پاڪستان ٺاهيو آهي.پر جناح محسوس ڪين ڪيو، ته هن سالها سال 1919 کان وٺي 1947 تائين 28 سال اسلام جي تسبيح ڦري هئي. مذهبي جذبو اڀاريو هو، هاڻي ان مان ڪيئن جند آجي ٿي سگهندي.
مولانا مودودي اڀريو، هن مصر جي قطب شهيد جي جنهن کي 1967 ۾ جمال ناصر ڦاسي ڏني هئي، پيروي ڪندي مذهب جي نعري کي سياسي، معاشي ۽ سماجي وهڪرن کان غافل رهي مذهبي حڪومت لاءِ جدوجهد هلائي. ان جي سوچ ضياءَ الحق کان ڀٽي کي ڦاسي ڏياري، مذهبي جنگ ڇيڙي روس کي لوڏي ڇڏيو، ڪميونزم کي به بيوس ڪري طالبان ۽ القائده ۽ داعش جا پٽ کوليا. هن وقت پاڪستان جا سڀ Stake holder قبول ٿا ڪن ته سنڌ جي صوفي سياست جا مذهبي اسهپ کان آجي آهي، قومپرستي جي فڪري صحيح سماج جڙي رهي آهي. هاڻي ڇا ٿيو آهي.
The world has grown more and more disorganised, international relations have become anarchical, even UN seems to be powerless and helpless, fear has gripped the world. Under the circumstances who will hear us.
دنيا وڌ کان وڌ غير بڻجي وئي آهي، بين الاقوامي معاملا انتشار جو شڪار ٿي ويا آهن. جيئن ته اقوام متحده خود بيوس ۽ بي اختيار بڻجي وئي آهي، دنيا خوف ۾ ورتل آهي، اهڙن حالتن ۾ اسان جي ڳالهه ڪير ٻڌندو؟
هاڻي ڪير انهي گوڙ ۾ اسانجي سيڪيولر طوطي جو آواز ٻڌندو. سنڌي قومپرستي ته حيدر سنائي جي قبرستان ۾ جي ايم سيد جي لحد ۾ دفن ٿيل آهي. هن وقت جيڪا قومپرستي آهي، اها 100 سالن جي هن قبرستان ۾ ناتوان، ڪمزور ۽ ڳريل هڏين ۾ آخري دم کڻي رهي آهي يا ڪميونسٽ قومپرستي سوڀي گيانچنداڻي جي 95 سال پراڻي هڏن جي ڍانچي ۾ آخري پساھ کڻي دم توڙي ويئي آهي.
اسان باقي سمجهدار، عقلمند ۽ جديد سائنس ۽ سياست جي، علم جي، ادب جي ۽ فن جي سنڌي عالمن لاءِ ڪو رستو کليل ناهي. ڇا ڪو گهيڙ ڪا گهٽي کليل آهي؟
ڇا اسان سنڌ جا ڳوٺ ڪين ڏٺا آهن، گندگي ۽ غربت جا ڍير آهن، جتي رڳو ڌاڙيلن جي حڪومت آهي، جيڪي اسانجي زرعي وڏيرن، جاگيردارن ۽ سردارن تي به حڪومت ٿا ڪن.
ڇا ٽيهه سال جو عرصو هن پاڪستان ۾ هن سنڌ ۾، جي ايم سيد کي جيل ۾، هٿڪڙين ۽ سنگهرن ۾ جڪڙي رکيو ويو. اسين سمورا ڪجهه ڪين ڪري سگهياسون، هاڻي ڪهڙو رستو کليل آهي، ڇا بند گلي ۾ ته نه اٽڪي پيا آهيون.
ساري مسلم دنيا داعش (ISIS) ۾ ڦاسي پئي آهي، شايد اسين سنڌي ڪلچر ۽ سنڌي سوچ سان انجو مقابلو ڪري سگهون ٿا.
پير پاڳارو شهيد بادشاھ جون خاص ڳالهيون ڪنهن کي به ياد نه آهن، هن جو موناپور جيل ۾ بنگالي انقلابين سان واسطو فوجي تياري، هئي سنڌ ۾ منزل گاهه جي مخالف ڪانگريس سوچ سان لاڳاپو، کاڌي ڪپڙا، ڀرچونڊي کي منع ڪرڻ، پير گزٽ اخبار، گانڌي جو رولٽ ائڪٽ ۽ پوءِ اهنسا. اڳ ۾ ڏکڻ آفريڪا ۾ انگريز گورن سان مٺ ڀيڙ تشدد جي کلي عام مخالف، عدم تشدد اهنسا اصول جي رهنمائي.
Imagined community nationalism انهن تاريخي حقيقتن کي وساري هن وقت سنڌ اکيون پوري زميني حقيقتن کان منهن موڙي، ذهني عياشي ۽ سنڌي خيال جي نشي ۾ رهي رهيا آهيون.
ان ۾ خوابن واريون تصوراتي ڳالهيون آهن، سوچ، سياست ۽ حقن لاءِ سياسي جدوجهد ناهي، اهو نشو پياري قوم کي ننڊ ۾، بيهوشي ۾، ساڪت رکڻو آهي. ڇا اڃا اسين ڄڻڪه ڌاري حڪومت تحت آهيون. صرف انصاف جا طالب آهيون، ڪنهن کان ٿا گهرون انصاف؟ هو انگريز ته هليو ويو، جناح کي حڪومت ملي، لياقت علي کي ملي، مودودي کي ملي، اسان ائين سمجهيو آهي، ته ڪو انگريز ويٺو آهي، انکان انصاف پيا طلبون، پيا ليلايون پيا، بيک پنون، ڀٽي کي ڦاهي ڏنائون سيد کي جيل ۾ موت تائين پهچايائون هاڻي اسان مان الاجي ڪنهن جو وارو آهي!؟
اسانجي زرعي، واپاري ۽ صنعتي معاش، انگلينڊ يا سرمائيداري نظام جي، معاش کان مختلف آهي، ڪجهه ٻئي قسم جي آهي ۽ مختلف سماجي محرڪن ۾ جڪڙيل آهي. مٿن تاريخي، سياسي، ڌارين جي حملن ۽ عسڪري آپي شاهي مفادن جا اثر، مختلف ادوار ۾ مختلف رهيا آهن،
پيداوار جا طريقا ۽ اوزار ٻئي قسم جا رهندا آيا آهن. ڇاڪاڻ ته اسان وٽ سنڌ ۾ معاش جو گهڻي ڀاڱي بنيادي عنصر زراعت، کيتي يا ايگريڪلچر رهيو آهي. پيداواري ذريعا، رستا ۽ انهن جي اوسر ۽ ترقي ٽن حصن ۾ ورهايل آهي.
1) بي زمين بنا سرمائي وارو هاري يا مزدور جنهن ۾ اهو حال بنهه ناهي ته هوڪو پنهنجي پورهئي يا پئداوار يا اُپت کي مارڪيٽ تي ڪو اثر وجهي سگهي، يا سرمايو ڪٺو ڪري بچائي سگهي، هو معاشي ۽ سرمائيداري طريقن جو هر وقت هر حال ۾ محتاج رهي ٿو، هو پنهنجي معاش جو طريقو بدلائي به نٿو سگهي، هو دنيا جي نعمتن يا خوشين کان ڪوهين ڏور رهي ٿو.
2) ننڍو کاتيدار يا هلڪو دڪاندار يا ننڍو ڪاريگر، صنعتڪار مارڪيت جي وهڪرن تي اثر پر ٿورو اثر وجهي ٿو. هو ڪنهن حد تائين بچت به ڪري سگهي ٿو ۽ ذريعو روزگار بدلائي سگهي ٿو، پر ايتري به نه جو سيڙپ جي صورت وٺي سگهي.
3) هن ۾ عياش، اڻ سڌريل زميندار، جاگيردار ۽ مذهبي رهنما ۽ پڻ وڏا ڪارخانيدار جو ڄڻڪه حڪومتن تي قبضو ڄمائي ٿو. قيمتي ۽ ڀڀڪيدار آسودو ڪلچر ۽ سونهن جو علمدار بڻجي رهي ٿو ۽ پڻ Status quo جيئن جو آهي تيئن سماج کي قائم رکڻ ۾ رڌل رهي ٿو. نظريا ۽ موضوع، صاحب علم شخص، فلاسافر، سياستدان، معاشي فلسفا، حڪومتي پاليسيون، سرمائيداري، سوشلزم، ڪميونزم وغيره انهي ٽنهي انساني طبقن جي حالتن مطابق گهڙين ٿا. جيستائين توهان انهي معاشي ذريعن يا طبقن بابت راءِ يا عمل جا رستا ڪين معلوم ڪندا، جديد سياست بي معنيٰ رهندي.
روچي رام