ٻه قومي نظريو ۽ سنڌ
توهان کي خبر آهي ته اسان جو ملڪ نئين رستي تي ڪين هلي رهيو آهي. اسين ۽ اسان جا اجداد، اسان جون گذريل پيڙهيون، 1843ع کان وٺي، جڏهين کان انگريز اسان کان مياڻي جي ميدان تي جنگ کٽي اسان جو حاڪم بڻيو، اسان پنهنجي تمدن، تعليم، سماج ۽ معاش کي پنهنجي قديم تاريخي سماجي ڍانچي مطابق اڳتي وڌائڻ کان بيوس ٿي وياسون ۽ انگريز جي منشا ۽ بيٺڪي ڪلچر مطابق انهن جي ضرورت ۽ صنعتي اٿڪ مطابق سمورو معاشرو ۽ ساري سنڌ انهن جي نذر ڪئيسين، هنن (انگريزن) جيئن چاهيو، تيئن اسان جو ملڪ سينگاريو، بئراج جوڙيا، واهه کوٽيا ۽ زراعت کي فروغ ڏنو. ريلون رستا ۽ مواصلات ميسر ڪيا، اسڪول ڪاليج ٺاهيا، علم ادب، ڪتاب اخبارون ۽ ڇاپاخانا ٺاهيا، ان طرح ڇا ٿيو جو اسان پنهنجو قالب ڦٽا ڪري، هنن جي سانچي ۾ گهڙجي، دنيا ۾ داخل ٿياسون.
اسان جي قومي سنڌي معاشري ۾ مسلمان ۽ هندو هڪڙي ئي قومي سوچ ۽ وطن پرستي جي جذبي هيٺ، هڪ ئي وطن جا بنا فرق جي شهري هئا. سنڌي هندو جو ميرن جي دور ۾ ناخوش هو، ڪٿي ڪٿي مذهبي تعصب جو شڪار پڻ ٿيو. جڏهن ته عامل ۽ ڀائيبند ميرن جا روينيو، ناڻي، واپار ۽ سفارت جا صلاحڪار پڻ هئا ۽ سند جي سماج ۾ عزت ۽ حيثيت هئي. ان کانسواءِ هي ڏيهي توڙي پرڏيهي واپار تي گرفت به رکندا هئا. کين انگريز جي دور حڪومت جيڪي مذهبي آزادي، ترقي، تعليم، واپار ۽ ٽيڪنالاجي جا موقعا ميسر ڪيا، تن ۾ هنن شوق سان حصو ورتو ۽ اهڙي طرح سنڌي شهري نواڻ، واپار، سياست، سيڙپ تي حاوي ٿيڻ لڳا هئا ۽ هنن جي هٿ تعليم، واپار، سرڪاري نوڪريون، علم ادب جي فروغ جا وسيلا پڻ آيا. ان ترقي ۾ سنڌ جي مسلمان ڪميونٽي ۽ ديهاتي (ٻهراڙي) شامل ٿيڻ بدران، هندوستان جي مسلمان جي جهد ۾ ڦاسي پيئي، جنهن جو مرڪزي خيال، ٻه قومي نظريو(Two Nation Theory) هئو. هو ان سان شريڪ ٿيڻ ۾ ئي، پنهنجو آئيندو سنوارڻ جو رستو سمجهڻ لڳا.
اچو ته پهريائين ڏسون ته مغل سلطنت جي زوال بعد، يو پي جي مسلمانن انهي نقصان جو پورائو ڪيئن ڪيو، ڪهڙو رستو اختيار ڪيو يا ڪهڙو نئون دڳ ٺاهيو، جو هڪ غير فطري، نفرت تي ٻڌل بنا تاريخي حقيقتن کي نظر ۾ رکندي، زوال تي رسيل اقتدار وري جاڳائي، مذهبي اعتقادن ذريعي دنيوي اقتدار ۽ سياسي حڪومت حاصل ڪرڻ لاءِ هٿ پير هڻڻ لڳا.
انهي موضوع تي لکندي، آئون اوهان جو ڌيان ٻن تاريخي شخصيتن جي لکڻين طرف، رجوع ڪرڻ چاهيان ٿو. هڪ مشهور خط جيڪو 1732ع ۾ دهلي جي وڏي مسلم اسڪالر شاهه ولي الله، احمد شاهه ابدالي کي لکيو هو ۽ ٻيو هڪ ڪتاب 1909ع ۾ مهاتما گانڌي گجراتي ۾ لکيل ڪتاب ”هند سماج“ جنهن جو 1910ع ۾ انگريزي ۾ ترجمو ڪري، جهانسبرگ (ڏکڻ آفريڪا) ۾ ڇپيو، جنهن تي بمبئي (ممبئي) سرڪار بندش وڌي هئي.
خالق احمد نظامي، پنهنجي ڪتاب “شاهه ولي الله جا سياسي خط” ۾ شاهه ولي الله جي نجيب الدولت نظام الملڪ ۽ احمد شاهه ابدالي کي لکيل خط ملاحظه ڪيو، جنهن ۾ هن اسلام جي اصلوڪي وڃايل حڪومت، نامور ۽ شان (Pristine Glory Of Islam) نافذ ڪرڻ لاءِ مدد گهري هئي.
شاھ ولي الله پنهنجي احمد شاھ ابدالي کي لکيل خط ۾ چيو آهي ته،
“In short the Muslim community is in pitiable conditions. All control of the machinery of government is in the hands of Hindus, because they are only people who are capable and industrious, Wealth and prosperity are concentrated in their hands, while the share of Muslims is nothing but poverty and misery----------- At this time you are the only king who is powerful, for-sighted, and capable of defeating the enemy forces. Certainly it is incumbent upon you to march to India, destroy marhatta domination and rescue weak and old Muslim form the clutches of non-Muslims. If God forbids, domination by infidels continue, Muslims will forget Islam and within a short time become such a nation that there will be nothing left, to distinguish them from non-Muslims.
”مختصر ته مسلم ڪميونٽي رحم جوڳي حالت ۾ آهي، حڪومت جي سموري مشينري هندن جي هٿ ۾ اچي ويئي آهي، هو ئي صرف قابل (لائق) ۽ جفاڪش آهن. دولت ۽ سٺا شاهوڪار صرف هنن جي هٿن ۾ آهن، جنهن ۾ مسلمانن جو ڪو حصو ناهي. صرف غربت ۽ ويچارگي اٿن. ...... هن وقت توهان ته اهڙا بادشاهه آهيو، جيڪي طاقتور، دور انديش ۽ اهل آهيو، جيڪي دشمنن کي شڪست ڏيئي سگهو ٿا، تنهن ڪري اوهان لاءِ لازم آهي ته هندستان تي حملو ڪريو، مرهٽن جي اقتدار کي ختم ڪيو، ڪمزور ۽ عمر رسيده مسلمانن کي، غير مسلمانن جي چنبي مان آزاد ڪريو، خدا حفاظت ڪندو. جي ڪافرن جو تسلط قائم رهندو ته مسلمان اسلام کي وساري ويهندا ۽ اهو وقت پري ناهي، جو خبر ئي نه رهندي، ته ڪا مسلمان قوم هئي، جيڪا غير مسلمانن کان مختلف هئي“.
مهاتما گانڌي پنهنجي ڪتاب ۾ لکيو آهي، ته ”انگريز ڪو هندوستان ڪين فتح ڪيو هئو، اهو اسان هنن کي ڏنو آهي. هنن جي طاقت اسان تي قبضو ڪين ڪري ويٺي آهي، پر اسين هنن کي رکي ويٺا آهيون. ڪمپني بهادر (ايسٽ انڊيا ڪمپني) وٽ اها اهليت ۽ ارادو ڪين هو، ته هو ڪا بادشاهي هٿ ڪندا. هنن جي آفيسرن کي ڪنهن هندستان جي سون چاندي ڏيکاري، ڪنهن هنن جون شيون ۽ جنسون خريد ڪيون. تاريخ ۾ شاهدي موجود آهي، ته اسان ڪهڙيون غلطيون ڪيون. جڏهن اسان جا حاڪم وڙهندا هئا، ته ”ڪمپني بهادر“ وٽ ويندا هئا، مدد وٺندا هئا ۽ هڪ ٻئي کي ختم ڪندا هئا. اهڙي طرح انگريز واپار ڪندي، جنگيون به جوٽيندا هئا. انگريز کي ڏوهه ڏيڻ بدران، سمجهون ته اسان هندستان انگريز کي ڏنو آهي“.
ان وقت 1831ع ڌاري هنن شهيد سيد احمد راءِ بريلوي ۽ اسماعيل سيد جي اڳواڻي ۾ اقتدار لاءِ ڪوشش ڪئي، پر ڪامياب ڪين ٿيا. اها تاريخي حقيقت به عالم آشڪار آهي. اڳتي هلون، معلوم ڪريون ته اقتدار کان لٿل مسلمانن، ڪيئن اڳتي وڌڻ لاءِ منصوبا جوڙيا. هنن اول ۾ 1857ع واري فوجي بغاوت ۾ انگريزي فوج کي شڪست ڏئي، دهليءَ ۾ پهچي بادشاهه بهادر شاهه ظفر کي، تخت تي ويهاري مغل سلطنت جو ڄڻڪ پايو وڌو. جنهن ۾ نه لياقت هئي ۽ نه فوجي ۽ غير فوجي وسيلا. سندن مغل اعظم وارا شهنشاهي طور طريقا، جنهنجو جيڪو حشر ٿيو سو تاريخ جو حصو آهي. مغل شهنشاھ بهادر شاھ ظفر جا پٽ شهيد ٿيا ۽ هنکي انگريزن رنگون ۾ قيد ۾ رکيو، جتي ئي هن وفات ڪئي.
پوءِ ته انگريز جو تسلط ساري هندستان تي ڇانئجي ويو ۽ 1857ع واري غدر کانپوءِ لنڊن واري انگريز حڪومت، ڪمپني کان اقتدار کسي خود سڌو پنهنجي حوالي ڪيو. ان کانپوءِ سر سيد احمد خان مسلمانن کي انگريز خلاف ٿيڻ بدران، هندن يا ڪانگريس سان گڏجي، آزادي وٺڻ ۽ جمهوريت قائم ڪرڻ بدران مسلمانن کي جدا تيار ڪرڻ شروع ڪيو (۽ پڻ عليڳڙهه جي تعليمي اداري ذريعي) ته انگريز جو ساٿ ڏيئي، انهن جي اثر هيٺ، ڪلچر هيٺ، هنن جي سائنسي ۽ جديد سياسي خيالن جي سايه ۾ شڪست کاڌل مسلمانن کي وڃي اڳيان آندو.
سر سيد احمد خان، جديد يورپ (انگريزي) سوچ جي اثر هيٺ، مسلمانن جو هندستان ۾ سندن اسلامي سياست کي انگريز جو زيردست بڻائي، سندن اقتداري دور کي مضبوط ڪيو. هن جي عليڳڙهه واري تحقيق منجهن نواڻ پيدا ڪئي هئي. هندستان جي مسلمان، اقليت وارن صوبن ۾ ٻه قومي نظريه واري قومپرستي تحت سياست ڪئي. انهي ٻه قومي نظرئي جو مطلب هو ته مسلمان پنهنجي مذهب مطابق جدا قوم آهن. هو قوم جي تاريخي ۽ قومي ارتقا کان انڪاري آهن، پر ساڳئي وقت پاڻ قوم سڏائي، باقي هندوستان سان جڙيل ۽ جي تاريخي وهڪري کان پاڻ کي جدا سمجهي، هڪ مذهب مطابق قوم سڏائي سياست ۾ اڳتي وڌيا. هو حقيقت ۾ هندوستان جي ٻين صوبن جي جدا تاريخي ۽ قومي وجود جنهن ۾ مسلمانن جي ڪاوش به شامل هئي، انهي کان روگرداني ڪري، دهلي مغل سلطنت ۽ متصل يوپي UP معنيٰ آگري ۽ اوڌ جي يونائيٽيڊ صوبن جي ڪلچر، تاريخي وهڪرن کي مسلمان قوم بڻائڻ جو راڳ آلاپيو، حالانڪه اهي دهلي جا سلطان ۽ شهنشاھ سنڌ ۽ ٻين قومي وحدتن کي پنهنجو حصو ڪين سمجهندا هئا، پر فتح ڪري مفتوح قوم ۽ علائقو تصور ڪندا هئا. اسان سنڌ وارن ۽ هندوستان جي ٻين قومن پنهنجي قومي حيثيت کي وساري هنن جي مغلائي ۽ سلطاني تسلط کي قبول ڪري پنهنجي اصليت کي وساري ويٺاسون، اهو ٻه قومي نظريو جنهن تي پاڪستان جو بنياد رکيو ويوآهي، سو ته غلط ثابت ٿيو آهي. هن وقت بنگلاديش جو وجود ۽ ٻين صوبن ۾ قومي حقن جو سوال ئي هن وقت اهم ٿي بيٺو آهي.
برصغير هند ۽ پاڪستان هڪ قوم ڪين هئا. اهي آزاد، خودمختيار ۽ خود اختيار قومون آهن. جن کي دهلي جا مغل ۽ سلطان ۽ پوءِ انگريز صوبا سڏي، پنهنجي قبضي تحت رکندا آيا آهن. اسان سنڌ ۾ ته اهو وساري ويٺا هئاسون ته اسين ڪو آزاد قوم ۽ خودمختيار ملڪ آهيون. اهو ڪريڊٽ، اهو جس، اهو داد ۽ اهو سهرو جي ايم سيد جي سر تي آهي، مڃڻو پوندو ته اسانکي ننڊ مان اٿاريو اٿس، ته اسين قديمن کان تاريخي عمل سان هڪ قوم آهيون، سڌريل نيشن آهيون ۽ آزادي جا خودمختياري ۽ خوداختياري جا حقدار آهيون. جنهن لاءِ محترم جي ايم سيد عمر جا 30 سال جيل ۽ نظربندي ۾ ڀوڳيا، اهو احسان تڏهن لاهي سگهنداسون، جڏهن هن جي فڪر موجب تحريڪن کي ڪامياب بڻائينداسون. اهڙن لاءِ لطيف سائين جو هي شعر آهي.
سکر سيئي ڏينهن، جي مون گهاريا بند ۾،
وَسايم وڏ ڦڙو، مٿي ماڙين مينهن،
نيئر منهنجو نينهن، اجاري اڇو ڪيو.
روچي رام