ڳالهه جي شروعات !
جيتري قدر مون کي ڄاڻ آهي ته پريس جو دور اچڻ کان پوءِ مختلف زبانن ۾ سيرت تي جيڪي ڪتاب لکيا ويا آهن، اهي هڙئي تقليدي يا عقيدت منديءَ جي اسلوب ۾ لکيا ويا آهن. پر جيڪڏهن ڪو ڪتاب قديم اسلوب کان هٽي به لکيو ويو آهي ته اهو فرق به رڳو ظاهري آهي. اصل حقيقت جي لحاظ کان به اهي ڪتاب عقيدت منديءَ وارا ئي آهن، جيتوڻيڪ خود پسند ماڻهو پنهنجي خوشفهميءَ جي ڪري انهن کي مجتهدانه سمجهي وٺندا آهن.
مقلدانه اسلوب ڪهڙو آهي؟ اهو ٻُڌائڻ جي لاءِ ڪنهن وضاحت جي گهرج ڪونهي. اوهين سيرت جي موضوع تي لکيل ڪنهن به ڪتاب کي ڏسو، اهو اوهان جي لاءِ مقلدانه اسلوب جو هڪ تعارف هوندو.
مجتهدانه اسلوب جو مطلب اهو آهي ته سيرت نبويءَ کي نئين سر جديد اصطلاحن ۾ سمجهڻ جي ڪوشش ڪئي وڃي. اڄ جو انسان جن اصطلاحن ۾ سوچي ٿو، انهن اصطلاحن ۾ نئين سر سيرت نبويءَ جي وضاحت ۽ تدوين ڪئي وڃي.
قديم زماني ۾ سيرت جي عنوان سان جيڪي ڪتاب لکيا ويا آهن، جهڙوڪ: سيرت ابن هشام، انهن ۾ يقيناً واڌاري جي گهرج آهي، پر واڌارو اهڙو نه جيڪو پوءِ جي دور ۾ ڪيو ويو.
اصل ۾ سيرت جي شروعاتي ڪتابن ۾ سيرت جا ڪجهه حصا آيا آهن. اُن جا ڪيترائي حصا انهن ڪتابن ۾ شامل ٿي نه سگهيا آهن. اهي حصا اڃا به حديث جي ڪتابن ۾ موجود آهن. اهي مختلف عنوانن تحت حديث جي ڪتابن ۾ ٽڙيا پکڙيا پيا آهن. ضرورت ان ڳالهه جي آهي ته حديث جي ڪتابن جو اُن نقطه نظر سان اُڀياس ڪري، سيرت جي حصن کي انهن مان ڪڍي، انهن کي سيرت جي ڪتابن ۾ شامل ڪيو وڃي، پر اهو ڪم ٿي نه سگهيو. سيرت جا اهي قيمتي حصا اسين متفق طور تي حديثن جي ڪتابن ۾ ڏسون ٿا، پر سيرت جي عنوان تحت اهي اسان جي سامهون نٿا اچن. تنهن ڪري عام پڙهندڙ انهن حصن کي سيرت نبويءَ طور اخذ نٿو ڪري سگهي. پڙهندڙ تي انهن جو اهو اثر نٿو ٿئي، جيڪو واقعي طور ٿيڻ گهرجي.
شروعاتي دور ۾ سيرت جا ڪتاب فقط سيرت نبويءَ تي مشتمل هوندا هئا. جهڙوڪ: ابن اسحاق جي سيرت. جيڪا هاڻ ”سيرت ابن هشام“ جي شڪل ۾ اسلامي ڪتب خانن ۾ موجود آهي. پوءِ جي سيرت نگارن اُن ۾ به واڌارو ڪيو. هو سيرت جي موضوع تي ٻيون به ڪيتريون ئي شيون شامل ڪرڻ لڳا. جهڙوڪ: ابن قيم جي ڪتاب ”زاد المعاد“ ۾ فقهي مسئلا، حسنين هيڪل جي ڪتاب ”حيات محمد صه“ ۾ مستشرقين کي جواب وغيره. ان رجحان کي مولانا سيد سليمان ندويءَ آخري حد تائين پهچائي ڇڏيو، هن ته سيرت کي اسلام جي انسائيڪلوپيڊيا بنائڻ جي ڪوشش ڪئي.
اُن قسم جي توسيع ليکڪ جي علمي ڪمال جو اظهار ته ٿي سگهي ٿو، پر اهو سيرت جي مطالعي جو ڪو گهربل طريقو نه آهي. سيرت نبويءَ جو اصل مقصد قرآن موجب ”اسوه نبوي“ کي ڄاڻڻ آهي (الاحزاب 21) پر ذڪر ڪيل قسم جي ڪتابن ۾ اهو پاسو ايترو ته دٻجي ٿو وڃي، جو پڙهندڙ ان مان سيرت جي اصل غذا حاصل نه ٿو ڪري سگهي.
هن ڪتاب ۾ سيرت جو اُڀياس ان خاص پاسي کان ڪيو ويو آهي. پر اهو موضوع جو مڪمل اُڀياس ڪونهي. هن ڪتاب جي حيثيت اصل ۾ ان موضوع سان تعارف جي آهي، نه ڪي ان موضوع جي جامع بيان واري.
وحيد الدين
21 آڪٽوبر 1998ع