رسالت جو اظهار
اها شئي جنهن کي قرآن مجيد ۾ ”اظهار دين“ چيو ويو آهي، اهو ڪو وقتي واقعو نه هو، پر اهو پنهنجي نوعيت جي لحاظ کان اسلام جي ابدي غلبي جو اعلان هو. اُن جو مطلب اهو ٿيو ته فڪر ۽ نظر جي دنيا ۾ اهڙو انقلاب پيدا ڪيو ويو، جنهن نظري حيثيت سان سدائين اسلام کي ظاهر ۽ غالب ڪري ڇڏيو. اهو امڪان خدا پاران کوليو وڃي ٿو، پر اُن کي استعمال ڪري واقعي جي صورت ۾ وجهڻ اهو خود اهل اسلام جو ڪم آهي.
پيغمبر ۽ اصحابي سڳورن جي ذريعي ستين صديءَ ۾ جيڪو انقلاب آندو ويو، اُن جو مقصد قرآن ۾ ”اظهار دين“ ٻڌايو ويو آهي. ارشاد فرمايو ويو آهي:
”هو چاهين ٿا ته الله جي روشنيءَ کي وسائي ڇڏين ۽ الله پنهنجي روشنيءَ کي پورو ڪرڻ کان سواءِ مڃڻ وارو نه آهي، پوءِ ڀلي اهو منڪرن جي لاءِ ڪيترو ئي اڻ وڻندڙ ڇو نه هجي. هن پنهنجي رسول کي موڪليو آهي. هدايت ۽ دين حق سان گڏ، ته جيئن اُن کي سڄي دين تي غالب ڪري، پوءِ ڀلي اها مُشرڪن لاءِ اڻ وڻندڙ هجي. (التوبه 33 ــ 32)
عربي زبان ۾ اظهار جي معنيٰ ”غلبو“ آهي. هتي اظهار دين جو مطلب سياسي غلبو نه آهي، بلڪه فڪري غلبو آهي. ان جو مطلب اهو آهي ته فڪري ۽ نظرياتي لحاظ کان خدا جو دين مٿانهين حيثيت حاصل ڪري. نظرياتي سچائي ڪنهن ٻي دين جي حق ۾ باقي نه رهي.
خدا جي دين کي فڪري غلبي جو هنڌ عطا ڪرڻ ڪا سولي ۽ سادي ڳالهه نه آهي. اهو دراصل نئين تاريخ کي ظهور ۾ آڻڻ جي هم معنيٰ آهي. واقعي جي اعتبار جي لحاظ کان خدا جي دين کي مٿانهين حيثيت حاصل آهي. پر قديم زماني ۾ انساني علم ۽ فڪر جي ارتقا وهم جي بنياد تي ٿي. جنهن دين حق جي اُن فطري حيثيت تي پردو وجهي ڇڏيو.
الله تعاليٰ جي مشيت اها ٿي ته پيغمبر آخر الزمان جي ذريعي هڪ اهڙو فڪري انقلاب آندو وڃي، جيڪو ان هٿرادي اڻ وڻندڙ صورتحال کي بدلائي ڇڏي. ان کان پوءِ خود انساني علم، انساني دين حق جي تصديق ڪرڻ وارا بنجي وڃن. انسان خود پنهنجي مڃيل علمي معيار موجب دين توحيد کي ماڻهن جي لاءِ ثابت ٿيل ڪري سگهجي.
ان آيت ۾ اظهار دين جو مطلب اهائي رباني رٿا آهي. پيغمبر ۽ پاڻ سڳورن جي صحابين جي ذريعي خدا جي تائيد سان جيڪو انقلاب آيو، اُن کان پوءِ انساني تاريخ ۾ هڪ نئون عمل (Process) شروع ٿيو. جنهن جو عملي مقصد اهو هو ته توهان تي پردا چاڪ ٿي وڃن ۽ فطرت ۾ لڪيل اهي علمي شهادتون سامهون اچي وڃن، جن جي ذريعي ”دين توحيد“ جي سچائيءَ کي پڌرو ڪرڻ ممڪن ٿي سگهي. هاڻوڪي دور ۾ اهو انقلاب پنهنجي آخري تڪميل/ پورڻتا تائين پهچي چڪو آهي.
اُن اظهار دين جا خاص طور تي ٻه مقصد هئا. هڪ طرف اهو ته مذهبي جبر جو نظام ختم ٿئي ته جيئن ديني دعوت جو اهو ڪم سولو ٿي وڃي، جيڪو گذريل زمانن ۾ فقط ڏکين حالتن جي ڪري انجام ڏنو پي ويو. ٻيو مقصد اهو ته دليل جي سڄي سگهه رڳو خدا جي دين جي حق ۾ گڏ ٿي وڃي ۽ ٻيا سڀ دين دليل جي سگهه کان مڪمل طور تي محروم ٿي وڃن. اهي ٻئي ڪم هاڻوڪي زماني ۾ تمام وڏي پئماني تي انجام ڏنا ويا آهن. هيٺ مختصر طور تي ان جو ذڪر ڪيو پيو وڃي.
1. قديم زماني ۾ سڄي دنيا ۾ بادشاهت جو نظام هو. بادشاهت جهڙو شخصي نظام فقط جبر جي طاقت تي قائم ٿي سگهي ٿو. تنهن ڪري سڀني بادشاهن هرهنڌ جبر جو نظام قائم ڪري رکيو هو. هنن سدائين فڪري ۽ مذهبي آزادي کي چٿي ٿي ڇڏيو. اهي حالتون عام طور تي ديني دعوت ۽ انساني فڪر جي ارتقا جي لاءِ مستقل طور تي رڪاوٽ هيون. پيغمبر ۽ اصحابي سڳورن جي وسيلي جيڪو انقلاب آندو ويو، تنهن پنهنجي وقت جي سياسي نظام کي ٽوڙي تاريخ ۾ آزادي ۽ جمهوريت جي دور جي شروعات ڪئي. ان انقلاب جا اثر، پراسيس جي روپ ۾ تاريخ انسانيءَ ۾ شامل ٿي ويا. اهو عمل جاري رهيو، ايستائين جو هاڻوڪي زماني تائين اهو پنهنجي پورڻتا تائين پهچي ويو. هاڻ اهو ممڪن ٿي ويو ته دعوت حق جي ڪم کي آزادي جي ماحول ۾ انجام ڏيئي سگهجي.
2. شرڪ، توهماتي مذهب جو ٻيو نالو آهي. قديم زماني ۾ اهوئي شرڪ عالمي ذهن تي ڇانيل هو. ماڻهو مڪمل طور تي توهماتي فڪر سان مغلوب هئا، سائنس جي ترقي ناممڪن ٿي ويئي هئي. پيغمبر ۽ صحابي سڳورن توهماتي نظام کي ختم ڪري ڇڏيو. ايئن هنن علمي طريقي جو دروازو کوليو ۽ سائنس جي دور جي شروعات ٿي. اها تبديلي هڪ پراسيس جي صورت ۾ تاريخ ۾ جاري رهي، نيٺ اچي هاڻوڪي دور تائين پنهنجي پورڻتا تائين پهتي. هاڻوڪي زماني ۾ سائنسي انقلاب اسلامي دعوت جي حق ۾ عظيم امڪان کولي ڇڏيا آهن.
3. سائنسي انقلاب جيڪو دراصل اسلامي انقلاب جي ئي هڪ ضمني (By Product) پيداوار هئي. ان جو هڪ نتيجو اهو نڪتو ته اها شئي وجود ۾ آئي، جنهن کي جديد ڪميونيڪيشن چئجي ٿو. ان نئين دور جي ظهور جي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو اهو ممڪن ٿي سگهيو ته اسلام جي اشاعت جو ڪم عالمي سطح تي ڪري سگهجي. حديث ۾ آيو آهي ته هڪ زمانو اهڙو ايندو جڏهن الله جو ڪلمو دنيا جي سڀني گهرن ۾ داخل ٿي ويندو. (مسند احمد) اها سڌي انداز ۾ ان جديد ڪميونيڪيشن جي دور جي اڳ ڪٿي آهي. ڇو ته ان جي وسيلي کان سواءِ اسلام جي عالمي اشاعت سري کان ممڪن ئي نه ٿئي ها.
4. جديد سائنسي انقلاب جو هڪ نتيجو اهو به آهي ته نوان نوان دليل اسلامي عقيدن جي تائيد ۾ حاصل ٿي ويا. پهرين اسلام جا داعي اسلام تي فقط روايتي دليل قائم ڪري ٿي سگهيا، پر هاڻوڪي زماني ۾ اهو ممڪن ٿي پيو آهي ته اسلامي حقيقتن کي خود انساني علم جي مڃيل معيار تي ثابت ٿيل ثابت ڪري سگهجي.
5. قديم زماني ۾ مذهب جو اڀياس سڳوري انداز ۾ فقط اعتقادي انداز ۾ ڪري سگهبو هو. تنهن ڪري معتبر ۽ غير معتبر مذهب جو فرق علمي طور تي ڌار ڌار نه ٿيو هو. هاڻوڪي زماني ۾ سائنسي انقلاب جي اثر سان مذهبن جو مطالعو ساڳئي نموني بي لاگ تنقيدي انداز ۾ ٿيڻ لڳو آهي، جيئن ٻين سڀني شين جو تنقيدي انداز ۾ جائزو ورتو وڃي ٿو. اُن تنقيدي جائزي نج علمي سطح تي اهو ثابت ڪري ڇڏيو ته تاريخي طور تي فقط اسلام ئي هڪ معتبر مذهب آهي ٻيا سڀئي مذهب تاريخي اعتباريت (Historical Credibility) کان محروم آهن. ان فڪري انقلاب کان پوءِ اهو ممڪن ٿي سگهيو ته اسلام جي سچائيءَ کي نج انساني علم جي معيار تي ثابت ٿيل بنائي سگهجي.
انهن جديد انقلابن هاڻوڪي زماني ۾ اسلام کي بنا مقابلي جي فتح (Unopposed victory) جي فتح تائين پهچائي ڇڏيو آهي. هاڻ گهرج رڳو اُن ڳالهه جي آهي ته مسلمان مدعو قوم جي خلاف تشدد ۽ نفرت جي هر ڪاروائيءَ کي هڪ طرفي طور تي ختم ڪري ڇڏين ته جيئن داعي ۽ مدعوءَ جي وچ ۾ سٺا لاڳاپا قائم ٿين ۽ نارمل حالتن ۾ ماڻهن کي اسلام جو مخاطب بنائي سگهجي. ان نئين صورتحال کان پوءِ اهو ممڪن ٿي پيو آهي ته اسلام ۽ غير اسلام جي وچ ۾ سنجيده ۽ مفيد ڊائلاگ شروع ڪري سگهجي، جنهن جو لازمي نتيجو فقط اسلام جي حق ۾ ظاهر ٿيندو.
[b]هڪ عظيم اُمڪان
[/b]1. جيئن ته دين جي غيبي عقيدن تي سنئون سڌو استدلال قائم نٿو ڪري سگهجي ۽ اهي فقط اڻ سڌي استدلال يا خاص استدلال جي ذريعي ئي ثابت ڪري سگهجن ٿا، تنهنڪري اهل علم اهو سمجهڻ لڳا هئا ته ديني حقيقتون فقط اعتقاد سان ئي واسطو رکن ٿيون، اهي علمي حقيقتون نه آهن. پر اڄوڪي زماني ۾ ائٽم جي ٽٽڻ کان پوءِ علم منطق ۾ جيڪا تبديلي آئي آهي، ان کان پوءِ اهو مڃيو ويو ته خاص استدلال به پنهنجي نوعيت جي لحاظ کان ايترو ئي مناسب ۽ معتبر (Valid) آهي، جيترو سنئون سڌو دليل. ان کان پوءِ ديني حقيقتن کي ان علمي سطح تي ثابت ڪرڻ ممڪن ٿي پيو، جنهن سطح تي غير مذهبي يا مادي نظرين کي ثابت ڪري سگهجي.
2. قديم زماني ۾ انسان جڏهن دنيا تي نظر وجهندو هو ته بظاهر اهو نظر ايندو هو ته هتي ڀانت ڀانت جون شيون هڪٻئي کان مختلف نوعيت جون نظر ٿي آيون. اهو مشاهدو ظاهري لحاظ کان شرڪ جو ذهن پيدا ٿو ڪري. ماڻهو سوچڻ لڳا ته جڏهن شيون گهڻيون آهن ته ان جا خالق به گهڻا هوندا. پر سائنسي اڀياس مان ثابت ٿيو ته اهو فرق ۽ گهڻائي رڳو ظاهري آهي. نه ته سڀ شيون هڪ ئي مادي جا مختلف لقاءُ آهن. اهڙي طرح شرڪ جي حق ۾ فڪري بنياد ختم ٿي ويا ۽ توحيد جي حق ۾ فڪري بنياد قائم ٿي ويا.
3. قرآن جي بيان موجب، هتي سڄي ڪائنات ۾ خدا جون نشانيون لڪيل آهن. سائنس جي اڀياس ان کي ظاهر ۽ معلوم بنائي ڇڏيو (حٰم السجده 53) ايتري قدر جو ڪائنات دلائل رباني جو هڪ عظيم ڪتاب بنجي ويئي.
4. سائنس جي نين دريافتن کان پوءِ ڪيتريون ئي اهڙيون شيون انسان جي ڄاڻ ۾ آيون آهن، جن ديني اهميت رکندڙ واقعن کي نون دليلن سان ثابت ڪرڻ بنائي ڇڏيو آهي. مثال طور ڪاربن 14 ڊيٽنگ ان ڳالهه کي ممڪن بنائي ڇڏيو ته رعميس ٻي (فرعون موسيٰ) جي ممي ٿيل لاش جي صحيح نموني عمر معلوم ڪري سگهجي ۽ ساڳئي نموني قرآن جي بيان جي سائنسي تصديق فراهم ٿي سگهي، جنهن ۾ ٻڌايو ويو آهي ته ”فرعون جي جسم کي محفوظ رکيو ويو ته جيئن اهو پوءِ جي انسانن لاءِ نشاني بنجي سگهي.“ (يونس 92)
[b]اسلام ۽ اڄوڪو دؤر
[/b]اسلام پوري معنيٰ ۾ هڪ پُرامن مذهب آهي. اهڙي حالت ۾ اهو سوال پيدا ٿو ٿئي ته هڪ اهڙو اسلام جيڪو امن جي تعليم ڏيندو هجي، ڇا اهو اڄوڪي دؤر جي لاءِ ريلونٽ (Relevant) آهي. ڇا اهو نين حالتن ۾ پنهنجي لاءِ ٻيهر مٿانهين حيثيت حاصل ڪري سگهي ٿو.
ان جو جواب مڪمل طور تي هائوڪار ۾ آهي. حقيقت اها آهي ته اسلام جو هڪ پُرامن هئڻ ٻڌائي ٿو ته اهو هڪ ابدي مذهب آهي، جيڪڏهن اهو وائلنس (هنسا) جو مذهب هجي ها ته اهو ابدي نه هجي ها. ڇو ته هاڻوڪي زماني ۾ جديد فڪر جي ويجهو وائلنس (هنسا) جو طريقو مڪمل طور تي رد ٿي چڪو آهي. هاڻ انساني ذهن رڳو ڪنهن اهڙي ئي سسٽم کي ويچار لائق يا قبوليت لائق سمجهي سگهي ٿو، جنهن جي تعليم نان وائلنس (اهنسا) تي ٻڌل هجي.
جديد ذهن هر اهڙي ازم کي رد ڪري ڇڏيو، جنهن جو هنسا (تشدد) ۾ يقين هجي ۽ جديد ذهن جي لاءِ تشدد ڪنهن به لحاظ کان قبوليت جوڳو ڪونهي. تشدد پسند نظريا جهڙوڪ: نازي ازم ۽ فاشزم اُن ئي بنياد تي رد ڪيا ويا آهن. جديد انسان مذهبي يا غير مذهبي (Extremism) کي ان ڪري ناپسند ٿو ڪري ته اهو انسان کي ڦيرائي گهيرائي وري به تشدد طرف ٿو وٺي وڃي.
پر اسلام هڪ فطري مذهب آهي. ان ۾ پهرين ڏينهن کان ئي تشدد ۽ وائلنس کي غير ضروري قرار ڏنو ويو آهي. اسلام پهرينءَ ڏينهن کان ئي امن جو علمبردار رهيو آهي، نه ڪي تشدد جو. ماضيءَ ۾ اسلام انساني اڏاوت جي لاءِ هڪ عظيم ڪردار ادا ڪيو، جنهن جي نتيجي ۾ انساني تاريخ نئين ترقياتي دور ۾ داخل ٿي. اڄ وقت اچي ويو آهي ته اسلام هڪ ڀيرو ٻيهر پنهنجو تعميري ڪردار ادا ڪري ۽ انساني تاريخ کي ٻيهر ترقي جي نئين دور ۾ داخل ڪري.
اها شئي جنهن کي سائنس يا ٽيڪنيڪل ترقي چيو وڃي ٿو، اها فطرت جي ڳولا جو نتيجو آهي. اها فطرت سدائين کان اسان جي دنيا ۾ موجود هئي. پوءِ ان جي ڳولا ۾ ايتري دير ڇو ٿي. جيڪا سائنسي ترقي گذريل ڪجهه سؤ سالن ۾ نظر اچي ٿي، اها هزارين سال اڳ ڇو نه ظهور ۾ اچي سگهي.
ان جو سبب اهو هو ته قديم زماني ۾ مذهب ۽ سائنس (علم الاهي ۽ علم انساني) هڪٻئي سان جڙيل هئا. ساڳئي طرح مذهبي داروگير (جبر) سائنس جي ترقيءَ ۾ هڪ مستقل رڪاوٽ هو. اسلام هي ڪيو ته مذهب کي (جيڪو عملي طور تي توهان تي عقيدن جو مجموعو بنجي ويو هو) سائنسي تحقيق کان ڌار ڪري ڇڏيو. جهڙوڪ: چنڊ گرهڻ ۽ سج گرهڻ کي انساني تقدير سان جوڙيو ويو هو. پيغمبر اسلام اعلان ڪيو ته گرهڻ جو انساني تقدير سان ڪوبه واسطو نه آهي. اهي سڀ فلڪياتي واقعا آهن، نه ڪي تقديري واقعا. (فتح الباري 2/611)
کجورن جي پالي نيشن (تائيبر نخل) جي مشهور واقعي ۾ پيغمبر اسلام اعلان فرمايو ته: اهڙن معاملن ۾ اوهين پنهنجن تجربن موجب عمل ڪريو. ڇو ته انهن سڀني مامرن کي اوهين وڌيڪ بهتر ٿا ڄاڻو. (صحيح مسلم بشرح النووي 15/117)
اهو مذهب ۽ سائنس کي هڪٻئي کان جدا (Divided) ڪري ڇڏڻ هو. ايئن سائنسي تحقيق کي پنهنجي عمل جي لاءِ آزاديءَ جو ماحول ملي ويو. ان کان پوءِ تاريخ ۾ پهريون ڀيرو ايئن ٿيو ته سائنسي علم مذهب جي مداخلت کان سواءِ آزاداڻي نموني ترقي ڪرڻ لڳو ۽ تدريجي طور تي اڳيان وڌندي اڄوڪين حالتن تائين پهچي ويو.
اڄ انسان ٻيهر هڪ ٻي سخت مسئلي سان منهن ڏيئي رهيو آهي. اهو هيءَ ته سائنس ۽ ٽيڪنالاجيءَ ۾ غير معمولي ترقي جي باوجود انساني زندگي ڪيترن ئي مسئلن ۾ ڦاٿل آهي ۽ انهن مان ڇوٽڪاري ملڻ جو ڪو رستو اُن کي نظر نٿو اچي.
اهو جديد مسئلو هڪ لفظ ۾ آزاديءَ جي حد کي نه ڄاڻڻ جو مسئلو آهي. جديد انسان آزادي کي هڪ اُتم سٺائيءَ جي صورت ۾ ڳولهي ته لڌو، پر هو آزادي جي حد کي ڳولهي نه سگهيو. تنهن ڪري آزادي وٽس لامحدود شڪل اختيار ڪري انارڪي ۽ ڇڙواڳيءَ جي هم معنيٰ بنجي ويئي. هاڻوڪي دور ۾ اولهائين سماج ۾ جنم وٺندڙ سڀني مسئلن جو اصل سبب اهوئي آهي. انسان کي هاڻ هڪ اهڙي آئيڊيالوجيءَ جي گهرج آهي، جيڪا انسان آزاديءَ جي حد کي ٻڌائي، جيڪا گهربل آزادي ۽ غير گهربل آزادي جي وچ ۾ سَنڌو وجهي سگهي. ان قسم جي آئيڊيالوجي فقط اسلام ئي فراهم ڪري سگهي ٿو.
اڄ بهترين وقت اچي ويو آهي ته انسان کي اسلام جي اها آئيڊيالوجي پيش ڪئي وڃي ۽ هو ان کي دل سان قبول ڪري.
ڪميونزم جي زوال (1991ع) کان پوءِ سڄي دنيا ۾ هڪ نظرياتي خلا پيدا ٿي پيو آهي. اهو خلا رڳو اسلام ئي ڀري سگهي ٿو. اڄ جي دنيا ۾ اهڙا ملڪ آهن، جيڪي اقتصادي سپر پاور يا فوجي سپر پاور جي حيثيت اختيار ڪري چڪا آهن. پر نظرياتي سپر پاور جي جاءِ خالي آهي ۽ اهو امڪاني طور تي فقط اسلام جو ئي حصو آهي. اسلام جي حق ۾ ان عظيم امڪان کي واقعو بنائڻ ۾ رڳو هڪ ئي رڪاوٽ آهي ۽ اُهو اِهو ته اڄوڪي دؤر جي مسلم تحريڪن تشدد وارو رخ اختيار ڪري ورتو آهي. انهن تحريڪن اسلام کي دنيا جي سامهون هڪ تشدد پسند مذهب (وائلنٽ رليجن) جي روپ ۾ پيش ڪيو آهي. اُن آڌار تي اڄ جو انسان اسلام کان ڇرڪي ٿو ۽ اهو اعتدال واري ذهن سان اسلام جو مطالعو نٿو ڪري. جيڪڏهن ان مصنوعي صورتحال کي ختم ڪيو وڃي ۽ اسلام کي ٻيهر نان وائلنٽ مذهب يا پيس فل سسٽم جي انداز ۾ دنيا جي سامهون آندو وڃي ته انسانيت ٻيهر ان کي پنهنجي دل جو آواز سمجهي، اهو قبول ڪري وٺندي.
جديد انسان کي هڪ نئين مذهب يا سسٽم جي ڳولا آهي. هڪ اهڙو نظام، جنهن جي تعليم امن تي ٻڌل هجي، جيڪا توهماتي عقيدن کان خالي هجي. جنهن ۾ گهرن نفسياتي سوالن جا جواب موجود هجن، جيڪو سائنسي حقيقتن سان نه ٽڪرائيندو هجي، جيڪو پنهنجي پويان هڪ ڪامياب تاريخ رکندو هجي.
اڄ ڪلهه ان قسم جو مذهب اسلام کان سواءِ ٻيو ڪوبه ڪونهي ۽ اهو فقط اسلام ئي آهي، جيڪو انهن سڀني شرطن تي پورو ٿو لهي. انفرادي طور تي اڄ به ڪيترائي اهڙا مرد ۽ عورتون آهن، جن اسلام جو مطالعو ڪرڻ کان پوءِ اسلام جي خصوصيت جو اعتراف ڪيو آهي. انهن ۾ هڪ تعداد اهو به آهي، جيڪو نظري طور تي اسلام جي ان گُڻ جو اعتراف ڪري ٿو ۽ هڪ تعداد اهو آهي جنهن اڳتي وڌي باقاعده طور تي اسلام قبولي ورتو.
[b]دعوه ايڪٽوزم
[/b]اسلامڪ ايڪٽوزم پنهنجي ميٿڊ جي لحاظ کان اهنسا تي ٻڌل آهي، ۽ پنهنجي نشاني جي لحاظ کان دعوت تي. دعوت حقيقت ۾ اسلام جي اشاعت جي لاءِ پُرامن جدوجهد جو نالو آهي. ان لحاظ کان اهو چوڻ درست ٿيندو ته اسلامڪ ايڪٽوزم دراصل دعوت ايڪٽوزم آهي.
دعوت جو ڪم ڪو سادو ڪم ڪونهي. اهو هڪ اهڙو ڪم آهي جيڪو ڪليدي عمل جي حيثيت رکي ٿو. ان ڪم کي ڀرپور طريقي سان انجام ڏنو وڃي ته باقي گهرجون پاڻمرادو حاصل ٿي وڃن ٿيون. اُن سلسلي ۾ قرآن جا ڪجهه حوالا هتي نقل ڪجن ٿا.
1. اي رسول! جيڪي تنهنجي پاليندڙ جي طرفان تو ڏي لاٿو ويو آهي، سو پهچاءِ ۽ جيڪڏهن تو ايئن نه ڪيو ته (ڄڻ) تو سندس پيغام نه پهچايو ۽ الله توکي ماڻهن کان بچائيندو. بيشڪ الله ڪافر قوم کي سڌو رستو نه ٿو ڏيکاري. (المائده 67)
2. دعوت جي ذريعي دشمن به دوست بنجي وڃي ٿو (حٰم السجده 34)
3. دعوت جي ذريعي اسلام جي نظرياتي مٿڀرائپ ثابت ٿئي ٿي ۽ بيشڪ نظرياتي برتريءَ کان وڏي ٻي ڪابه شئي نه آهي. (يونس 32)
4. دعوت جي ذريعي اُمت جي اندر هاڪاري مزاج پيدا ٿئي ٿو، جنهن کي قرآن ۾ نصح ۽ امانت چيو ويو آهي. (العمران 68)
5. دعوت جو ڪم انسان جي وسيلي ٿئي ٿو. پران جي لاءِ موافق حالتون خدا تعاليٰ طرفان ئي مهيا ڪيون وڃن ٿيون. جيئن مينهن خدا پاران وسي ٿو، پر زراعت جو عمل هاري انجام ڏي ٿو. هاڻ اهل اسلام جو ڪم اهو آهي ته هو ٻين بي نتيجه ڪمن ۾ پنهنجي سگهه نه وڃائين ۽ هو پنهنجي سموري سگهه دعوت جي ڪم ۾ لڳائين. ان عمل جي ئي ذريعي سڀئي بهترين نتيجا حاصل ٿيندا.
پيغمبر اسلام ۽ سندس لڳ ڀڳ ٻه سؤ اصحابي، مڪي مان ان حال ۾ نڪتا هئا، جو مڪي جي سردارن سندن مڪي ۾ رهڻ ناممڪن بنائي ڇڏيو هو. ان حد تائين جو هو پيغمبر اسلام کي قتل ڪرڻ جي لاءِ به تيار ٿي ويا هئا. پر مڪي کان مديني پهچي پاڻ سڳورن جيڪا پهرين تقرير ڪئي، ان ۾ نه ڪا تلخي هئي ۽ نه ئي وري مڪي وارن جي خلاف انتقامي تشدد جي ڪا ڳالهه. (ڏسو سيرة ابن هشام الجزء الثاني صفحو 19 ــ 118)
پاڻ سڳورن مديني پهچي سڀ کان وڌيڪ اهميت سان جيڪو ڪم ڪيو، اهو ڀرپاسي جي سڀني قبيلن سان امن جو معاهدو ڪرڻ هو، جهڙوڪ: بنو خزاعه وغيره. يعني اهو ته نه اوهين اسان سان وڙهندا ۽ نه اسين اوهان سان وڙهنداسين. انهن امن معاهدن ۾ عرب جا ڪيترائي قبيلا شامل ٿي ويا.
البت مڪي جي قريشن جارحيت تي زور ڀريو ۽ عملي طور تي ڪجهه جنگي قدم پڻ کنيا. پر نيٺ هجرت جي ڇهين سال پاڻ سڳورن ”حديبيه“ جي هنڌ تي ساڻن به امن جو معاهدو ڪري ورتو. جيتوڻيڪ اهو معاهدو قريشن جي هڪ طرفي شرطن تي ڪيو ويو هو.
اسلام مڪمل طور تي هڪ امن پسند مذهب آهي. جيڪڏهن ٻيا ماڻهو تشدد ۽ بدامنيءَ جي فضا پيدا ڪن ته اسلام جي تقاضا اها آهي ته اهڙن موقعن تي جوابي تشدد نه ڪيو وڃي. بلڪه ردِعمل کان بچندي اهڙي هاڪاري ڪاروائي ڪئي وڃي ته اهل اسلام ۽ غير اهل اسلام جي وچ ۾ امن قائم ٿي سگهي. ان جو ڪارڻ اهو آهي ته اسلام انساني سماج ۾ جن مقصدن کي وڌائڻ چاهي ٿو، اهي رڳو امن جي ماحول ۾ ئي عمل جوڳا ٿي سگهن ٿا. تشدد ۽ ٽڪراءُ جي ناڪاري فضا ۾ اسلام جو ڪوبه مقصد حاصل ٿي نٿو سگهي.
اهوئي سبب آهي ته پيغمبر اسلام ﷺ سدائين هڪ طرفي صبر جي اصول تي عمل ڪيو. جڏهن به ٻين نفرت ۽ تشدد جي باهه ڀڙڪائڻ چاهي ته الله جي حڪم موجب پاڻ سڳورن اهڙيون تدبيرون اختيار ڪيون، جو تشدد جو ماحول ختم ٿي اعتدال ۽ باهمي محبت جو ماحول جڙي پيو. (المائده 63)
پيغمبر اسلام جي زماني ۾ دين جو جيڪو اظهار ٿيو، اهو بعد جي زمانن ۾ به گهربل آهي. هر دؤر جي مسلمانن جو اهو فرض آهي ته هو هر قسم جي ڪوشش ڪري اُن کي نسل درنسل جاري رکن.
اهو هڪ غير سياسي نشانو آهي ۽ ان کي غير سياسي طريقي سان ئي حاصل ڪري سگهجي ٿو. اُن مقصد جي حاصلات لاءِ اهائي تحريڪ درست آهي، جيڪا اسلام جي نج فڪري ۽ نظرياتي اعتبار کان اُٿي ۽ مڪمل طور تي امن جي دائري ۾ ان جي جدوجهد جاري رهي.