اسوة حسنه
اها آيت عزوه احزاب (خندق) جي پسمنظر ۾ لٿي. پر تفسير جي اصول موجب ان جو اطلاق عام آهي. پنهنجي عمومي مفهوم جي لحاظ کان آيت جو مطلب اهو آهي ته نه رڳو جنگ خندق (احزاب) پر هر لحاظ کان پيغمبر جي زندگي اسان جي لاءِ بهترين نمونو آهي. خدا جو سچو ٻانهو اهو آهي، جيڪو خدا جي رسول کي پنهنجي سڄي زندگي جي لاءِ نمونو بنائي.
اسوة حسنه جو مطلب عام معنيٰ ۾ ”اصول ڪامله“ ڪونهي، پر اسوة صحيح آهي، يعني ان جو مطلب اهو ڪونهي ته فهرست جي لحاظ کان پاڻ سڳورن جي زندگيءَ ۾ هر قسم جا نمونا ملن ٿا، پر ان جو مطلب اهو آهي ته اصول جي لحاظ کان پاڻ پنهنجي عملي زندگي ۾ انهن اخلاقي قدرن جو سٺي نموني مظاهرو ڪيو آهي، جيڪي انسان جي لاءِ بهترين قدرن (Values) جي حيثيت رکن ٿا.
اسوة حسنه کي جيڪڏهن فهرست جي لحاظ کان ”اسوة ڪامله“ جي معنيٰ ۾ ورتو وڃي ته اهڙي فهرست نه پيغمبر اسلام جي زندگيءَ ۾ موجود آهي ۽ نه ڪنهن هڪ شخص جي زندگي ۾ ”ان قسم جي عملي جامعيت“ ملي سگهي ٿي. جهڙوڪ: فهرست جي نظريي سان ڏسبو ته هڪ شخص چئي سگهي ٿو ته پاڻ سڳورن جي زندگي ۾ يتيمي جو نمونو ته موجود آهي، پر غير يتيمي جو نمونو موجود ڪونهي. پاڻ سڳورن جي زندگيءَ ۾ اهو نمونو ته ملي ٿو ته ڌيئرن سان ڪو پيءُ ڪيئن هلي، پر ڪو پيءُ پنهنجي پُٽن جي تربيت ڪيئن ڪري، پاڻ سڳورن وٽ اُن جو ذاتي نمونو موجود ڪونهي. ايئن ڪو شخص چئي سگهي ٿو ته پاڻ سڳورن وٽ نيزي ۽ تلوار سان جنگ ڪرڻ جو نمونو ته آهي، پر گن ۽ ميزائل جي ذريعي جنگ جو نمونو ڪونهي. پاڻ سڳورن وٽ روايتي دؤر جي معاملن جو نمونو ته ملي ٿو، پر سائنسي دؤر جي معاملن جي لاءِ پاڻ سڳورن وٽ سڌو سنئون نمونو موجود ڪونهي وغيره.
رسول الله جي زندگي بيشڪ ڪامل نمونو آهي. پر اهو ڪامل نمونو اصول جي لحاظ کان آهي نه ڪي عملي لحاظ کان. پيغمبر اسلام دراصل اخلاق جا اعليٰ اصول ٻڌائڻ جي لاءِ آيا هئا ۽ پاڻ اُن موجب هڪ ڀرپور زندگي گذاريائون ۽ هر پيش ايندڙ معاملي ۾ عملي نمونو قائم ڪيائون، ائين پاڻ سڀني انسانن جي لاءِ هڪ بهترين ماڊل بنجي ويا. پر اهو ماڊل اصولي مفهوم ۾ آهي، نه ڪي هر قسم جي عملي تفصيلن جي مفهوم ۾. جهڙوڪ: پاڻ واپاري جو عملي نمونو پيش ڪيو ته صرف ديانتداري جي لحاظ کان هو، نه اهو ته ڪمپيوٽر جي دؤر ۾ واپاري ڪم کي ڪيئن منظم ڪيو وڃي.
ان سلسلي ۾ اها ڳالهه به ذهن ۾ رکڻ گهرجي ته پاڻ سڳورن جي نموني جو واسطو هر انساني معاملي سان آهي، نه ڪي ڪجهه بنيادي معاملن سان. تنهنڪري اسين ڏسون ٿا ته پاڻ کائڻ جي شين مان ڪجهه شين کي حرام ٻڌايو ته ڪن کي حلال قرار ڏنو ۽ حڪم ڏنو ته حلال شيون کائو ۽ حرام شين کان پاسو ڪريو. ٻي طرف ”تابير نخل“ جي مشهور واقعي ۾ پاڻ سڳورن فرمايو ته: انتم اعلم با مر دنياکم (صحيح مسلم بشرح النووي 15/118) ٻين لفظن ۾ اهو ته باغباني (Horticulture) جهڙن معاملن ۾ اوهان کي آزادي آهي ته پنهنجي تجربي ۽ تحقيق موجب، جيڪو به طريقو اوهان کي فائدي وارو لڳي، اُن تي عمل ڪريو.
هاڻ ان معاملي ۾ هڪ ٻي پهلوءَ کان به ڌيان ڌريو. مذڪوره قرآني آيت جو مطلب اهو آهي ته پيغمبر اسلام جي زندگي ۾ اوهان کي جيڪي به نمونا ملن، سي اختيار ڪري وٺو ۽ پنهنجي زندگيءَ ۾ انهن جي پيروي ڪريو. پر جيڪڏهن اونهائيءَ سان ويچاريو وڃي ته خبر پوندي ته اهو معاملو ڪو سادو به ڪونهي.
رسول الله جي پيغمبراڻي زندگي ٽيويهه سال هئي. ٽيويهن سالن جي ان عرصي ۾ ٽيويهن کان به وڌيڪ مختلف، بلڪه ظاهري طور متضاد نمونا ملن ٿا. جهڙوڪ: مڪي ۾ شروع ۾ پاڻ لڪي نماز پڙهندا هئا. پر تيرهن سالن کان پوءِ پاڻ سڳورا مديني پهتا ته اتي اعلان سان نماز پڙهيائون. مڪي زندگي ۾ تيرهن سالن تائين پاڻ سڳورا ڪعبي ۾ بُت رکيل ڏسندا هئا، پر پاڻ ڪڏهن به انهن کي ٽوڙڻ جي ڪوشش نه ڪيائون. پر مڪي جي فتح کان پوءِ پاڻ سڳورن سڀني بُتن کي ٽوڙڻ جو حڪم ڏنائون. مڪي دؤر ۾ پاڻ سڳورا ماڻهن کي فقط توحيد جي عقيدي، جنت ۽ دوزخ جون آيتون ٻڌائيندا هئا. پر پوءِ مدني دؤر ۾ پاڻ زندگيءَ جي مختلف پهلوئن بابت عملي احڪام به ماڻهن کي ٻڌايا. مڪي دؤر ۾ پاڻ سڳورن ڪعبي کي عبادت جو ”قبلو“ بنايو ۽ جڏهن مديني پهتا ته لڳ ڀڳ 16 مهينن تائين بيت المقدس ڏانهن منهن ڪري نماز پڙهندا رهيا. مڪي دؤر ۾ پاڻ سڳورن باجماعت نماز جو نظام قائم نه ڪيو، پر جڏهن مديني پهتا ته پاڻ سڳورن اُتي مسجد جوڙي ۽ ۽ باجماعت نماز جو نظام قائم ڪيو وغيره وغيره.
هاڻ سوال اهو آهي ته انهن مختلف ۽ بظاهر متضاد نمونن تي ڪيئن عمل ڪجي. اها ڳالهه چٽي آهي ته انهن سڀني نمونن تي هڪ ئي وقت ۾ عمل نٿو ڪري سگهجي. هڪ نموني تي عمل ڪرڻ جي لاءِ ٻيو نمونو ڇڏڻو پوندو. جهڙوڪ: پيغمبر جي زندگي ۾ صبر ۽ درگذر جو نمونو به آهي ته جنگ ۽ ٽڪراءُ جو نمونو به. هاڻ ڪوبه شخص ايئن نٿو چئي سگهي ته هڪ ئي وقت ۾ ٻنهي نمونن تي عمل ڪري. هو جڏهن به هڪ تي عمل ڪندو، ته لازمي طور تي کيس ٻيو نمونو ڇڏڻو پوندو.
جيڪڏهن ڪو شخص چوي ته اسين پيغمبر جي پڇاڙڪي دور کي وٺون ۽ شروعاتي دور کي ڇڏي ڏيون ته اهو ڪنهن به حوالي سان درست ڪونهي. ڇاڪاڻ ته پيغمبر جي سڄي 23 سالن جي زندگي اسان جي لاءِ نمونو آهي، نه ڪي سندس اها زندگي جيڪا هن پنهنجي عمر جي آخري سال ۾ گذاري. پيغمبر جي زندگيءَ جي واقعن ۾ ان قسم جو فرق شرعي اعتبار کان به غلط آهي ته عقلي اعتبار کان به.
قرآن جون ڪيتريون ئي اهڙيون آيتون آهن، جيڪي مڪي ۾ نازل ٿيون. انهن ۾ الله تعاليٰ اهو حڪم ڏنو آهي ته پيغمبر جي پيروي ڪريو. جهڙوڪ: ”الاعراف“ هڪ مڪي سورت آهي، جنهن ۾ الله تعاليٰ اهو حڪم فرمايو آهي ته:
”چئو ته اي انسانو! بيشڪ آءٌ اوهان سڀني ڏي اُن الله جو موڪليل آهيان، جنهن جي آسمانن ۽ زمينن ۾ بادشاهي آهي. جنهن کان سواءِ ڪو معبود نه آهي جو جياري ۽ ماري ٿو. پوءِ الله تي ۽ سندس ان رسول تي ايمان آڻيو، جو نبي اُمي آهي ۽ جو الله تي ۽ سندس (سڀني) ڪلامن تي ايمان آڻي ٿو ۽ ان جي تابعداري ڪريو، من اوهين رستو لهو.“
اها آيت ۽ ان قسم جي ٻين آيتن مان اهو ثابت ٿئي ٿو ته پيغمبر اسلام جي زندگيءَ جو اهو تيرهن سالن جو دؤر جيڪو مڪي ۾ گذريو، اهو هر لحاظ کان پيرويءَ جي لائق آهي. اهو به ايئن ئي اسوة حسنه آهي، جيئن بعد جو مدني دؤر. ٻنهي ۾ اسوة حسنه جي لحاظ کان ڪو فرق نه آهي.
اهو هڪ ويچار جوڳو مسئلو آهي. جهڙوڪ: جيڪڏهن ڪو شخص واسطيدار شخص اهي لفظ چوي ته جهاد سڀني مسئلن جو حل آهي ته اهو جملو پنهنجي لاڳاپيل مفهوم ۾ صحيح نه هوندو، ڇو ته ايئن مڃڻ جي حالت ۾ پيغمبر جي انهن سڀني نمونن جي نفي پئي ٿئي، جڏهن پاڻ جهاد (معنيٰ قتال) جو طريقو اختيار نه ڪيو هو، پر صبر ۽ هجرت جهڙن طريقن تي عمل فرمايو.
ايئن جيڪڏهن ڪو شخص اهو چوي ته ملت جو نصب العين مڪمل اسلامي نظام کي لاڳو ڪرڻ آهي ته اهو بيان به درست نه هوندو. ڇو ته ان ۾ حجة الوداع (10هه) کان اڳ جي سڄي پيغمبراڻي زندگي محذوق ۽ منسوخ سمجهي ويندي. جيئن پاڻ کي خبر آهي ته اسلام جي ڪيترن ئي حڪمن جي تڪميل پڇاڙيءَ ۾ حجة الوداع جي موقعي تي ٿي ۽ ان کان اڳ اهي حڪم موجود هئا ۽ نه قرآن جو نزول مڪمل ٿيو هو. اهڙي حالت ۾ اسوة حسنه جو مطلب اهو وٺڻو پوندو ته رسول الله جي زندگيءَ جو اهو آخري دور اوهان جي لاءِ اسوة حسنه آهي، جڏهن قرآن مڪمل طور تي نازل ٿي ويو ۽ اهو واقعو ظهور ۾ آيو، جنهن کي قرآن ۾ ”اڪمال دين“ (دين جو مڪمل ٿيڻ) چيو ويو آهي. (المائده 1)
مذڪوره آيت جو اهڙو مفهوم وٺڻ شرعي توڙي عقلي لحاظ کان صحيح ڪونهي. حقيقت اها آهي ته رسول الله جي پيغمبراڻي زندگي جو سڄو عرصو اسان جي لاءِ ”اسوة حسنه“ آهي، نه ڪي ان جو ڪو حصو. پاڻ سڳورن جي قائم ڪيل نمونن مان ڪوبه نمونو نه ته متروڪ آهي ۽ نه ئي وري غير مطلوب.
ان سوال جو هيءَ جواب به صحيح ڪونهي ته اهو سڄو معاملو تدريج جو معاملو آهي. يعني پيغمبر اسلام جو آخري مقصد ته اهوئي هو، جنهن جو نمونو ”حجة الوداع“ کان پوءِ پاڻ سڳورن جي زندگي ۾ ملي ٿو. ان کان اڳ جيڪي نمونا آهن اهي تدريج ۽ ترتيب جي اصول تي فقط شروعاتي مرحلن جا نمونا آهن، نه ڪي آخري يا تڪميلي مرحلن جا نمونا. اها تاويل به چٽي نموني غلط آهي ته خود قرآن جا بيان صريح طور تي ان جي ترديد ڪن ٿا.
جهڙوڪ: قرآن پاڪ ۾ رسول الله ﷺ کي حڪم ڏنو ويو آهي ته اوهان ملت ابراهيم جي پيروي ڪريو (النحل 123) جيئن اسين ڄاڻون ٿا ته حضرت ابراهيم جي ”احڪام فهرست“ جي معنيٰ ۾ ڪا جامع شريعت پيش نه فرمائي. سندن سڄي زندگي توحيد جي دعوت ڏيندي ئي گذري. سندن زندگيءَ ۾ اجتماعي حڪمن جو نفاذ يا حڪومت جي قيام جهڙا نمونا سري کان موجود ئي ڪونهن. اهڙي حالت ۾ مذڪوره تعبير موجب، ان جو مطلب اهو ٿيندو ته جامع شريعت واري پيغمبر کي ناقص شريعت واري پيغمبر جي پيروي جو حڪم ڏنو پيو وڃي.
ساڳئي نموني قرآن ۾ مختلف نبين جو ذڪر ڪرڻ کان پوءِ پيغمبر اسلام کي فرمايو ويو ته: اهي سڀ نبي خدا جي واٽ تي هئا، تون به انهن جي رستي جي پيروي ڪر. (الانعام 90)
مذڪوره صورت ۾ جن نبين جو ذڪر آهي، انهن بابت خود قرآن جي بيان مان اهو ثابت ٿئي ٿو ته اهي مذڪوره مفهوم ۾ ”جامع شريعت“ جا حامل نه هئا، پر فقط توحيد ۽ اخلاق جهڙي اصولي تعليم ئي مٿن لٿي هئي. اهڙين حالتن ۾ جيڪڏهن مذڪوره تعبير صحيح مڃي وڃي ته ٻيهر اهو چوڻو پوندو ته ان آيت ۾ جامع شريعت واري هڪ پيغمبر کي اهڙن نبين جي پيرويءَ جو حڪم ڏنو ويو آهي، جن وٽ رڳو ناقص شريعت جو نمونو ملي ٿو.
[b]حالتن جي لحاظ کان تڪليفون
[/b]اصل ڳالهه اها آهي ته پيغمبر اسلام جي ٽيويهن سالن جي زندگي جي مختلف نمونن مان هر نمونو خود ”اسوة حسنه“ جي حيثيت رکي ٿو. هر نمونو پنهنجي ذات ۾ مڪمل نمونو آهي. هر نمونو ساڳئي نموني گهربل نمونو آهي. هڪ نموني ۽ ٻي نموني ۾ گهرج جي لحاظ کان ڪو فرق ڪونهي. ان جو سبب اهو آهي ته شريعت جي مڃيل اصول موجب ماڻهو پنهنجي حقيقي حالتن جي لحاظ کان مڪلف آهي، نه ڪنهن مفروضي جي آخري نصب العين جي لحاظ کان (البقره 286). اسلام جي گهرج اها ڪانه هئي ته اهل اسلام ڪنهن ٻاهرين نشاني (مڪمل اسلامي نظام جو قيام) کي پنهنجو گهربل مقصد بنائين. يعني ڪنهن ماڻهوءَ جو اسلامي نشانو ڇا هجي، يا ان جي پنهنجي حقيقي حالتن موجب متعين ٿئي ٿو يا خارجي طور تي جوڙيل ڪنهن مفروضه نصب العين سان.
ان تشريح موجب، اسوة حسنه جي ان آيت جو مطلب اهو آهي ته رسول الله ﷺ جي زندگي جي نمونن مان هر نمونو اوهان جي لاءِ پيروي جوڳو آهي. اوهان کي اهو ڪرڻو آهي ته اوهين پنهنجو پاڻ کي جن به حالتن م ڏسو، ان کي سامهون رکي پيغمبر جي زندگيءَ جو اڀياس ڪريو. پيغمبر جي زندگي ۾ انهن مخصوص حالتن سان هڪجهڙائي پيدا ڪندڙ جيڪو به نمونو ملي اوهين اها مڪمل طور تي اختيار ڪري وٺو. پيغمبر هر قسم جي حالتن ۾ رهيو. ان لحاظ کان پيغمبر جي زندگي ۾ هر قسم جي احوال لاءِ نمونا موجود آهن. هاڻ خدا جي ٻانهن کي اهو ڪرڻو آهي ته هو پنهنجو پاڻ کي جن به حالتن ۾ ڏسن، ان کي سامهون رکي اهو ڏسن ته ان سان ملندڙ جلندڙ حالتون جڏهن پيغمبر سان پيش آيون ته ان مهل پاڻ ڪهڙي روش اختيار ڪئي هئائون ۽ پوءِ ان طريقي کي مڪمل طور تي اختيار ڪري وٺو.
پيغمبر اسلام جي زندگيءَ ۾ نمونن جي فرق کي عام طور تي ناسخ ۽ منسوخ جو معاملو سمجهيو وڃي ٿو. جڏهن قتال جون آيتون لٿيون ته صبر ۽ درگذر جو حڪم رد ٿي ويو، پر نسخ ۾ اهو تصور صحيح ڪونهي. نسخ جو مطلب آهي حالتن آهر حڪمن تي عمل/ لاڳو ڪرڻ آهي، نه ڪي هڪ ابدي طور تي رد قرار ڏيئي ان جي جاءِ تي ٻي حڪم کي ابدي طور تي قائم ڪرڻ آهي. جڏهن به حالتون تقاضا ڪن ته رد ڪيل حڪم ٻيهر مطلوب (گهربل) بنجي وڃي ۽ پوءِ جي دؤر ۾ به ان اڳوڻي حڪم تي ساڳئي نموني عمل ڪيو ويندو. جيئن اڳين حالتن ۾ ڪيو ويو هو.
جهڙوڪ (بدر 2هه) جي موقعي تي پاڻ سڳورن صبر جي بدران قتال جي حڪم تي ايئن عمل فرمايو جو مديني کان ٻاهر نڪتا ۽ اڳتي وڌي بدر جي جاءِ تي مشرڪين سان جنگ ڪيائون، پر ان کان پوءِ وري ڪيترن ئي موقعن تي پاڻ مشرڪن جي هٿياربند للڪار جو جواب ۾ ٻيهر صبر وارو رويو اختيار ڪيائون. جهڙوڪ (5 هجري) جي موقعي تي مشرڪن جي هٿياربند للڪار جي جواب ۾ پاڻ سڳورا مديني ۾ ئي ٽڪيا رهيا ۽ ڊگهي کاهي (خندق) کوٽي اها تدبير فرمائي ته مشرڪين اڳيان وڌي نه سگهن ته جيئن جنگ جي نوبت ئي نه اچي. اها چٽي نموني صبر جي پاليسي هئي، نه ڪي قتال جي.
بتن جي سلسلي ۾ پڻ پيغمبر اسلام جي زندگي ۾ ٻه مختلف نمونا ملن ٿا. مڪي دؤر ۾ پاڻ سڳورن ڪعبي ۾ رکيل بتن کي ڪڏهن به ڀڃڻ جي ڪوشش نه ڪئي، پر عملي طور تي ان کان پاسو ڪندا رهيا. پر هجرت کان پوءِ (8 هجري) مڪو فتح ٿيو ته پاڻ ان کان مختلف نمونو اختيار ڪيائون يعني سڀني بتن کي ڀڃي ڪعبي مان ٻاهر ڪڍيائون.
انهن ٻنهي مختلف سنتن جو مطلب اهو ڪونهي ته پاڻ سڳورن کان پوءِ جي زماني ۾ سندن سنت رڳو بُت شڪني آهي ۽ بتن کان ڪن لاٽار ڪرڻ جي سنت سدائين جي لاءِ رد ٿي ويئي. پر ان جو مطلب اهو آهي ته جڏهن مڪي دؤر جهڙيون حالتون پيدا ٿين ته پاڻ سڳورن جي سنت بتن کان ڪن لاٽار ڪرڻي پوندي ۽ جڏهن فتح مڪي جهڙيون حالتون هجن ته پوءِ حالتن موجب ٻي نموني کي پاڻ سڳورن جي سنت قرار ڏنو ويندو.
ساڳئي طرح، جهڙوڪ: پاڻ سڳورن مڪي جي شروعاتي لڳ ڀڳ اڌ زماني ۾ اعلان کان سواءِ نماز پڙهي. ان کان پوءِ جڏهن هجرت ڪري مديني پهتا ته پاڻ سڳورن اعلان سان نماز پڙهڻ شروع ڪئي.
پاڻ سڳورن جي انهن ٻنهي سنتن جو مطلب اهو ڪونهي ته هاڻ سدائين اعلان سان نماز پڙهڻ ئي پاڻ سڳورن جي واحد سنت آهي ۽ بنا اعلان ۽ ڳجهي نموني نماز پڙهڻ هاڻ سدائين جي لاءِ هڪ رد ڪيل حڪم بنجي چڪو آهي. پر حالتن موجب ٻئي طريقا ساڳئي نموني گهربل آهن. جڏهن مدني دؤر جهڙيون حالتون هجن ته ان وقت کلي عام نماز پڙهڻ رسول الله جي سنت هوندي ۽ جڏهن مڪي دؤر جهڙيون حالتون هجن ته ٻيهر اهوئي عبادتي طريقو اختيار ڪرڻ سنت قرار ڏنو ويندو، جيڪو پاڻ سڳورن مڪي دؤر ۾ اختيار ڪرڻ فرمايو. ان تي ٻين سڀني نمونن کي قياس ڪري سگهجي ٿو.
هتي هيءَ ڳالهه به ذهن ۾ رکڻ گهرجي ته انهن مختلف پيغمبراڻن نمونن مان ڪوبه نمونو گهٽ آهي ۽ نه وڌ. نه ڪو ناقص آهي نه ڪو ڪامل، نه ڪو ابدي آهي نه ڪو غير ابدي. هر اهو نمونو جيڪو پيغمبر جي زندگيءَ ۾ پاتو وڃي ٿو، اهو خود پنهنجي ذات ۾ اسوة حسنه آهي. هر نمونو هڪجهڙي نموني پيغمبر جي گهربل سنت آهي. انهن مختلف سنتن مان پنهنجي حالتن موجب، جنهن به سنت تي عمل ڪيو وڃي، اها پيغمبر جي مڪمل پيروي جي هم معنيٰ هوندي ۽ اخلاص جي شرط مان الله تعاليٰ وٽ پوري ثواب جو حقدار قرار ڏنو ويندو.
قرآن ۾ حڪم ڏنو ويو آهي ته: اي ايمان آڻڻ وارؤ! اطاعت ۾ پوري طرح داخل ٿي وڃو. (البقره 208) اُن آيت موجب هر شخص کان اسلام جي مڪمل پيروي گهربل آهي. پر مڪمل پيروي جو مطلب اهو ڪونهي ته هڪ ئي وقت سڀني احڪامن جي مجموعي پيروي ڪريو يا ته سڀني احڪامن جي مجموعي پيروي کي نشان بنائي، ان جي لاءِ اسلامي نظام لاڳو ڪرڻ جي تحريڪ هلايو. ان آيت جو مطلب فقط هيءَ آهي ته حالتن موجب اوهين جنهن اسلامي حڪم جا مخاطب بنجي رهيا آهيو، ان کي اختيار ڪرڻ ۾ ڪا ڪمي نه ڪريو. ان جي پيرويءَ ۾ ڪا ڪمي ڪوتاهي نه ڪريو.
جهڙوڪ: مثال ماڻهو اهڙي حالت ۾ آهي، جتي هو نماز آزادي سان پڙهي ٿو سگهي ته نماز جو وقت اچڻ تي مٿس نماز باقاعدگي سان پڙهڻ ضروري ٿيندي. ساڳئي طرح اهل اسلام جيڪڏهن اهڙين حالتن ۾ آهن جتي کين دين جي دعوت ڏيڻ جي آزادي آهي ته مٿن اهو لازم هوندو ته هو دعوت جي ادائگيءَ ۾ مڪمل طور تي مصروف ٿي وڃن. هو سڀني ضروري تدبيرن کي استعمال ڪندي سٺي نموني سان مڪمل طور تي دعوت جو عمل انجام ڏين. ساڳئي طرح وقت جي حالتن موجب جيڪڏهن هنن جي لاءِ موقعا موجود آهن ته هو سڀني مسلمانن جي معروف تائيد ڪن ۽ جيڪڏهن ڪو مسلمان ڪنهن انڪار جو عمل ڪري ته حالتن موجب انفرادي يا گڏيل نموني ان انڪار تي عمل ڪرڻ کان روڪڻ جي ڪوشش ڪن. اهڙين حالتن ۾ سڀني مسلمانن تي سگهه آهر اُن فرض جي مڪمل ادائگي به ضروري هوندي وغيره.
تت اهو آهي ته ”ڪامل پيروي“ جو لاڳاپو حڪمن جي فهرست سان نه پر اُن مخصوص ۽ مقرر حڪم سان آهي، جيڪو بروقت اسلام تي شرعي طور تي لاڳو ٿي رهيو آهي. ٻين لفظن ۾ ان جو مطلب هر هڪ سنت جي مڪمل پيروي آهي، نه ڪي سڀني سنتن جي مجموعي پيروي.