1
کيڙيندي کارو... آيل سامونڊين جي!
(تاجل بيوس)
زندگي، جنهن تيزيءَ سان گذري پيئي، اُن تي عجب وٺيو وڃي. ڪئين بهارون آيون، اونهارا آيا، خزان جا پَن ڇڻيا، سيارا آيا ۽ پارا پيا.... ڄڻ ڪلهه ڪلهوڻي ڳالهه هئي.
هاڻ جڏهن زندگيءَ جي شام ۾ سفر جاري آهي ته پنهنجي ڪهاڻي لکڻ ٿو شروع ڪريان. پوين سالن ۾ جيڪي ڪجهه ڪَتيو اٿم، سو ترتيب وار نه ئي سهي، بي ترتيب ئي ٻُڌائڻ شروع ٿو ڪريان. جو پوين سالن ۾ جيڪي به بهارون آيون، طوفان آيا، خزائون آيون، تن تي نهار وجهان ٿو ته:
سسئي سورن ساڻ، سنڀوڙي سيد چئي.
سچي ڳالهه اها آهي ته گذريل زندگيءَ ۾ ڪو ايڏو وڏو ڪارنامو يا ڪم سرانجام نه ڏنو اٿم، جو فخر سان ويهي ٻُڌايان. منهنجي ڪهاڻيءَ ۾ ڇا آهي؟ اُن ۾ ڪهڙي نرالي ڳالهه آهي، جو لکڻ ويٺو آهيان. اهو سوال هينئر منهنجي ذهن ۾ پڻ آهي، جنهن جو جواب مونکي به نٿو سُجهي. جي سُجهيم ته اوهان کي ضرور ٻُڌائيندس.
جيڪو ’اڄ‘ آهي، سو ’اڄ‘ آهي، جيڪو ڪالهه هو، اُهو گذري ويو. سڀاڻي ڇا ٿيندو، اُن جي ڪنهن کي به ڪَل ڪونهي. ان اصول تي هلندي، جيئن به آهي، جيڪو به آهي، سو حاضر آهي. بس اهو ٻول توهان سان، ضرور ٿو ڪريان ته، جيڪو ڪجهه ڏٺو اٿم، ٻُڌو اٿم، پرايو اٿم، سو جيئن جو تيئن بنا ڪنهن ڍڪ ڇپ جي، بنا ڪنهن رک رکانءُ جي بيان ڪندس. چوندا آهن ته سچ جي سهاري دنيا ۽ آخرت ۾ سڻائي ٿئي ٿي، سچ ته بيٺو نچ، ڪوڙ جي مُنهن ۾ ڌوڙ، پر مون جيڪي ڪجهه ڏٺو آهي، اهو ان جي اُبتڙ- هتي جيڪو گامون سچار ٿئي ٿو، سو ويل ۾ آهي. مٿس موچڙن جو سٽڪو آهي، باقي ڪوڙو، سو جيترو وڏو ڪوڙو، اوڏو وڏو مهان انسان، هر قسم جي دنياوي ٺٺ ٺانگر، جاه جلال، عيش عشرت سڀ سندس لاءِ وقف، باقي آخرت جي ڪنهن کي پرواهه آهي، جو ويٺو سچ ڳالهائي هن جهان ۾ لوڙي.
منهنجي زندگي ڄڻ هن بيت جي تفسير آهي:
سيوا ڪر سَمونڊَ جِي، جِتِ جَرُ وهي ٿو جالَ،
سَئين وَهَن سيِرَ ۾، ماڻڪ، موتِي، لالَ،
جي ماسو جُڙيئي مالَ، ته پوُڄارا! پُرِ ٿِئين.
اهو ’ماسو‘ جي ملي پوي ته ’ٻيڙا پار‘ ٿي وڃن. باقي ’تولو‘ ۽ ’ڇٽانگ‘ گهٽ ۾ گهٽ، منهنجي ته سَڌ ئي ٿي سگهي ٿي.
بابا، امان ۽ منهنجون ڀينرون منهنجي جنم تي ڏاڍيون سُرهيون ٿيون هيون. جو بابا ۽ امان کي مون کان اڳ ڪو پُٽ جو اولاد نه هو ۽ منهنجي ڀينرن کي ڪو ڀاءُ نه هو. مون کان اڳ منهنجون ٽي ڀينرون عزيزان، مريم ۽ غلام فاطمھ ۽ منهنجي پويان منهنجي ننڍي ڀيڻ ياسمين ڄائي. منهنجي ڀيڻ مريم ڦوهه جوانيءَ ۾ ٽيهن سالن جي عمر ۾، ڇتي ڪُتي جي کائڻ سبب 1984ع ۾ ۽ منهنجي ڀيڻ ياسمين به اٺاويهين سالن جي عمر ۾ معمولي بيماريءَ کان پوءِ گذاري ويون. منهنجي انهن ٻنهي ڀيڻن جي وفات جو صدمو امان ڪيئن سَٺو هوندو، اهو هر ڪو سمجهي سگهي ٿو. امان باقي عمر پل ۾ تولو ۽ پل ۾ ماسو رهي. امان 22 نومبر 2009ع تي وفات ڪئي. امان جي وفات تي جڏهن کيس دفنائي گهر موٽياسين ۽ سندس ڪمرو خالي ڏٺم ته کن پل ۾ منهنجو سڄو وجود کوکلو ۽ اجايو بنجي ويو.
بابا، پهرين ڍڳا گاڏو هلائيندو هو. سندس هڪ ”بَگو“ ڍڳو، گهڻو مشهور ۽ هلڻ جو صفا ’مِٿو‘ هوندو هو، تنهنڪري بابا جي بيل گاڏي اڪثر ٻين گاڏرن کان گهڻو پوئتي رهجي ويندي هئي. بابا کي گهڻن ئي اهو ڍڳو وڪڻي، ٻيو ڀلو ڍڳو وٺڻ جي صلاح ڏني، پر هن نه مڃي. چوندو هو ته ’روزي آهي منهنجي ربّ تي، جيڪا نصيب ۾ هوندي، سا ملندي، باقي هن بي زبان ڪهڙو ڏوهه ڪيو آهي، جو وڪڻان. الائجي ڪنهن جي پناري پوي. هي ٻئي ڍڳا منهنجا پُٽ آهن، بگو وڏو پُٽ اٿم ۽ ٻيئي مونکي ايترا مٺا آهن جيترو ’جوسب‘ مٺو اٿم.‘
بابا جي مال سان اها محبت سڄي ڄمار جاري رهي. ڍڳا گاڏي وڪيائين ته پوءِ مال جو اهو ’ڪورانڀو‘ مينهن ۽ ڍڳين تي ٿيس. صبح جو سوير اُٿي مينهن ۽ ڍڳي کوليندو هو ۽ نوين، ڏهين بجي تائين کين وڙڪائي، ڪک پن چاري، ڌڻ جي حوالي ڪري پوءِ واپس ورندو هو. اڳتي هلي جڏهن صفا اکين کان ويهي رهيو ته اسان مٿا مونا هڻي، کيس باقي بچيل ٻه مينهون وڪڻڻ لاءِ راضي ڪيو ۽ جڏهن به کير کيئڻ ويهندو هو ته ٿڌو شوڪارو ڀري چوندو هو، ”ير! قسمت مون سان ڪئي آهي... نه ته منهنجا ٻچا ڌاريون کير ڪيئن پيئن!“
بابا صبح جو سوير ٻين گاڏرن سان ويندو هو، ڪڏهن سانجهي ته ڪڏهن سومهڻي ورندو هو. موٽڻ مهل ڪانه ڪا شئي سندس ”ٽوال“ ۾ ٻڌل هوندي هئي. جي، جاڳيل هوندا هئاسين ته آئون ۽ ادي گُلي (غلام فاطمه) ڊوڙي وڃي کانئس اها وٺندا هئاسين ۽ اُتي ئي کولي کيئڻ شروع ڪندا هئاسين ۽ ان شئي جا چاٻا ئي ٻه ڪندا هئاسين. اهو سلسلو تيستائين هليو، جيستائين هو ڍڳا گاڏي هلائيندو هو.
امڙ جي ڪُک مان منهنجو جنم صبح جو ٻارهين ڌاري ٿيو. اهو پهرين آڪٽوبر جو ڏينهن ۽ عيسوي سال 1964ع هو. سال کان به گهٽ عرصو پوءِ 1965ع ۾ پاڪستان ۽ هندستان جي وچ ۾ جنگ لڳي، جيڪا مونکي ته صفا ياد ڪونهي. باقي امان ٻُڌائيندي آهي ته ’بليڪ آئوٽ‘ جي ڪري بتي صفا نه ٻاريندا هئاسين ۽ اوندهه جي ڪري آئون صفا سُمهي نه سگهندو هوس ۽ امان سَڄيون سَڄيون راتيون ويهي اڇو صبح ڪندي هئي مون سان گڏ!
اسڪولي رڪارڊ ۾ منهنجي جنم 2 جنوري 1967ع لکيل آهي. ڀلا، اُن معمولي تبديليءَ سان ٿئي به ڇا ٿو؟ انهن ٽن سالن جي فرق سان دنيا ۾ ته کڻي ننڍو ليکبس، پر موت جو ملائڪ عين اُن مهل اچي وَٺ ڪندو، جيڪو اصل هوندو. هُن جي اڳيان عمر گهٽائڻ جا ڪي به سرٽيفڪيٽ ڪم ڪين ايندا.
منهنجي جنم ڏينهن پهرين آڪٽوبر تي ڪي به شادما ڪين ٿيندا آهن. جيئن فريڊرڪ نٽشيءَ جي جنم ڏينهن پندرهين آڪٽوبر تي ٿيندا هئا، جو ساڳئي ڏينهن 15 آڪٽوبر تي پرشيا جي بادشاهه ’فريڊرڪ وليم چوٿين‘ جو جنم ڏهاڙو هو ۽ بادشاهه سان پنهنجي وفاداريءَ جو مظاهرو ڪندي پيءُ پٽ جو نالو به ’فريڊرڪ‘ رکيو.
نٽشي ته پنهنجي والد کي دعائون پيو ڪندو هو، جڏهن هو ننڍو هو ته ڏاڍو خوش ٿيندو هو، جو ڏسندو هو ته سندس جنم ڏينهن تي ملڪ ۾ شادمانا پيا ٿين. فريڊرڪ نٽشي وڏو ٿي، وڏو عالم ۽ فلاسافر ٿيو.
پهرين آڪٽوبر، سنڌين لاءِ سدائين قيامت برپا ڪئي آهي. 30 سيپٽمبر ۽ پهرين آڪٽوبر سنڌ جي تاريخ ۾ ڪارا ڏينهن آهن، جڏهن حيدرآباد ۽ ڪراچي ۾ 1988ع ۾ بيگناهه ماڻهن کي قاتلن ۽ دهشتگردن پنهنجي گولين جو نشانو بنايو ۽ کين شهيد ڪيو.
ساڳئي نموني پهرين آڪٽوبر 2012ع تي سنڌين جي ووٽن سان چونڊجي آيل پيپلز پارٽيءَ سنڌ اسيمبليءَ ۾ مفاهمتي پاليسيءَ تحت پنجن منٽن اندر، بنا بحث مباحثي جي، بلدياتي نظام جو بل منظور ڪري، ’هڪ سنڌ ۾ ٻه نظام‘ لاڳو ڪري، سنڌ سان عظيم غداري ڪئي. ان ڏينهن آئون صبح جو سوير اُٿي نسيم نگر چوڪ تي ’قومي عوامي تحريڪ‘ جي هلندڙ بک هڙتال تي وڃي ويٺس. ان ڏينهن سڄي سنڌ ۾ ’سنڌ بچايو ڪميٽيءَ‘ پاران شٽربند ۽ ڦيٿاروڪ هڙتال هئي. سنڌين پاڻ ملهايو ۽ هڙتال جي سڏ ۾ سڏ ڏيئي، ان نظام کي رد ڪري ڇڏيو، پر حڪمران طبقي روايتي غداريءَ جو ثبوت ڏنو.
ان ڏينهن منهنجي اندر مان اُلا پي نڪتا. ٻين بجي تائين بُک هڙتال تي ويٺو رهيس. ڪئمپ تي عوامي تحريڪ جو صدر اياز لطيف پليجو به موجود هو. آئون سندس ڀر ۾ ويٺو هوس، جو اياز مُڙي مون کان هڪ سوال ڪيو، ”سنڌي ماڻهو ميڊيا جي هيڏي وٺ وٺان جي باوجود به پنهنجي مسئلن کان لاتعلق ڇو ٿو رهي. سالن کان پاڻ سڀ لکندا آيا آهيون، جدوجهد ڪندا آيا آهيون، پر سنڌي ماڻهو اتي جو اُتي.“
اياز لطيف جي ان سوال جو مونکي ڪوبه فوري جواب نه سُجهيو ۽ آئون ڏانهنس ڏسي مُرڪي ماٺڪو ويٺو رهيس ۽ سڄو وقت ان سوال تي سوچيندو رهيس. ڪيترائي جواب ذهن ۾ ايندا رهيا، پر ڪنهن به جواب مان مطمئن ٿي نه سگهيس.
پر شام جو مون کي ان سوال جو عملي جواب ملي ويو.
بک هڙتال تان اُٿي آئون گهر آيو هوس ۽ مخلتف چينلس تي اسيمبلي اجلاس ۾ غدار ايم. پي. ايز جا ٻُوٿ ڏسندو ۽ کين بُجا ڏيندو رهيس. انهن مان گهڻائي انهن ميرن، پيرن ۽ وڏيرن اسيمبلي ميمبرن جي پُٽن ۽ پوٽن جي هئي، جن ’ون يونٽ‘ جي حق ۾ ووٽ ڪري، ’سنڌ‘ جي وجود کي مغربي پاڪستان ۾ ضم ڪري ڇڏيو هو. اهڙن غدارن لاءِ منهنجي شاعر دوست ’رحمت سومري‘ ڪيڏو نه صحيح چيو آهي.
غدار اُهي ئي هن،
بس چهرا بدليل هَن، ڪردار اُهي ئي هَن.
*
هر شئي ٻي بچائي ٿن
سڀ پاڻ سلامت هن، بس سنڌ کپائي ٿن.
پوءِ اکيون ٻوٽي ليٽي پيس. شام جو منهنجي دوست مور ساگر جي فون آئي. پُڇيائين ’ڪٿي آهين؟‘ ٻُڌايومانس ته ’گهر آهيان.‘ ”جلدي گهران نڪر... باءِ پاس تي پهچ... آئون به اچان پيو... ٽي وي چينل تي نيوز هلي رهي آهي ته ڊاڪٽر قادر مگسيءَ سنڌي ماڻهن کي گهرن مان ٻاهر نڪري روڊ ۽ رستا بلاڪ ڪرڻ جي اپيل ڪئي آهي. پاڻ به قاسم آباد ۾ گهر گهر وڃي ماڻهن کي گهران نڪرڻ لاءِ چئي رهيو آهي....“
”لبيڪ... اي سنڌ لبيڪ... اجهو ٿو اچان...“ ائين چئي هڪدم منهن تي ٻه ڇنڊا پاڻيءَ جا هنيم ۽ پنهنجي پُٽ وشال سان سندس موٽر سائيڪل تي سوار ٿي، مين گيٽ واڌو واهه تي پهتس. ڏٺم ته ڊاڪٽر قادر مگسي ڏيڍ ٻن سئو ماڻهن سان روڊ تي ڌرڻو هڻي ويٺو هو. کانئس ٿورو ئي پريان آڪاش ملاح پنهنجي ڪارڪنن سان گڏ ويٺو هو. ڪجهه فنڪشنل ليگ ۽ شهيد ڀٽو جا نوجوان به جهنڊن سان بيٺا هئا. سنڌ سان ڪربلا ٿي ويئي هئي... پر ڊاڪٽر قادر مگسي ۽ آڪاش ملاح ڌار ڌار ويٺا هئا.... دل ٻُڏڻ لڳيم... مون سمجهيو ته سنڌ اُٿلي پيئي هوندي. اياز لطيف پليجو ۽ سندس ڪارڪن به موجود هوندا. پر هو نه هئا ۽ مون کي سندس سوال جو جواب ملي ويو.
ڪجهه ڇوڪرا وڏا وڏا پٿر ڌڪي روڊ بلاڪ ڪري رهيا هئا. آئون، مور ساگر ۽ سليم جمالي به ساڻن شامل ٿي وياسين... جيئن روڊ بلاڪ ڪري سگهجي. ٻيو اسين ڇا ٿي ڪري سگهياسين. سنڌ ته ٻه اڌ ڪري پيپلن، ايم. ڪيو. ايم کي ڏيئي ڇڏي هئي.
اُن مهل اُتي هڪ هزار ماڻهو به گڏ نه هئا. مونکي روئڻ اچڻ لڳو... ’ياخدا، سنڌي ماڻهن کي ڇا ٿي ويو آهي... سنڌ جو سودو پيو ٿئي... ۽ هو گهرن ۾ آرامي آهن.‘
يا خدا!
هن سنڌي قوم تي به سجاڳيءَ جي آيت نازل ڪرڻ فرمائي
ته جيئن هيءَ غلاميءَ جي غفلت کان پري ڀڄي
آزاديءَ جي اذان جي پابند بڻجي
جنگ جا خطبا پڙهي
شهادت جي صفن ۾ سرخرو ٿي
آزادي جي نماز پڙن.
(اياز امر شيخ)
مٿينءَ ئي ڌرڻي جو حوالو ڏيئي پوءِ پي. پي جي هڪ ٽرڙي وزير اياز سومري بيان ڏنو ته، ”قومپرستن ته گهر گهر وڃي ماڻهن کي رستن تي نڪرڻ جي لاءِ منٿ ڪئي، پر ماڻهو سندن سڏ تي ٻاهر نه نڪتا. سنڌي ماڻهو قومپرستن سان نه پر اسان پي پي وارن سان گڏ آهن.“
*
آئون ڪڏهن به پنهنجو جنم ڏينهن نه ملهائيندو آهيان. هر سال منهنجو جنم ڏينهن به عام ڏينهن جيان گذري ويندو آهي ۽ آئون پنهنجي روزاني ڪرت ۾ رڌل رهندو آهيان.
بابا منهنجو نالو محمد يوسف رکيو. يوسف سندس وڏي ڀاءُ جو نالو هو، جيڪو ننڍي هوندي ئي گذاري ويو هو. ان ناتي سان آئون سڄي عمر بابا جو ’ادا‘ به هئس ۽ بابا مونکي ’ادا‘ چئي سڏيندو هو. بابا کي ٻه ڀائر هئا. عارب ۽ يوسف، جيڪي ننڍي لاڪئون ئي گذاري ويا هئا.
چاچا شمس الدين وري منهنجو نالو رکيو ’عزيز الله‘. جيتوڻيڪ اهو نالو منهنجي سُڃاڻپ بڻجي نه سگهيو، پر اُنهيءَ نالي جو پاڇو سدائين مون تي رهيو. آئون الله تعاليٰ کي سدائين ان نالي جيان عزيز رهيو آهيان. هُن سدائين منهنجي لاءِ مشڪلون آسان ڪيون.
آئون ان ڳالهه سان سهمت نه آهيان ته ڪو پروردگار کان ڊڄڻ کپي. ڀلا اُن هستي کان ڪيئن ٿو ڊڄي سگهجي، جيڪا خقلڻهار به هجي ته پالڻهار به. جيڪا اُپائي به ٿي ته نپائي به ٿي. جيڪا سمجهه، ساڃاهه ۽ سگهه ڏي ٿي. منهنجو ايمان آهي ته الله تعاليٰ کان ڊڄڻ بدران محبت ڪجي ۽ محبت رڳو ان شئي سان ڪبي آهي، جيڪو محبوب هجي، جنهن سان پيار هجي ۽ محبوب ئي ته ’ساجد‘ هوندو آهي، سو، واحد الله ئي ته محبوب ۽ معبود آهي، ساجد يا سجدي جي لائق آهي. هائو، البت ان شئي کان ڊڄڻ گهرجي ته ڪا اهڙي حرڪت نه ڪجي، جنهن سان محبوب ناراض ٿي وڃي. هن دنيا ۾ ئي ڏسو، ڪو پيارو رُسي وڃي ٿو ته سڄو سُک ۽ آرام ڦٽيو وڃي. سو جي اصلي محبوب يا دوست ناراض ٿي وڃي، پوءِ ته جيئڻ ئي جنجال ٿي پوندو.
خدا سان پنهنجي واسطي- رشتي بابت ’اجيت ڪور‘ جي آتم ڪهاڻي ’خانه بدوش‘ جا هيٺيان لفظ ڄڻ منهنجي اندر جي ترجماني پيا ڪن.
’.... ڪيتري وقت کان منهنجو خدا سان رشتو بلڪل ائين خاموشيءَ سان آهي، جيئن زال کي مڙس سان گڏ رهندي سال گذري ويندا آهن ته فقط خاموشي ئي سندن ساٿي بڻجي ويندي آهي. جيڪڏهن زندگيءَ ۾ ڪو اڻوڻندڙ واقعو ٿيندو آهي ته ڏانهنس ڏسي ٿورائتيون نظرون جهڪائي ڇڏبيون آهن.... ۽ جيئن عام طور تي ٿيندو رهندو آهي. ڪا اڻ وڻندڙ ڳالهه ٿي ته ناراض به ٿي ويندي آهيان ۽ چوندي آهيان ”وڃ! توسان نٿي ڳالهايان.... توکي ته منهنجو تر جيترو به خيال ڪونهي....“ (ص. 16-15)
منهنجو پيءُ جو نالو محمد هاشم آهي. ڏاڏي جو نالو ”علو“ يا علي محمد. پڙ ڏاڏي جو نالو عارب.... تنهن کان پوءِ جو پتو پالڻهار کي. وڌيڪ حسب نسب جي ڳولا ڦولا ڀلا ڪهڙي ڪم جي، نه اڳ ڪو اسان جي گهراڻي مان ڪو وڏو ماڻهو پيدا ٿيو آهي، نه هينئر. باقي ايندڙ وقت جي خبر خلقڻهار کي.... ۽ ٻيو ته حسب نسب لکڻ جي ڀلا گهرج به ڪهڙي آهي، جو لکنؤ يا يو.پي، سي.پي جو ڪو ڀاڄوڪڙ ٿوروئي آهيان، جو ڪوڙي حسب نسب جي آڌار تي، هتي نواب ابن نواب بنجي ڪليمن جي آڌارتي جاگيرن جو مالڪ بنجان.
امان کي ڪوبه ڀاءُ ڪونه هو. جيئن مونکي ڪو ڀاءُ ڪونهي. تنهنڪري امان مون مان ڀاءُ جو سڪون به لاهيندي هئي. منهنجي نانا اسماعيل کي ٽي ڌيئرون صفوران، زينب ۽ بچل ڄايون، کيس پُٽ جو اولاد ڪونه ٿيو. انهن ٽنهي ڀيڻن مان وڏي صفوران منهنجي ماءُ هئي. ٻيو نمبر جيجي زينب هئي، جنهن جي شادي چاچا عبدالغفور الستيءَ سان ٿي، ٽيون نمبر جيجي بچل جي شادي چاچا شمس الدين سان ٿي.
منهنجو جنم بابا، امان، ڀيڻن ۽ ماسين لاءِ دنيا جي هر خوشيءَ کان وڏي خوشي هئي. جڏهن آئون ڪڻڪي پٽ پيس يعني منهنجو جنم ٿيو ته منهنجون ڀيڻون مريم ۽ غلام فاطمھ، ميانجي نور محمد جي مدرسي ۾ قرآن شريف پڙهڻ ويون هيون. منهنجي ڄمڻ جو ٻُڌي اتي بيٺل ڪنهن ڇوڪريءَ وڃي کين ٻُڌايو ته ’لَٽيون! اوهان جو ڀاءُ ڄائو آهي.‘ اهو ٻُڌي هو، اُٿي گهر ڀڳيون. ان مهل ’ناني جيني دائي‘ مونکي وهنجاري رهي هئي، تنهن جهٽ هڻي ادي گلان جي مٿي تي پيل پوتي لاهي، مونکي اُن ۾ ويڙهي، کيس هنج ۾ ڏنو. بس ٻيئي ڀيڻون مونکي چهٽي ويون.
منهنجي وڏي ڀيڻ عزيزان، منهنجي جنم وقت، مڪليءَ تي چاچا شمس الدين وارن سان رهيل هئي. تنهن جو منهنجي ڄمڻ جو ٻُڌو، سو اُتي ئي نچڻ ٽپڻ لڳي، ٽن ڏينهن کان پوءِ هوءَ چاچا ۽ جيجيءَ سان گڏجي ڳوٺ آئي ۽ ائين ٽن ڏينهن کان پوءِ چاچا شمس جا آندل ڪپڙا پهرائي منهنجي ڇٺي ڪئي ويئي. ان ڇٺيءَ جي موقعي تي منهنجي نانيءَ مونکي ويهه روپيا خرچيءَ جا ڏنا. جن مان اسحاق واڍي کان، جنهن جو دوڪان اسان جي گهر جي ڀَر ۾ هو، ڪاٺ جو هڪ پينگهو ٺهرايو ويو، جنهن ۾ آئون ته لُڏي وڏو ٿيس، پر منهنجون ڌيئرون پارس ۽ امرتا ۽ منهنجو وڏو پُٽ شهزاد به لُڏيا.
نانا اسماعيل سرون وجهڻ جو ڪم ڪندو هو ۽ بٺن تي سرون وجهندڙ ڪاريگرن ۾ سندس ٻيو ڪو مٽ ئي نه هو. سندس وفات کي اڌ صديءَ کان وڌيڪ عرصو گذري ويو آهي. هن ورهاڱي کان اڳ وفات ڪئي هئي. نانا جي وفات مهل امان جي عمر ڏهه سال هئي ۽ ناني پنجٽيهن سالن جي هئي. ڪيترن ئي مٽن مائٽن کيس ٻيو ور ڪرڻ جي لاءِ چيو، پر هن ائين نه ڪيو ۽ سڄي عمر ويهي گذاري ڇڏيائين. ناني جڏهن به نانا اسماعيل جو ذڪر ڪندي هئي، ته سندس اکيون ڀرجي اينديون هيون:
سڪ تُنهنجي سپرين، اندر ٿي اجهاڳ،
منهنجين ڀريا ماڳ، پلٽيا پارون ڪري.
نانيءَ جي مون سان وڏي اُنسيت رهي. اها لفظن ۾ بيان ڪرڻ ممڪن نه آهي، نانيءَ جي تڙ ڀيڙ، محنت ۽ محبت نه هجي ها ته آئون پڙهڻ بدران پيو گابا چاريان ها يا مزدوريون ڪريان ها. هوءَ مونکي پرچائي ماترائي اسڪول نيندي هئي، ڪڏهن ڪڏهن نه ويندو هوس ته ڌڙڪو داٻ به ڪندي هئي.
نانيءَ جون 2011ع جي پهرين هفتي ۾ وفات ڪئي، وفات مهل سندس عمر سئو سالن کان به وڏي هئي. پنهنجي ڊگهي ڄمار ۾ ڏک ڏٺائين ته خوشيون به. سندس زندگيءَ ۾ ئي پنهنجي ٻن ڌيئرن امان ۽ جيجي زينب جي وفات جو صدمو سَٺائين. ٻئي پاسي ڌيئرن جي ڌيئن ۽ پٽن جو اولاد ۽ انهن جو اولاد به ڏٺائين. نانيءَ کي هڪ ڀاءُ نانا عثمان هو، جيڪو پڻ گهڻو عرصو اڳ گذاري ويو. نانا عثمان کي پنج پٽ ۽ ٻه ڌيئر هيون. پر ڀائيٽن مان سواءِ سيٺ جمن ميمڻ جي، جيڪو ڪڏهن ڪڏهن خبرچار وٺندو هوس، باقي ٻين ڀائيٽن ته ڪڏهن مُڙي به نه ڏٺس ته ڪو اسان جي پڦي به آهي يا نه؟ سندس هڪ ڀائيٽو شير محمد پنهنجي ٽئڪسي هلائيندو هو. هڪ ڀيري ناني سخت بيمار ٿي پيئي. کيس اسپتال وٺي وڃڻو هو، سو آئون ٽئڪسي اسٽينڊ تان سندس ٽئڪسي وٺي آيس، جنهن کي پاڻ ئي ڊرائيو پي ڪيائين. جڏهن نانيءَ کي ڊاڪٽر کي ڏيکاري واپس گهر موٽياسين ته مون سمجهيو ته هو ٽئڪسيءَ جو ڀاڙو نه وٺندو. پر هن ڇڪي ڀاڙو وٺي ڇڏيو، جڏهن مون کيس چيو، ”ماما ڪجهه ته رعايت ڪر. پڦي اٿئي.!“ ته جواب ۾ چيائين، ”پڦي ته پاڻ اسان کي ڏي... جام پئسا هوندس.“
نانيءَ کي سڄي عمر چاچا شمس الدين سڳيءَ ماءُ جيان سنڀاليو. هوءَ رهندي اسان سان دڙي ۾ هئي. آخري ڏينهن ۾ منهنجي ڀيڻ غلام فاطمھ وٽ غلام الله ۾ وڃي رهي. کٽ تي پيئي هوندي هئي. ادي گلان ڏاڍي خدمت ڪيس. ناني، چاچا شمس کي هر وقت دعائون ڪندي رهندي هئي. ناني جي جنازي ۾ گهڻا مٽ مائٽ نه آيا. نانيءَ کي دفنائڻ کانپوءِ جڏهن تڏي تي ويٺا هئاسين ته منهنجي ماسات محمد الدين ميمڻ عجب مان چيو، ”ناني چوندي هئي ته ’ابا آئون مرنديس ته ڪير به ڪونه ايندو.... اڄ واقعي ائين ٿيو.“ آئون ساڻس سهمت ٿيس. ناني پنهنجو وارو وڄائي ويئي. هاڻ وڃي يادگيرين ۾ رهندي، سو به ڪنهن ڪنهن وٽ.
ڏاڏا علو ۽ ڏاڏي بصران ته مون ڇا، منهنجي وڏي ڀيڻ عزيزان به نه ڏٺا. هو ٻيئي بابا جي پرڻجڻ کان اڳ ئي وفات ڪري ويا. ڏاڏا علو واڍڪو ڪم ڪندو هو، ان سان گڏ ’ور -ڪُن‘ تي اربابن جون زمينون به هاريپ تي ڪندو هو. هوش سنڀالڻ کان پوءِ بابا جو گهڻو وقت مال چارڻ ۾ گذريو ۽ جڏهن، ورهاڱي کان سال ڏيڍ پوءِ، بابا جن، چورن جي آزار کان لڏي اچي دڙي ويٺا ته بابا ڍڳا گاڏي هلائڻ لڳو. تنهن کان پوءِ ريڙهي لڳايائين. رازن سان گڏجي مزدوري ڪيائين. ڌنئري جي پڙي لڳايائين چڻا وڪيائين.... ڇا ڇا نه ڪيو بابا پيٽ گذر لاءِ.
جڏهن آئون ڄايس ته وهنجاري سهنجاري، ناني جينيءَ دائيءَ، ادبي گُلان کي سندس پوتيءَ ۾ ويڙهي کيس هنج ۾ ڏنو ۽ کيس چيائين، ”ڀاڳن واري! تنهنجي مٿان ڀاءُ ڄائو آهي.... تون ڀاڳ واري آهين.... دعا گُهر الله کان گُهر....“ منهنجي ڀيڻ مونکي هنج ۾ کڻي دعا گهري ۽ باس باسي ته، ”الله سائين! اسان جو ڀاءُ جلدي وڏو ٿئي.... اسان کي ڏنڊو کڻي ڊوڙائي، اسان کي مار ڪڍي، اسين رڙيون ڪري ڀَڄي وڃي لِڪون، پوءِ اسين مِٺو ڀت رڌي ڪُني ڪنديوسين.“
گهڻا سال پوءِ مون ڊوڙڻ شروع ڪيو، مون ٻاتي ٻولي ڳالهائڻ شروع ڪئي ۽ هڪ ڏينهن ڏنڊو کڻي ادي مريم ۽ ادي گلان کي ڊوڙايم ۽ هو ڀڄنديون وڃي اسان جي گهر جي سامهون ”ناني اُمليءَ“ جي گهر ۾ لڪيون ته ٻنهي ڀيڻن، پنهنجي خرچيءَ مان جيڪي پئسا ميڙيا هئا، تن مان مِٺو ڀت رڌي، خدا ڪارڻ ڪُني ڪيائون.
اهڙو ئي هڪ ٻيو واقعو مونکي امان ٻڌايو: اسان جي گهر ۾ هڪ طوطو پاليل هوندو هو. ناني اُملي، جيڪا اسان جي مائٽياڻي ته نه هئي، پر اسان جي سڄي پاڙي جي وڏي هئڻ ناتي، سڀني جي ناني هوندي هئي. مون تي ته آخري ڏينهن تائين مهربان رهي، تنهن منهنجي ڄمڻ تي باس باسي ته جڏهن ’جو سب‘ ’بابا بابا‘ ڪندو ته هوءَ طوطي کي پڃري مان ڪڍي اُڏائيندي. اهو طوطو امان شوق ڪري پاليو هو ۽ سڄي گهر جي وندر هوندو هو ۽ سڄو ڏينهن پيو ٻوليندو هو. جڏهن مون ’بابا بابا‘ چوڻ شروع ڪيو ته ناني اُمليءَ اهو طوطو پنهنجي باسيل باس موجب اُڏائي ڇڏيو.
منهنجا وڏا غلام الله طرفان جا ويٺل هئا. اڄ به غلام الله ۾ اسان جا مائٽ موجود آهن.... خبر ڪونهي ته ڪهڙن سببن جي ڪري لَڏي اچي دڙي جي ڀرسان ”ور-ڪُن“ تي ويٺا. اُتان پوءِ سڀ دڙي اچي ويٺا.
•
دڙي کي گيهه جو گهڙو چيو ويندو آهي. سبب جي ته خبر ڪونهي، ٿي سگهي ٿو ته ڪنهن زماني ۾ گيهه جام ٿيندو هجي. اڪثر چيو ويندو هو.
دڙو گيهه جو گهڙو، جنهن ۾ گج نه ڪو پڙو.
ٿي سگهي ٿو ته ان چوڻيءَ جي پويان ڪو وڏو پسمنظر هجي، پر مونکي ڪجهه به معلوم ٿي نه سگهيو آهي. البت هڪ ڳالهه جيڪا ذهن ۾ اچي ٿي سا اها ته دڙي جي ڀرسان هڪ ڳوٺ آهي ”رٽا“. جت سومرا برادريءَ جي گهڻائي رهي ٿي، سومرا برادريءَ جا ڪي همراهه نقلي گيهه ٺاهڻ جا وڏا ماهر ڪاريگر آهن، هو داڻيدار، ڊالڊا ۽ سچو مکڻ گڏي اهڙو ته نقلي گيهه تيار ڪندا آهن، جو اصل بس. هاڻ ته هو اهو گيهه مڻن جي حساب سان ڪراچي کڻي وڃي وڪڻندا آهن. پر اڳ روڊ رستا ۽ سواريون سوليون ڪونه هيون، تنهنڪري دڙو گيهه جي چڱي موچاري مارڪيٽ هو.
دڙي/ دڙو جي ڀرسان هڪ لوڪ داستان به لاڳاپيل آهي. الڪي شودي ۽ ساران جکريءَ جي عشق جي ڪهاڻي. روايت ڪئي وڃي ته: ساران جکري الڪي شودي جي عشق ۾ مست مگن ٿي ’ميران‘ وانگر پنهنجي گرڌر (الڪي) بابت ڪافيون ڪُڇندي ويندي هئي. الڪي لاءِ مشهور آهي ته هو وڏو پهلوان ۽ نامي گرامي جو مڙس هو. هڪ ڀيري هو پنهنجي دوست صديق سان گڏجي رايل مينهن جو ڌڻ تار درياهه مان ٻي ڪنڌيءَ تان مينهن جو ڌڻ ڪاهي پي آيو، جو درياهه جي وچ سير ۾ واڳن اچي مينهن کي ورايو، همراهه ساڻن اٽڪي پيو. واڳن ۽ الڪي جي ان ويڙهه ۾ الڪي اهڙا ته بهادريءَ جا جوهر ڏيکاريا، جو مينهون ته اچي پار پهتيون، پر الڪي پنهنجا پساهه پورا ڪيا ۽ واڳن جو کاڄ ٿي ويو. سندس ان مڙسيءَ تي ڪيترن ئي سگهڙ شاعرن شعر به چيا آهن، جن مان ڪجهه ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي سهيڙيل لوڪ ادب جي ڪنهن جلد ۾ موجود آهن.
الڪي تي 1902ع ۾ واڳون ڳهي ويو. ان وقت ساراهه ڦوهه جوانيءَ ۾ هئي ۽ سندس سونهن جي هاڪ هنڌين ماڳهين مشهور هئي، الڪي جي موت کانپوءِ هوءَ گهر ڪري نه ويٺي، جهر جهنگ، ڳوٺ راج رلندي، الڪي جي وڇوڙي تي آلاپ ڪڍندي ۽ مورا ڳائيندي رهندي هئي. هن الڪي جي ياد ۾ ڪيترا مورا ۽ لوليون چيون، جيڪي آس پاس گهڻيون مشهور ٿيون. ساران سٺ واري ڏهاڪي ۾ وفات ڪئي. ساران دڙي جي ڀرسان ڳوٺ ”ابڙال“ ۾ رهندي هئي.
ساران جو الڪي جي وڇوڙي تي چيل هڪ ورلاپ/مورو هن ريت آهي.
اَلڪا مور مان جا، - ٻيلي...........
لکي مور مان جا، - ٻيلي............
گُليل جي تڙ تان، ٻيلي، گُليل جي تڙ تان،
لاکيڻان به لُڙهيا- ٻيلي...........
ويري ٿو به وڙهي- ٻيلي...........
چور ته هاڻ ڪونهي،
ويريءَ وات وڌو، ٻيلي، ويريءَ وات وڌو.
سيڻاهه واءُ ڇڏيو، ٻيلي، ڇاتيءَ ساهه ڇڏيو!
الڪا مور مان جا، لکي مور مان جا!
ڌاڙي جو ته مال، ٻيلي، بلائتو ته ڪجان:
يارهن ته مينهون، ٻيلي، ٻارهين پاڻ ساران:
بلاتيون ته ڪجان، ٻيلي، بلاتيون ته ڪجان!
ڪونهي ڏوهه منهنجو، ٻيلي، لکيو وٺي لوڙيان،
سڄڻ کي ته چئجان، ٻيلي، سلام به چئجان!
بولا خان ٿاڻو، ٻيلي، موڪل ڪوبه ماڻهو.
توري پيسا ڏجان، ٻيلي، اَلڪو هاڻ بچي!
ساري سلام چئجان، ٻيلي، ڪنهن جو ڏوهه ڪونهي.
ڪنهن جو ڏوهه ڪونهي، ٻيلي، لکيو ويٺي لوڙيان.
اَلڪا مور مان جا، لکي مور مان جا،
لکيو ويٺي لوڙيان!
دڙو ڪيئن آباد ٿيو؟ ان جي باري ۾ ڪيتريون ئي روايتون ملن ٿيون. هتي جا ڪجهه ’وڏ گهراڻا‘ اها هامَ هڻن ٿا ته دڙي جا پهريان رهاڪو هنن جا وڏڙا هئا. اهو سچ يا ڪوڙ.... هوئي ڄاڻن. دڙي جي ڀرسان پيڃاري واهه وهي ٿو، جيڪو ڄامشوري مان سنڌو درياهه مان نڪري ٿو ۽ پيڃاري واهه مان وري محمودا واهه نڪري ٿو. ائين دڙو ٻن واهن جي ڀاڪرن ۾ ڀڪوڙيل آهي. دڙي لاءِ هڪ بزرگ جي دعائيه بيت به مشهور آهي.
دڙو دل ۾ دور ڪندو، محمودا موچارو،
ٿيندو سوڀارو، حڪم ساڻ الله جي.
دڙي بابت اسان جي هڪ شاعر ’رجب علي ميمڻ‘ جي شعر جو هيٺيون بند، دڙي جو سڄو نقشو اسان جي اڳيان چٽو ٿو ڪري ڇڏي. رجب علي ميمڻ اهو شعر چاليهارو سال کن اڳ چيو هو. پر اڄ به صورتحال ۾ رتي برابر به فرق نه آهي.
اڃان ڪونه بدليو پراڻو سرشتو
سرشتو آ جاگيرداري دڙي ۾.
دڙي لاءِ ابراهيم منشيءَ جو به هڪ شعر چيل آهي، جيڪو مون کي هڪ دوست ٻُڌايو هو:
’دڙي‘ جي خاطر، دڙي تي بيهي، ’دڙينءَ‘ ويٺو ته ڌڙ ڌڙ ڌڙ
سڄڻ ويو سون ته سِرڪي، سڙين ويٺو ته سڙ سڙ سڙ.
دڙي ۽ هتان جي ڪاروهنوار جي باري ۾ منهنجي هڪ بزرگ ساٿي مرحوم حاجي محمد موسيٰ مشڪور سومري جو جوڙيل هيٺيون نظم واهه جي عڪاسي ڪري ٿو. جيتوڻيڪ پاڻ اهو شعر 1960ع ۾ جوڙيو، هئائين پر اڄ به ساڳي ڪار آهي دڙي ۾:
سڌارن جي درڪار آهي دڙي ۾
ڪو غمخوار هموار آهي دڙي ۾
وٺن ڀُنگ ڀاڳين ڪنان چور ظاهر
نڪا داد دانهن، نڪا ٻاڦ ٻاهر
اهڙو روز آزار آهي دڙي ۾.
پڪا کوهه پراڻا بنا ڍڪ بنايل
جسم جيوڙن جا سوين منجهه سمايل
عجيب هي اسرار آهي دڙي ۾.
شمعدان هوندي به آهي اونداهي
گندين نالين جي نه آهي صفائي
مکين جو آزار آهي دڙي ۾.
پيڃاري جي پاسي پيارن جون ڳالهيون
ڪندا قرب وارا ميارن جون ڳالهيون
اهڙو شوق اظهار آهي دڙي ۾.
ڪچا روڊ رستا وسي دوڙ دائم
بسين ڀيڙ بيحد نه ٽاڻون نه ٽائيم
بسون چار بيڪار آهن دڙي ۾..
خبر چار ’مشڪور‘ توکي ٻُڌائي
سڌارن جي خاطر ڪريو ڪجهه سچائي
ڪو ميمبر ڪو مهندار آهي دڙي ۾.
دڙو، بي حد سهڻو ڳوٺ نما شهر آهي. هن شهر جي هڪ پاسي، شهر جي وڏي بازار سان گڏ پيڃاري واهه وهي ۽ ٻي پاسي ڏيڍ فرلانگ کن اڳتي وري ان مان ”محمودا واهه“ نڪري ٿو، جيڪو منهنجي گهر کان ڏيڍ ٻن منٽن جي فاصلي تي آهي، جنهن ۾ مون تڙڳندي پنهنجو ننڍپڻ گذاريو. مٿينءَ شعر ’جوڙڻ‘ کان ڪافي سال پوءِ، اسان جي سنگت جي چوياري ۽ دڙي جي فطري سونهن ۽ سندرتا ڏسي حاجي موسيٰ مشڪور هڪ ٻيو خوبصورت ’نظم‘ لکيو. جنهن جو عنوان آهي ”دڙي ۾.“
دعوت مٿي هلي آ، هڪوار هن دڙي ۾
ڏس باغ ۽ باغيچا، گلزار هن دڙي ۾
ماڻهو هتي موچارا، سهڻا سُخن پيارا
قابل ۽ قرب وارا، خوشحال خلق دارا
نت روز ڪن ٿا، سهڻا سينگار هن دڙي ۾.
پارڪ اندر پيارا قربنئون ڪري ڪچهري
شب روز جي رونق، آبهوا موچاري
ڀرسان وهي پيڃاري، وڻڪار هن دڙي ۾.
اسڪول جي عمارت، تعليم جو ادارو
خوبين ۾ خوبصورت هي خوشنما نظارو
استاد باادب سڀ هوشيار هن دڙي ۾.
مخدوم، شيرازي، هت پير ڦل بُخاري
بزرگ ولي خدا جا، آهن هتي چوڌاري
ڪامل سنڌي، هر وار هن دڙي ۾.
شوقين هت ادب جا، يوسف ، ارم ۽ تبسم
هاشم، مست، ملهار، ساٿي، افضل ۽ مير هردم
مشڪور خاص خادم، اظهار هن دڙي ۾.
دڙي جي حوالي سان موتي پرڪاش، پنهنجي احساسن کي هيئن چٽيو آهي:
اڄ ويٺي ويٺي هينئن ڇو من واسجي ويو آهي،
ڇا ڀونءَ دڙي جيءَ تي اڄ مينهن وٺو هوندو!؟
پر، هتي آئون دڙي جي تاريخ يا جاگرافي لکڻ نه ويٺو آهيان، جو ويهي اهي قصا ڪُٽيان! آئون ته لکڻ ويٺو آهيان پنهنجي آتم ڪهاڻي جيڪا ڪنهن به لحاظ کان اُتم ڪهاڻي نه آهي.
دڙي ۾، جنهن گهر ۾ آئون جنميس ۽ رهيس، ان جا اصل مالڪ ته ورهاڱي ۾ پنهنجا اباڻا اجها ڇڏي وڃي پرديس کان نڪتا. ان گهر جي مالڪ جو نالو ’پمنداس‘ هو. گهر جي اڏاوت، سونهن ۽ سوڀيان مان لڳندو هو ته ڪاڪو پمنداس مالدار ماڻهو هو. جڏهن بابا جن اچي ان گهر ۾ رهيا ته ان گهر جو نقشو هن ريت هو. هڪ وڏو صفحو ۽ ان جي سامهون هڪ وڏي ڪوٺي ۽ ان جي اندر وري ٻه ٻيون ڪوٺيون هُيون. ڇت جي داسن ۽ پٽين تي جيڪو ڪاٺ جي اُڪر جو ڪم ٿيل هو، اهو، وقت گذرڻ سان گڏ سڙي ويو. اسان ان جي جاءِ تي لسا داسا هڻايا ۽ مَنگهه بند ڪرايا. وقت گذرڻ سان گڏ اهي داسا به سٽ سهي نه سگهيا ۽ جاءِ پراڻي ٿيڻ سان گڏ خطرناڪ به ٿيندي ويئي. هڪ ڀيري منهنجي وڏي ماسات ڊاڪٽر نورجهان اسان جي گهر آئي ۽ جڳهه جي حالت ڏسي چيائين، ”ڪيئن ٿا هن گهر ۾ رهو. هي گهر ته ڪنهن به مهل اوهان سڀني جي اجتماعي قبر بنجي سگهي ٿو.“
مون کيس ڪوبه جواب نه ڏنو ۽ چُپ رهيو هوس.
پوءِ جڏهن 1999ع ۾ جمن سوهي سان گڏجي مصالحن جو ڪاروبار شروع ڪيم ته ان مان ٿيندڙ منافعي مان اها قبر نما جڳهه ڊهرائي نئين آر. سي. سي جڳهه ٺهرايم. هاڻ ان گهر ۾ وڏڙن جي نشاني فقط اهو نم جو جهونو وڻ وڃي بچيو آهي، جيڪو به هاڻ ڏينهون ڏينهن ٺوڙهو ٿيندو پيو وڃي.
اِها هئي، منهنجي جنم وارتا، جيڪا رڳو وارتا ئي آهي. جيڪا ڪوبه ڏس ۽ پتو نٿي ڏي ڪنهن منزل جو. منهنجي اڳيان ته يادن جو اجهاڳ سمنڊ آهي، جيڪو من اندر ۾ سمنڊ جي ويرن جيان ڇوليون هڻي، ڇوهه ۾ قلم جي وسيلي، پنن تي لهڻ لاءِ آتوآهي. اها ته هڪ ننڍڙي ڇولي هئي، جنهن جي اوهان کي جهلڪ پسايم، سا به اڌو گابري....
*