10
مون سائين مامونءَ سان ”ها“ ڪئي ته ’ڀلي گڏجي سنگت کي سرگرم ڪجي.‘ ائين هڪ ڏينهن هن هڪ پرائمري استاد غلام حسين بلاولي جي اوطاق تي ’سنگت‘ جي گڏجاڻي رکي. ان وقت غلام حسين بلاولي پرائمري ٽيچرس ايسوسيئيشن تعلقي ميرپور بٺوري جو صدر هو. ”سائين مامونءَ“ اسان واري سنگت مان ٻن ٽن دوستن کي چيو. ان پهرين گڏجاڻيءَ ۾ اسين ڪُل چار يا پنج دوست شريڪ ٿياسين. ملهار سنڌي، اُن گڏجاڻيءَ جي ڪاروائي هلائڻ جي لاءِ هڪ پراڻو رجسٽر کڻي آيو هو. گڏجاڻيءَ ۾ ملهار سنڌي، پنهنجي وائي ٻُڌائي. موٽو مل ’ڪنول‘ ڪوهستاني هڪ ننڍڙي ڪهاڻي پڙهي. مون ٻي ڀيري لکي اچڻ جو چئي تنقيد ۾ حصو ورتو ۽ آخر ۾ صدارتي شعر غلام حسين بلاوليءَ پنهنجي موٽر سائيڪل جو آئل تبديل ڪندي، ترنم ۾ ٻڌايو.... پر وري ترت ٻي گڏجاڻي ٿي نه سگهي.
ڪجهه وقت کان پوءِ جڏهن سيد اڪبر سان اُٿڻ ويهڻ شروع ٿيو ته هڪ ڏينهن هن چيو، ”ڇو نه سنگت کي سرگرم ڪجي.؟“ نيٺ صلاح مشوري کانپوءِ غلام حسين بلاولي جي ئي اوطاق تي سنگت جي ٻي گڏجاڻي رکي ويئي. انهن ڏينهن سيد اڪبر دڙي ۾ غلام حسين بلاوليءَ وٽ گهڻو ايندو هو. ان گڏجاڻيءَ ۾ آئون، موٽو مل ’ڪنول‘ ڪوهستاني، غلام حسين بلاولي ۽ سيد اڪبر شريڪ هئاسين. ائين پوءِ غلام حسين بلاولي جي اوطاق تي ڪجهه گڏجاڻيون ٿيون، جنهن ۾ مٿين دوستن کانسواءِ ملهار سنڌي ۽ سندس هڪ ٻيو دوست حاجي عباسي به شريڪ ٿيو. اڳتي هلي پوءِ سنگت جي گڏجاڻيون حاجي عباسي جي اوطاق تي ٿيڻ لڳيون. جن ۾ سيد اڪبر پابنديءَ سان شريڪ ٿيندو هو ۽ دوستن جي لکڻين تي ڏاڍو سٺو ڳالهائيندو هو ۽ سندن همت افزائي ڪندو هو.
سيد اڪبر شاهه ڏاڍو سٺو شاعر، نثر نويس ۽ بهترين مقرر هو، ڳالهائيندو هو ته لفظ ڄڻ تسبيح جي داڻن جيان سندس وات مان پيا نڪرندا هئا. سندس ٻولي نج ۽ تشبيهون ڏاڍيون خوبصورت هونديون هيون. سيد اڪبر شاهه لاءِ دوست چوندا هئا ته هن لکڻ ڇڏي ڏنو آهي ۽ آئون دوستن جي اها ڳالهه ذهن ۾ رکي کيس هر ڀيري لکڻ لاءِ زور ڀريندو هو. سيد اڪبر جي شعر پڙهڻ جو انداز به ڏاڍو دل لڀائيندڙ هوندو هو. سندس لاءِ دوست اهو ٻُڌائيندا آهن ته اڪبر شاهه رسول بخش پليجي سان گڏجي ’سنڌي عوامي تحريڪ‘ کي ٺاهيندڙ بنيادي ماڻهن مان هو ۽ تحريڪ کي سڄي سنڌ ۾ پکيڙڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو هئائين. پوءِ اختلافن سبب ’عوامي تحريڪ‘ کان ڌار ٿي ويو هو. اڪبر شاهه ’پ - ٽ - الف‘ سنڌ جو مرڪزي جنرل سيڪريٽري به رهيو هو.
سنگت جي انهن گڏجاڻين ۾ ويهه ٻاويهه دوست شريڪ ٿيندا هئا. هر پندرهين ڏينهن ٿيندڙ انهن گڏجاڻين ۾ دوست پنهنجون ڪهاڻيون، مضمون، شعر وغيره پڙهندا هئا، جن تي دوست ڳالهائيندا هئا ۽ لکندڙ دوست انهيءَ تنقيد مان پرائي پنهنجي لکڻين کي وڌيڪ سنواريندا ۽ سُڌاريندا هئا. ملهار سنڌي، سنگت جي سيڪريٽريءَ جون ذميواريون ادا ڪندو هو. پر هو اڪثر گڏجاڻيءَ ۾ دير سان ايندو هو يا کيس ڳالهه وسري ويندي هئي. پيشي جي لحاظ کان ملهار سنڌي پرائمري استاد هو، پگهار پوري ساري، آڪهه به وڏي.... اڪثر ڏاڙهي وڌيل ۽ وار اڻڀا ۽ اُڀا هوندا هئس، جنهن سبب اسين کيس ڪافي ٽوڪيندا هئاسين. دوست ويٺا هوندا هئا ته ملهار سنڌي اچي ته گڏجاڻي شروع ڪجي.... پر ملهار گم.... ائين ڪڏهن ڪڏهن نٽهڻ اُس ۾ ڊاڪٽر نور احمد ميمڻ ۽ آئون، موٽر سائيڪل تي چڙهي کيس گهر ڳولهڻ ويندا هئاسين يا وري سندس ويهڻ جي ٿاڪن تي، ڪڏهن ڪڏهن هو اسان کي پنهنجن دوستن سان پتن راند ڪندي ملندو هو ۽ اسان کي ڏسي کلي چوندو هو، ”بس هيءَ راند پوري ڪري اُٿيس پي.“ سندس ان سستيءَ تي اسان مٿس ڪيترائي ڏنڊ وڌا ۽ ضابطا لاڳو ڪيا، پر ملهار سنڌيءَ تي انهن جو ڪوبه اثر نه ٿيندو هو. سنگت دڙي جي انهن گڏجاڻين ۾ سيد اڪبر، حاجي عباسي، ملهار سنڌي، غلام حسين بلاولي، محمد خان چوهاڻ، عبيدالله سميجو، نظير ميمڻ، منظور ڌماچ، موٽومل ڪنول ڪوهستاني، محمد صديق سومرو، يونس سومرو، ساٿي سومرو، محمد يوسف مست کڏو ۽ ٻيا دوست ايندا هئا.
هڪ ڀيري عيد تي اسان ’حاجي عباسي‘ جي ئي جڳهه تي سنگت جي گڏجاڻي رکي. جنهن ۾ به ملهار سنڌي نه پهتو ۽ ڪاروائي اڪبر شاهه هلائي. ان گڏجاڻيءَ ۾ به ڪافي پراڻن ۽ نَون دوستن شرڪت ڪئي، جنهن ۾ مٿين دوستن کانسواءِ عبدالغفور الستي، سيد عالم شاهه، پروفيسر ڊاڪٽر رجب علي ميمڻ، علي محمد ڀٽو، حاجي خان تبسم، ارم درس، عبدالغني ڪنڀر، عبدالغني ميمڻ ۽ ڪجهه ٻين دوستن به شرڪت ڪئي. اُتي سڀني دوستن سنگت کي وڌيڪ سرگرم ڪرڻ لاءِ علي محمد ڀٽي، موٽو مل ڪنول ڪوهستاني، ساٿي سومري ۽ مون تي ٻڌل هڪ ڪميٽي ٺاهي. پر ٻي گڏجاڻي ۾ ملهار سنڌي ٻيهر سيڪريٽري بنجي ڪاروائي هلائڻ لڳو ۽ اسان واري ڪميٽي به هڪ گڏجاڻي ڪري ماٺ ٿي ويئي.
سنڌي ادبي سنگت جي هڪ اهڙي گڏجاڻيءَ ۾ مون ٻارن لاءِ ماخوذ ڪري لکيل ڪهاڻي ”شهيد جي ماءُ“ پڙهي، جنهن تي سيد اڪبر شاهه راءِ ڏيندي چيو، ”هيءَ اهڙي ته سُٺي ڪهاڻي آهي، جو جيستائين ڪٿ ڇپجي، تيستائين ليٿو يا فوٽو اسٽيٽ ڪري ورهائجي ۽ خاص ڪري سنڌي مائرن کي پڙهائجي.“
ان وقت ملڪ تي مرد معلون مرد منافق جنرل ضياءُ الحق جي مارشلا لاڳو هئي ۽ سنڌي ادبي سنگت مرڪزي ليول تي پنهنجون سرگرميون ٻيهر شروع ڪيون هيون ۽ مختلف قومپرست ۽ کاٻي ڌر جي سياسي پارٽين جي اها ڪوشش هئي ته سنگت سندن ذيلي فرنٽ ٿي رهي ۽ شاخن ۾ پڻ مٿين گروپن جا ڪارڪنن اُن قسم جي ڪوششن ۾ هوندا هئا. اسان واري ڪميٽي کي جيڪو تارپيڊو ڪيو ويو، ان جو بنيادي سبب به اهوئي هو. ان وقت آئون جيتوڻيڪ ايس. ايس. ٽي ڇڏي چڪو هوس، پر ملهار سنڌي ۽ حاجي عباسي جو مون تي اعتبار نه هو. هو ٻيئي ماضيءَ ۾ ’سنڌي عوامي تحريڪ‘ جا ڪارڪن رهيا هئا. مونکي ادب سان وڌيڪ لڳاءَ هو ۽ ٻيو ته مون تي اعتبار نه ڪرڻ جي باوجود به حاجي عباس منهنجي گهڻي عزت ڪندو هو ۽ مون به هروڀرو ڪنهن ٽڪراءَ ۾ اچڻ جي بدران ڪميٽيءَ تان هٿ ئي کڻي ڇڏيو. جيتوڻيڪ محمد خان ملهار سنڌيءَ ۾ ڪافي صلاحيتون هيون، ۽ هو چاهي ها ته گهڻو ڪم ڪري پي سگهيو، پر ”سنگت“ دڙو ملهار سنڌيءَ جي سستي ۽ لاپرواهيءَ سبب ڪو وڏو ڪردار ادا نه ڪري سگهي.
ڪجهه وقت کانپوءِ دوستن خيال ڏيکاريو ته شاخ جي نئين چونڊ ڪرائي وڃي. منهنجي خواهش هئي ته آئون شاخ جو سيڪريٽري ٿيان. اڪبر شاهه سميت ڪجهه ٻين دوستن جو به خيال هو ته آئون بهتر رهندس. ڇاڪاڻ ته ملهار سنڌي ٻارهن تيرهن سال سنگت دڙو جو سيڪريٽري رهيو آهي. هاڻ نئون رت اچڻ گهرجي. پر خبر تڏهن پيئي، جڏهن اوچتو ئي اوچتو ملهار سنڌي پنهنجي اميدوار هئڻ جو اعلان ڪيو. حاجي عباسي به سندس حمايت ڪئي. اهو ڏسي مونکي ڏاڍي حيرت ٿي ۽ ڏُک به ٿيو. بهرحال آئون خاموش ٿي ويس ۽ اميدواريءَ تان هٿ کڻي ويس. سوچيم ته جڏهن بزرگ دوستن جو مون تي ڀروسو ڪونهي ته پوءِ بيهڻ اجايو آهي. ملهار سنڌي ۽ حاجي عباسي جي ان فيصلي تي نظير ميمڻ، ارشاد ميمڻ، اسلم فاضلاڻي ۽ عبدالغني ڪنڀر اعتراض ڪيو. عبدالغني ڪنڀر ته مذاق مذاق ۾ چيو، ”سائين محمد خان ملهار ۽ حاجي عباسيءَ جي پولٽ بيورو جو فيصلو اسان کي قبول نه آهي.“ پر مون سائين محمد خان ملهار جي لاءِ جاءِ خالي ڇڏڻ جو جيڪو فيصلو ڪيو، ان تي قائم رهيس، جنهن تي مٿين دوستن کانسواءِ سيد اڪبر شاهه به مون سان پنهنجي ناراضگيءَ جو اظهار ڪيو. ملهار سنڌي تي ڪير به راضي نه هو، ڇو ته عوامي تحريڪ وارا دوست کيس پنهنجو مخالف سمجهندا هئا ۽ پسند نه ڪندا هئا. جيئي سنڌ محاذ وارن هر حال تي شاخ تي قبضو ڪرڻ ٿي چاهيو. ان ڇڪتاڻ ۾ ملهار سنڌي، عوامي تحريڪ وارن سان جوڙ توڙ ڪري سيڪريٽري ٿي ويو. سنگت دڙي جون اهي چونڊون مرڪزي خزانچي محترم رسول بخش درس ۽ سيد اڪبر جي نگرانيءَ ۾ ٿيون. چونڊن جو جيئي سنڌ وارن دوستن بائيڪاٽ ڪيو. نتيجي ۾ سيڪريٽري ملهار سنڌي، جوائنٽ سيڪريٽري محمد يونس سومرو، خزانچي نظير ميمڻ چونڊيا، جڏهن ته آڊيٽر ڪير چونڊيو، اهو هاڻ يا نه اٿم. سنگت دڙو جون چونڊون ته ٿيون، پر انهيءَ آکاڙي سبب سنگت جون سرگرميون ختم ٿي ويون ۽ سنگت غير سرگرم ٿي وئي.
ٻن سالن کان پوءِ جڏهن محترم غلام حسين رنگريز سنڌي ادبي سنگت سنڌ جو سيڪريٽري جنرل ٿيو ته هن شاخ کي سرگرم ڪرڻ جي لاءِ هڪ ڪميٽي مقرر ڪئي، پر پوءِ به ڪا سرگرمي نه ٿي. ڪافي عرصي کانپوءِ ڪجهه پراڻن ۽ نَون دوستن سان گڏجي مون شاخ کي سرگرم ڪيو ۽ سنگت دڙو جون چونڊون ڪرايون ۽ شاخ جو سيڪريٽري ٿيس ۽ شاخ کي ڪافي سرگرم ڪيوسين. انهن دوستن ۾ حاجي عباسي، حاجي خان تبسم، آصف علي قريشي عرف ”سارنگ“ سودائي، حاجي محمد موسيٰ مشڪور، عبدالڪريم سومرو، ذوالفقار ڪانڌرو، سجاد ميمڻ، ذوالفقار سومرو، ساگر ڪانڌڙو، عباس سومرو، وفا امير بخش سومرو، ثناگر حسيني، محمد يوسف مست کڏو، حبيب الله ميمڻ.... اڳتي هلي ان سفر ۾ رشيد آزاد، نور احمد سومرو، محمد يوسف ڀٽو، اصغر گگو، علي محمد سومرو، ڍولڻ جاني، ڊاڪٽر عبدالخالق ميمڻ ۽ ٻيا شامل ٿيا.
منهنجي سيڪريٽري شپ دوران سنگت دڙو پاران ڪتابي سلسلي جا ٻه ڪتاب ”تون تون مان مان“ ۽ ”امن جي تلاش“ شايع ٿيا. ڪيترائي پروگرام ڪياسين. مون کان پوءِ سارنگ سودائي، سجاد ميمڻ، عبدالڪريم سومرو، عباس سومرو، رشيد آزاد، محمد يوسف ڀٽو ۽ ڍولڻ جاني سنگت دڙو جا سيڪريٽري ٿيا.
نئين سر سرگرميءَ کان پوءِ سنگت دڙو پاران ڪيترائي پروگرام ڪرايا ويا، جن ۾ مذاڪرو ’ويهين صديءَ جون تقاضائون ۽ سنڌ‘، ڪهاڻي ويهڪ، طارق قريشيءَ سان شام، ڪتابن جون مهورتون وغيره. اهو سلسلو گهڻي عرصي تائين هلندو رهيو. جن ۾ مٿين دوستن سرگرمين سان حصو ورتو. سنگت دڙو جي پروگرامن ۾ مٿين دوستن مان حاجي خان عباسي، سدائين سنگت لاءِ پاڻ پتوڙيو. پراڻو قومي ڪارڪن آهي. سياست جي سلسلي ۾ گرفتار به ٿيو. پهرين سنڌي عوامي تحريڪ ۾ شامل رهيو. پوءِ پي. اين. پي ۾، پوءِ سنڌ نيشنل فرنٽ ۾. فرنٽ جڏهن نواز ليگ ۾ شامل ٿي ته پاڻ شامل نه ٿيو. پر خلوص ماڻهو آهي، پر بي حد جذباتي، سنگت ساٿ سان پير ڀرڻ وارو. اسين پاڻ ۾ سٺا دوست رهيا آهيون. ڪڏهن ڪڏهن وڙهي به پوندا آهيون، پر هڪٻئي کانسواءِ سرندي به نه آهي. مونکي ان ڳالهه تي به خوشي آهي ته ڪجهه سال اڳ اسان سنگت دڙو پاران ساڻس ننڍڙي شام به ملهائي. حاجي عباسي جي اوطاق کانپوءِ سنگت جون گڏجاڻيون هاءِ اسڪول ۾ ٿينديون هيون. آخر ۾ ڊاڪٽر خالق ميمڻ جي ڪلينڪ ۾ ڪندا هئاسين. ان جي ڇت تي ننڍا ننڍا پروگرام به ڪندا هئاسين. ڊاڪٽر خالق ميمڻ انهن جي سٺي نموني ميزباني ڪندو هو.
محمد خان ملهار کانپوءِ، اقبال احمد ساٿي سومرو، سنگت جو سيڪريٽري ٿيو. پر هو به سنگت کي سرگرم رکي نه سگهيو. ٿوري وقت کان پوءِ ملهار سنڌي سان اڻبڻت جي ڪري غلام حسين بلاولي سنگت تان استعيفيٰ ڏيئي ويو. اڪبر شاهه به اچڻ گهٽتائي ڇڏيو. منظور ڌماچ به ”ٻنون“ ۾ وڃي سنگت جي شاخ کولي. منظور ڌماچ، اڪبر شاهه ۽ ملهار سنڌي جي دوستيءَ ۾ سنگت جي گڏجاڻيءَ ۾ ايندو هو ۽ هو پوءِ شاعري به ڪرڻ لڳو. ٻنون شاخ ڪافي وقت سرگرم رهي. ان جي سرگرميءَ ۾ ربڏنو راز ڌماچ، دائود اختر سومرو، جمن عباسي، شمشير جنگ پليجو، ظهور پليجو، هاشم پرواز فاروق ساحر پليجو ۽ بهادر ناز پليجو شامل رهيا. سنگت ٻنون پاران هڪ ڀيرو ابراهيم منشي سان ڏاڍي سٺي شام پڻ ملهائي ويئي.
*
انهن چونڊن کان اڳ، جڏهن کانپوءِ سنگت دڙو سرگرم ٿي هئي ته حيدرآباد ۾، مسلم ڪاليج جي مخدوم بلاول هاسٽل ۾ سنگت جون مرڪزي چونڊون ٿيون. اها 1986ع جي ڳالهه آهي. سنگت مرڪز پاران سنڌ ڪائونسل جي اجلاس ۾ شرڪت لاءِ ٻه ڪائونسلر چونڊي موڪلڻ جو خط پهتو، جيڪو ملهار سنڌيءَ گڏجاڻيءَ ۾ پڙهي ٻڌايو. هڪ ڪائونسلر ته سيڪريٽري هئڻ جي ناتي ملهار سنڌي پاڻ ئي هو. ٻي جي لاءِ هنَ سيد اڪبر جو نالو پيش ڪيو. جنهن سندن رٿ جي مهرباني مڃي ۽ پنهنجو نالو واپس وٺندي منهنجو نالو پيش ڪندي چيو، ”اسين گوڏن نڪتل ملهه آهيون.... تنهنڪري اسان کي ڇڏيو. سنگت کي نوجوان ۽ نئين رت ۽ ٽئلنٽ جي ضرورت آهي، تنهنڪري اوهان کين موقعا ڏيو ته اهي اڳيان اچن.“
ان وقت مونکي سنگت جي مامرن جي ڪابه خبر نه هئي ۽ نه ئي مونکي ’سنڌ ڪائونسل‘ بابت خبر هئي ته اها ڇا آهي. اڪبر شاهه منهنجي حق ۾ دستبردار ٿي منهنجي لاءِ دوستن کي راضي ڪري، منهنجي ڏاڍي همت افزائي ڪئي ۽ اهو به فيصلو ڪرايو ته ٻنهي ڪائونسلرن کي اهو اختيار ڏنو وڃي ته هو اُتي جون حالتون ڏسي آزاداڻي نموني ووٽ ڏين. سنگت جي اُن ئي اجلاس ۾ شرڪت ۽ ماحول منهنجي لاءِ سنگت جي ڪاروهنوار ۾ دلچسپي وٺڻ جو بنياد فراهم ڪيو.
انهن چونڊن ۾ ’سنگت سنڌ‘ جي سيڪريٽري جنرل لاءِ ٽي اميدوار هئا. تاج جويو، عبدالرحمٰن نقاش ۽ مدد علي سنڌي. مدد علي سنڌي پوءِ هٿ کڻي ويو. باقي تاج ۽ نقاش ۾ مقابلو هو. عبدالرحمٰن نقاش کي ارباب کهاوڙ جي وطن دوست انقلابي پارٽيءَ جي حمايت حاصل هئي ۽ تاج جويي کي جيئي سنڌ محاذ جي. آئون ۽ ملهار سنڌي جڏهن صبح جو سوير ساڍي اٺين بجي ڌاري مسلم هاسٽل پهتاسين ته هاسٽل جي دروازي تي اسان کي عبدالواحد آريسر مليو، جيڪو اسان کي وٺي اندر هڪ روم ۾ ويو. جتي ڪو ٻيو دوست به موجود هو. پٽ تي بسترو وڇايل هو. انهن ڏينهن سرور سهتو هاسٽل جو انچارج هو. بستري تي ڪيتريون ئي اخبارون ٽڙيون پکڙيون پيون هيون ۽ حنيف رامي جو ڪتاب ”پنجاب ڪا مقدمه“ به پيو هو، جيڪو شايد عبدالواحد آريسر جي مطالعي هيٺ هو. اسين ٿوري دير عبدالواحد آريسر وٽ ويهي، اُٿي ٻاهر نڪري آياسين ۽ مارڪيٽ ۾ اچي هوٽل تي ناشتو ڪيوسين.
انهن چونڊن ۾ تاج جويي کٽيو. اسين ناشتو ڪري موٽياسين ته تاج جويو ۽ ڪجهه ٻيا دوست موجود هئا. تاج اسان کي چيو، ”رسول بخش پليجي وارن دوستن سان ٺاهه ٿيو آهي، هو سيڪريٽري جنرل لاءِ منهنجي سپورٽ ڪندا ۽ پاڻ کي آڊيٽر لاءِ سندن اميدوار عابد چنا کي ووٽ ڪرڻو آهي.“ پر چونڊن جو نتيجو آيو ته تاج جويي جي بيهاريل اميدوار اسير ملاح کٽيو. جيڪو اُت موجود ئي ڪونه هو. اها تاج وارن جي رٿابندي ئي هئي ته متان مٿس اسير ملاح کي هٿ کڻائڻ لاءِ زور بار پوي ۽ تاج شايد اسان کي ان ڪري چيو جو کيس خبر هئي ته اسين جيئي سنڌ محاذ جا نه آهيون، لازمي آهي ته کيس محمد خان ملهار ۽ منهنجي باري ۾ وڌيڪ خبرون چارون به هونديون جيئن سندس ڀرم رهجي اچي.
اسان جي پاڻ ۾ ڪيل فيصلي موجب اسان ٻنهي کي پنهنجا ووٽ تاج جويي کي ڏيڻا هئا، پر اجلاس دوران هڪ اهڙي ڳالهه ٿي، جنهن سبب ملهار سنڌيءَ پنهنجو فيصلو بدلائي ڇڏيو يا کيس فيصلو بدلائڻ جو بهانو ملي ويو. اصل ۾ اُن وقت اسان سنڌي ادبي سنگت جي مفاد کان وڌيڪ پنهنجي پارٽي مفاد ۾ ووٽ ڪيو. مونکي منهنجي پارٽيءَ ’عوامي تحريڪ‘ پاران اڳ ۾ ئي دڙي ۾ محمد بخش راهو هدايتون ڏيئي ويو هو، جنهن تحت عابد چنا جي حمايت عيوض تاج جويي کي ووٽ ڏيڻ جي لاءِ چيو ويو هو.
ملهار سنڌي پنهنجو ووٽ نقاش کي ڏنو، مونکي به چيائين ۽ مون به ساڻس ها ڪئي ته نقاش کي ئي ووٽ ڪندس، پر جيئن ملهار سنڌي کي پنهنجي پارٽيءَ جي هدايتن تي لازمي عمل ڪرڻو هو، تيئن مونکي به پارٽي هدايتن جي خلاف ورزي ڪرڻي نه هئي. مون ساڻس ڪيل وعدي جي خلاف ورزي ڪندي، مليل هدايتن موجب تاج جويي کي ووٽ ڪيو.
ملهار سنڌيءَ کي پنهنجو فيصلو بدلائڻ يا مون کان وعدو وٺڻ جو موقعو هن ڪري به مليو، جو اجلاس دوران تاج جويي ته پنهنجي ڪارڪردگي رپورٽ پيش ڪئي پر جڏهن نقاش ڳالهائڻ جي ڪوشش ڪئي ته تاج جويي نه رڳو کيس ڳالهائڻ کان روڪيو پر وڏو گوڙ به ڪرايو، جنهن سبب نقاش ڳالهائي نه سگهيو. جنهن تي ڪافي سنجيده دوستن کي رنج ٿيو ۽ کين تاج جو اهو عمل اڻ وڻندڙ لڳو.
سنگت جو اهو پهريون اجلاس هو، جيڪو مون اٽينڊ ڪيو ۽ ان ۾ تاج جويو ٻيو ڀيرو سيڪريٽري جنرل چونڊيو ويو. جوائنٽ سيڪريٽري اياز گل، جيڪو پڻ اجلاس ۾ نه آيو هو، خزانچي رسول بخش درس ۽ آڊيٽر اسير ملاح چونڊيا هئا.
ڪجهه ڏينهن کان پوءِ جڏهن ’جيئي سنڌ محاذ‘ پاران دڙي ۾ ”شهيد دودي سومري“ جي ورسي ملهائي وئي ۽ تاج جويو ان ۾ شرڪت ڪرڻ لاءِ آيو ته اسان سنگت دڙو پاران ٻي ڏينهن تاج جويي کي آجياڻو ڏنو.
ملهار سنڌي ڏاڍو سٺو ۽ پختو شاعر هو، پر هو ڪڏهن به شاعري يا ادب ڏانهن سنجيده نه رهيو. سنگت جي گڏجاڻي کان ٿورو اڳ پين پنو کڻي ويهندو هو ۽ ڪجهه نه ڪجهه رهڙي وٺندو هو، هڪ ڀيري گڏجاڻي ۾ هڪ ڪهاڻي اهو چئي پڙهيائين ته هيءَ پهرين قسط آهي، ٻي قسط ايندڙ گڏجاڻيءَ ۾ پڙهندس، جيڪا پوءِ ڪڏهن به پيش نه ڪيائين، ۽ اسين ان قسط پڙهڻ لاءِ کيس ڏاڍو تپائيندا هئاسين. محمد خان ملهار سنڌي جيڪو به لکيو. اهو ڪڏهن به سنڀالي نه رکيو، سڀ پنن تي وکريل رهيو ۽ هيڏانهن هوڏانهن ٽڙي پکڙي ويو. سندس شاعري ۾ ڏاڍي ندرت هئي. سندس لکڻيون ڪجهه رسالن ۽ اخبارن ۾ ڇپيون. ڪجهه مون پنهنجي ڪتاب ”پسي تنهنجي تجلي“ ۾ فوٽو ۽ تعارف سميت ڇپيون.
محمد خان ملهار سنڌي 5- جنوري 2011 تي وفات ڪئي. پوين ڪجهه سالن ۾ اسين هڪٻئي کان لاتعلق ۽ اڻ ڄاڻ رهياسين، سبب به ڪي خاص نه هئا. پاسي مان لنگهي ويندا هئاسين ته به نه سلام نه دعا. سندس وفات کان ٻه مهينا اڳ ٻڌم ته دل جو دورو پيو اٿس. دل سٽ ڏني ته وڃي پُڇي اچانس، پر ڪجهه سستي ۽ لاپرواهيءَ سبب وڃي نه سگهيس، جنهن جو پوءِ ڪافي ارمان به ٿيم.
ملهار سنڌي جو هڪ خوبصورت نظم هن وقت منهنجي ذهن ۾ تري آيو آهي.
آزادي ڪو انعام ته ڪونهي
ڪوپرينءَ جو پيغام ته ڪونهي
ڪنهن سهڻي هٿ جو جام ته ڪونهي
وير وڏي ويڙهاند کانپوءِ
ريٽي رت جي راند کانپوءِ
هيءَ مومل راڻا ماڻيندا آهن
آزادي آڻيندا آهن.
ملهار سنڌيءَ جو هڪ ٻيو ننڍو نظم جنهن سان اختلاف جي گنجائش ته رکي سگهجي ٿي، پر اسان جي حالتن جي ڏاڍي سٺي عڪاسي ڪري ٿو.
سنڌي ماڻهو
موڳو ماڻهو
جنهن جو ڪائي سوچ نه آهي
جنهن جي ڪائي لوچ نه آهي
گيت وڏيري ڳائي ويٺو
پنهنجي من پرپائي ويٺو.
•