15. هن دل جي تنهائي، تون ڇا ڄاڻين!؟
جنهن جي دل تي دُکن جو اثر نه ٿو ٿئي
جو سُکن جو ڳولائو نه آهي
جو خواهش، خوف ۽ چڙ کان آجو آهي
جو پنهنجو سڀ مال، ملڪيت ترڪ ڪري ٿو،
جو ”مان“ ۽ ”منهنجي“ احساس کان ڇُٽل آهي،
اُهوئي ”شانتي“ حاصل ڪري ٿو.
(ڀڳوت گيتا)
مون ڀڳوت گيتا جا مٿيان لفظ اُن ڪري لکيا آهن، جو آئون جڏهن به اهي پڙهندو آهيان، انهن تي سوچيندو آهيان، انهن جي گهرائيءَ ۾ لهندو آهيان ته عجيب ڪيفيت ۾ مبتلا ٿي ويندو آهيان ۽ سوچيندو آهيان ته شري ڪرشڻ ڀڳوان مهاڀاري يُڌ (مها ڀارت) ۾ ارجن کي دم دلاسا ڏيئي همٿائي ٿو ۽ دل ٻڌي اڳتي وڌڻ ۽ دشمن کي للڪارڻ جي لاءِ چوي ٿو ۽ اهو چوي ٿو ته طمع/نفس جي پرواهه نه ڪر. دل من نه هڻ، کٽڪو نه ڪر:
اي ارجن! طمع کان سواءِ ڪم ڪندو هل
نه سوڀ جي پرواهه ڪر، نه هار جي
بس يوگ ۾ يڪدليو رهه.
بلڪل اسان جي لطيف سائين به ائين ئي چيو آهي:
طمع جي تنوار، متان ڪرين مڱڻان،
ڌڪي ڪندي ڌار، ماڻڪ ڏيئي مُٺ ۾.
ماڻهوءَ جو ”هردو“ هر شئي، هر عمل جو جوابدار آهي. جيتوڻيڪ سائنس وٽ ”دل“ بدران ”دماغ“ جي اهميت آهي. ڇو ته اهوئي سوچي ٿو، لوچي ٿو. نه ته دل فقط ”شاعراڻي تشبيهه“ آهي. اها دل جي ئي دنيا آهي، جيڪا پيار، پاپ، دک سُک، سڀ ڪجهه سَهي ٿي.
مون مٿيان لفظ ان ڪري لکيا آهن، جو مون پنهنجي جيون جي مختصر تجربي مان سکيو آهي ته جيڪو ماڻهو ”مان“ ۽ ”منهنجي“
مرض ۾ مبتلا آهي، اهو نه مستقل مزاج هوندو آهي ۽ نه وري منجهس ڪنهن فيصلي ڪرڻ جي قوت ۽ اُن تي عمل ڪرڻ جي سگهه هوندي آهي. مون ڏٺو آهي ته اهڙا ماڻهو، جلد ئي ٽٽي، ڀڄي ۽ ڀُري پوندا آهن. هو جلد ئي شڪست کائي ويندا آهن. ٻين جي هٿان نه، پر پنهنجو پاڻ هٿان، پنهنجي ”مان“ جي هٿان، ۽ تمام گهٽ ماڻهو اهڙا هوندا آهن، جيڪي ٻيهر پاڻ کي جوڙي سگهندا آهن.
جڏهن اهڙا ماڻهو پنهنجي ”مان“ جي هٿان ”مات“ کائيندا آهن ته پوءِ هو ”پورس جي هاٿين“ جيان پنهنجن کي ئي لتاڙڻ شروع ڪندا آهن. پاڻ سان گڏ، ٻين جو سڀ ڪجهه تباهه ڪري ڇڏيندا آهن. هنن جي اندر ۾ هر وقت بدلي، نفرت ۽ شڪايتن جا کورا ٻرندا نظر ايندا آهن.
پر، جيڪي ماڻهو ”مان“ جي مرض ۾ مبتلا نه هوندا آهن، اهي نه رڳو مستقل مزاج هوندا آهن، پر منجهن فيصلي جي قوت سان گڏ، انهيءَ تي ڄمي بيهڻ جي صلاحيت به هوندي آهي ۽ اهي شڪست کائي به ٽٽندا ناهن ۽ جي ٽٽندا به آهن، ته به جلد ٻيهر پنهنجي وکريل وجود کي گڏ ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا آهن ۽ وري به ”هلندو هل... هلندو هل“ جي اندرينءَ تنوار تي پنهنجو سفر شروع ڪندا آهن. انهن جو من شانت هوندو آهي. انهن ۾ نياز ۽ نوڙت، پيار ۽ پاٻوهه هوندو آهي.
”انسان ڪڏهن به شڪست کائڻ جي لاءِ پيدا ناهي ٿيو. ڪنهن ماڻهوءَ کي تباهه ته ڪري سگهجي ٿو، پر کيس هرگز مات نه ٿو ڪري سگهجي.“ اهي لفظ ارنيسٽ هيمنگويءَ جا آهن. جيڪي هو پنهنجي ناول ”پوڙهو ۽ سمنڊ“ ۾ پوڙهي واتان چورائي ٿو. جيڪو سمنڊ ۾، وهيل مڇيءَ کي چئي ٿو. هيمنگويءَ جا اهي لفظ رفيق سومري چواڻي، ”انساني تاريخ جي لکن سٽن تي ڀاري آهن.“ تڏهن ته هيمنگوي خودڪشي ڪئي. هُن موت هٿان شڪست کائڻ نه ٿي چاهي.
اهو ضرور آهي ته ماڻهوءَ کي پنهنجون غلطيون ضرور مڃڻ گهرجن. پنهنجي غلطين جي ڪري هن ڪٿي شڪست کاڌي آهي؟ هن ڇا ڇا وڃايو آهي؟ انهيءَ جو اعتراف ڪري، نئين سر ”بتدا“ ڪري سگهجي ٿي. اها به هڪ واٽ آهي، پنهنجو پاڻ کي، پنهنجي اندر کي شانت رکڻ جي!
زندگيءَ جون جيتريون خوبصورتيون آهن. انهن جي پويان ايتريون ئي بدصورتيون آهن. انساني فطرت ۾ نيڪي، بدي، تلخي، بُلندي، انا، ڪوڙ، سچ، جوف، لوڀ ۽ بي غرضي ۽ خود غرضيءَ جو هڪ عجيب ميلاپ آهي. انهن کي هڪٻئي کان ڌار ڪرڻ مشڪل آهي. ڪڏهن ڪڏهن ته نيڪي ۽ بديءَ جو فرق ڪرڻ به ڏ کيو ٿيو پوي. نيڪي، بدي ۽ بدي، نيڪي بنجيو وڃي.
پوءِ، جڏهن انسان انهن سڀني شين تي سوچي ٿو، ويچاري ٿو ته کيس زندگي انتهائي کوکلي نظر اچڻ ٿي لڳي. هر شئي بيڪار نظر ٿي اچي. ”ڪنهن جي لاءِ؟“، ”ڪنهن لاءِ؟“، ”ڇو؟“ ۽ ”ڇا لاءِ؟“ جا سوال ٿا پيدا ٿين ۽ پوءِ خود ئي، انهن جا جواب ڳولهڻ جي ڪوشش ٿو ڪري.
انساني ”دل“ جو علاج، يعني ان جي ”ڌڙڪڻ“ سمجهڻ ڏاڍي ڏکي شئي آهي. ماڻهو سمجهي نه ٿو سگهي ته ”ويراني“ ڇا آهي؟ خاص ڪري دل جي ويراني. اندر جي موسم بابت سمجهڻ ۽ انهيءَ بابت فيصلو ڪرڻ ڏاڍو اوکو ڪم آهي. جڏهن ماڻهو ئي کوکلو ٿيو وڃي ته بالزاڪ چواڻي، ”ان ڳالهه جو فيصلو ڪير ٿو ڪري سگهي ته سُڪل کوپڙين جو منظر وڌيڪ دهشت ناڪ ٿئي ٿو يا مُرجهايل دلين جو؟“
بندے کے درد کو کوئی نہیں پہنچتا،
ہر ایک سے حقیقت عیاں ہے خدا رسیدہ۔
(میر تقی میر)
يا جمن سوهي جي لفظن ۾:
اُداس، تنها، شام جو درد،
چانڊوڪيءَ جي رات ڇا ڄاڻي،
۽ ماڻهو ڇا هي بنا وشواس
ڪيئن دل ٿي پنهنجو درد پيئي
۽ مري مري ٿي ڪيئن جيئي،
تون ڇا ڄاڻين هن دل جي تنهائي!
هيءَ دل ته صدين کان تنها آهي
هن دل جي تنهائي تون ڇا ڄاڻين!
آئون ڪڏهن به ”مان“ جي مرض ۾ مبتلا ناهيان رهيو. پنهنجون ڪوڙيون سچيون تعريفون ڪرڻ/ڪرائڻ نه پُڄندو اٿم. ان جو سبب شايد هيءُ آهي ته اُن وقت جڏهن مون جيڏا نوجوان، ڇوڪرين ۽ نوڪرين، شرابن ۽ شبابن، گلن ۽ خوشبوئن، حسن ۽ جوانيءَ، مڌماتي ڪجلين ڪٽورين اکين ۽ راتين جو ذڪر ڪندا هئا. ڇاڻي بازي ڪري، خواريءَ جو گهانگهو پنهنجي ڳچين ۾ وجهندا هئا، شراب جي هڪ پئگ تي ياريون مٽائيندا هئا. شراب جي پئگ ۾ قوم ۽ ملڪ جا درد اوتي ڪاڪ ٽيل ڪري، لسي ڪري ڏوڪي ويندا هئا. ذهن جي ۽ ضمير جي پرواهه نه ڪندا هئا. تڏهن منهنجو اڪثر وقت، ڪتابن پڙهڻ، قومي ۽ طبقاتي انقلاب بابت سوچڻ ۽ لوچڻ، چاڪنگون ڪرڻ، پوسٽر هڻڻ ۽ تنظيمي ڪم لاءِ اُس ۽ ڇانوَ ۾ رُلڻ، رٿابندي ڪرڻ ۽ پنهنجي سنگت ۽ ساٿين سان گڏ بحث ۽ مباحثي ۾ گذرندو هو.
ڇوڪريون ۽ نوڪريون، حسن ۽ جواني، شراب ۽ شباب مونکي پاڻ ڏانهن ڇڪيندا ضرور رهيا آهن، پر اهي منهنجي ڪمزوري بنجي نه سگهيا آهن. مون تي حاوي ٿي نه سگهيا آهن. مون ان وقت به سمجهي ورتو هو ۽ اڄ به سمجهان ٿو ته اهي شيون وقتي آهن، ثانوي آهن. انهن جي اهميت زندگي ۽ زندگي جي آدرشن کان وڌيڪ ڪونهي. انهن جي حاصلات لاءِ جيڪي طريقا اختيار ڪيا ويندا آهن، جيڪي مون ڏٺا آهن، خاص ڪري اسانجي قومي ۽ طبقاتي سياست ڪندڙن ۽ مزاحمتي ادب جي سرجڻهارن ۽ مزاحمت ڪندڙ نوجوانن جا اختيار ڪيل طريقا ايترا ته ڪريل ٿين ٿا/اختيار ڪيا وڃن ٿا، جو مونکي انهن طريقن کان نفرت آهي ۽ مونکي انهن مان ڪرهت ايندي آهي.
مون وٽ زندگيءَ جو هڪ مقصد ضرور رهيو آهي. هڪ آدرش ضرور رهيو آهي. وقتي طرح آئون ڀَڄندو، ڀُرندو ۽ ٽٽندو به رهيو آهيان. ان حد تائين جو مونکي منهنجي آواز جا پڙاڏا به ٻڌڻ ۾ نه ايندا آهن. پر پوءِ به آئون هلندو رهيو آهيان... هلندو رهيو آهيان.. ڪنهن جي تلاش ۾، ڀٽڪي ويل منزل جي ڳولا ۾....
منهنجا سپنا، منهنجون ساروڻيون به عجيب آهن. منهنجا سپنا، گلن جي رنگت ۽ خوشبوءِ وانگر اڏري ويندا رهيا آهن. منهنجا سپنا واريءَ جي گهروندڙن جيان ڀُرندا رهيا آهن. ٽٽندا رهيا آهن. ڪو وقت هو جو آئون انهن کي جهٽڻ جي ڪوشش ڪندو هئس ۽ اهي پوپٽ جي پرن جيان رنگت منهنجي هٿن تي ڇڏي اُڏري ويندا هئا... پر هاڻ نه! ڇو ته آئون اهو سمجهي ويو آهيان ته سپنا جهٽي نٿا سگهجن ۽ منهنجون ساروڻيون، اهي ڇڻي ويل گل آهن، جيڪي خوشبوءِ پکيڙي به ڇڻي ويندا آهن ۽ بي قدر ماڻهن جي پيرن ۾ لتاڙبا، چٿبا، چُپبا رهيا آهن. ان سمي آئون پاڻ کي ”خزانءَ“ جو اهو ڇڻيل ۽ سُڪل پن سمجهندو آهيان، جيڪو پنهنجي رنگت وڃائي، وڻ تان ڇڻڻ کانپوءِ، پيرن هيٺان لتاڙبو، چرچراهيندو رهندو آهي.
مون پنهنجا سڀ سپنا، ساروڻيون ۽ خواهشون، اميدون ۽ خوشيون مڪليءَ جي ڪنهن ويران قبر ۾ دفن ڪري ڇڏيا آهن. ۽ اُن قبر جي مٿان ڪو ڪتبو به لڳل ڪونهي.
مڪلي ــ ٺٽو، جيڪو تاريخ ۾ سدائين ڌارين جي هٿان لٽبو، ڦربو، تباهه ۽ برباد ٿيندو رهيو آهي. ان مڪلي- ٺٽي جون مڌ ماتيون راتيون، ڳالهيون، چميون، ٽهڪ، مينهن ۽ وڄ جي وراڪن ۾، مڪليءَ جي آثارن ۾ هلڻ... سڀ خواب بنجي ويو. ٺٽي منهنجي دل به ائين لُٽي ڇڏي، جيئن ارغونن ۽ ترخانن ٺٽي کي اُجاڙ ۽ ويران ڪيو هو.
انهن ڏينهن مون هڪ آزاد نظم لکيو هو، جڏهن آئون ٺٽي جي ڀريل ڀُڪيل گهٽين ۾ ٿيڙ کائيندو هلندو هئس... مڪليءَ جي ويرانين ۾ ڀٽڪندو هئس:
ويران ۽ اُجاڙ شهر ۾
روح ڀٽڪن پيا
ماتم ڪنان آهن
کنڊر بنجي ويل،
ڪنهن جي
خوابن جون حويليون
هر گهٽيءَ
ڄڻ لُٽي
ڪنهن جي چُني
ڪنهن جي چُمي.
هي ويران ۽ اُجاڙ شهر
ڪنهن جي سپنن
ڪنهن جي اُڌمن
ڪنهن جي نياپن
ڪنهن جي اَلمين
ڪنهن جي جوڀن
جو داستان آهي.
پوءِ ڇو هي اُجاڙ آهي
او دوستو!
پوءِ ڇو هي اُجاڙ آهي!
پيار، منهنجي لاءِ اِها وٿ آهي، جيڪا ڪڏهن به حاصل ٿي نه سگهي اٿم. آئون سدائين پيار جو متلاشي رهيو آهيان. مُرڪن جو ڳولائو رهيو آهيان. آئون اُن پيار جي ڇانوَ ۾ ويهي، پنهنجي اندر ۾ اوتيل سموري نفرت، گند ۽ پونءُ جيان ڪڍڻ ٿو چاهيان. پر آئون جڏهن به پيار جي پويان ڊوڙيو آهيان، اهو پيار ئي منهنجي لاءِ ’بروٽس‘ بنيو آهي. ان پيار ئي ته منهنجا ويساهه ٽوڙيا آهن. اهو پيار ئي ته منهنجي لاءِ نفرت ۽ ڪروڌ جو سبب بنجي ويو آهي.
زندگي، ڀلي زنده دليءَ جو نالو هجي، پر زنده دل رهڻ جي لاءِ ماڻهوءَ کي ڪيترو لوڙڻون ٿو پوي، ڀوڳڻون ٿو پوي، اُهو، اِهو ئي ماڻهو ڄاڻي ٿو، جيڪود ل ۽ دماغ تي سورن جا ڀاري ”بوجهه“ کڻي کلي به ٿو، مرڪي به ٿو ۽ روئي به ٿو. شراب پي ته هر ڪو روئندو آهي، پر بنا شراب جي روئڻ واري جي اندر ۾ ڪيڏا ڦٽ هوندا، سو ڄاڻڻ هر ڪنهن جي وس جي ڳالهه ڪونهي ۽ آئون سدائين بنا شراب پيئڻ جي رُنو آهيان.
شراب، جنهن جي لاءِ اڪثر چيو ويندو آهي ته اهو پي ماڻهو سچ ڳالهائيندو آهي. ”سچ“ اندر مان لفظن جو روپ وٺي، مينهن جي اوڙڪن جيان وسندو آهي ۽ ماڻهو وڦلڻ لڳندو آهي. مون اُن کان وڏو ڪوڙ اڄ سوڌي ٻُڌو ئي ڪونهي. شراب پي ماڻهو پنهنجي مرضيءَ موجب ڪوڙ ڳالهائي سگهي ٿو. منهنجي پنهنجي تجربي موجب، مون گهڻي گهڻو ڪوڙ مدهوشيءَ جي حالت ۾ ئي ڳالهايو آهي.
•