4
ڪاش اهو ننڍپڻ، اهو بي فڪريءَ وارو زمانو ڪنهن طرح ٻيهر موٽي ملي ته ڪيڏا نه ڪر منڊل مچي پون. ننڍپڻ جون شرارتون ۽ اڻ ڄاڻائيءَ ۾ ڪيل عملن تي سوچي، ڪن ڳالهين تي کِل ته ڪن تي وري افسوس ٿو ٿئي. ننڍپڻ جي دوستن کي ياد ڪندي، سچ پچ ته دل باغ ۽ بهار ٿيو وڃي. منهن تي مُرڪ اچي ٿي وڃي ۽ من جي ڪائنات ڄڻ انڊلٺي رنگن سان منور ٿي ٿي وڃي.
منهنجي ننڍپڻ جو وڏو حصو اسان جي گهر کان فرلانگ سوا پرتي وهندڙ ’محمودا واهه‘ ۾ تڙڳندي گذريو. ننڍي هوندي، جڏهن اسڪول وڃڻ جهڙو ٿيس ته پهرين ادي گلان جن سان گڏجي آپا مڪان بانوءَ وٽ ڪجهه وقت پڙهڻ ويندو هوس. پوءِ مونکي ادي گلان سائين شفيع محمد ميمڻ وٽ پڙهڻ جي لاءِ ’حاجي ناٿي سومري‘ جي ڳوٺ واري اسڪول ۾ ڇڏڻ ويندي هئي. اهو اسڪول ’محمودا واهه‘ جي ٻي ڀر منڇرين جي گهرن کان ٿورو پرتي سومرن ۽ گوجرن ميگهواڙن جي گهر جي بلڪل سامهون محمودا واهه جي ڪنڌيءَ تي هو. اهو اسڪول هڪ ڪمري تي ٻڌل ۽ ان جي عمارت ڪچي ۽ گنڀَ جي ٺهيل هوندي هئي، مٿان وري مٽيءَ جو راڳو ڏنل هوندو هوس. اُتي مون سان گڏ جيڪي ٻيا پڙهندا هئا، انهن ۾ عبدالڪريم ميمڻ ۽ اسلم ڪاٺوڙو به شامل هئا. عبدالڪريم ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۾ ڦڙت، هوشيار ۽ شرارتن ۾ سڀني کان اڳرو هوندو هو. اسين ٽيئي هڪ ئي بئنچ تي ويهندا هئاسين ۽ رسيس مهل اسڪول جي ڀرسان واريءَ جي ڍٻن تي ويهي واريءَ جا گهروندڙا اڏيندا هئاسين، جيڪي اڪثر ڪري عبدالڪريم کان نه ٺهندا هئا ۽ پوءِ هو لت هڻي اسان جا ڦٽائي ڀڄي ويندو هو.
اُن ’محمودا واهه‘ مان صبح جو سوير ادي گلان مونکي ڪڇ تي کڻي، پاڻيءَ مان اُڪري، ٻئي پار اسڪول وٺي ويندي هئي. پاڻي سندس ڇاتين تائين مس ايندو هو.
”ادي گلان محمودا واهه ڪڏهن سُڪندو؟“ هڪ ڏينهن مون کانئس پڇيو.
”بيهي ته محمودا کان پُڇان....! هن مونکي ڪپ تي بيهاري سليٽ ۽ ڪتاب منهنجن گوڏن تي رکندي چيو. پوءِ هوءَ ڊوڙندي محمودا واهه ۾ گهڙي ويئي ۽ ٽٻي هڻي ٻاهر نڪري آئي.
”محمودا واهه چوي ٿو....“ هن ٻاهر نڪرندي چيو، ”جڏهن تنهنجو ڀاءُ اسڪول پاڻ اڪيلو ئي اڪيلو ويندو ته هو سُڪي ويندو.“
پوءِ اها سڄي شام ۽ رات آئون سوچيندو رهيو هئس ته هاڻ روز اسڪول ويندس ته جيئن محمودا واهه سُڪي وڃي.
منهنجي زندگيءَ جي شروعاتي ويهن ٻاويهن سالن جي وڏي ۾ وڏي عياشي ’محمودا واهه‘ ۾ وهنجڻ جي رهي هئي. اسڪول مان موٽڻ کانپوءِ اڪثر شام جو ادي گلان پنهنجي ساهيڙين سان گڏ ’محمودا واهه‘ ۾ وهنجڻ ويندي هئي. آئون به ساڻن گڏ هوندو هوس. هو ڪَنجهي جي وٽي ۾ ’ميٽ‘ پُسائي وارن ۾ وجهڻ لاءِ کڻي هلندي هئي ۽ ان سان مٿو ڌوئيندي هئي. اڳ نه شيمپو هئا، نه سُرها صابڻ. عورتون گهڻو ڪري ميٽ يا کار سان مٿو ڌوئي مٿي جا وار صاف ڪري سُڪائي چوٽي ٻڌي ڇڏينديون هُيون.
هڪ ڏينهن شايد موڪل هئي، هوءَ ڏينهن جو منجهند کان ڪجهه اڳ ’پنهنجي ساهيڙين‘ سان گڏ ميٽ جو وٽو کڻي وهنجڻ نڪتي، آئون به ساڻس گڏ هوس.محمودا واهه پهچي اڌ ڪلاڪ کن ته هوءَ پنهنجي ساهيڙين سان گڏ اُتي ئي وهنجندي رهي ۽ آئون ڪپر تي ئي پاڻيءَ ۾ ويٺو هوس. ڪنهن ڪنهن مهل هوءَ مون کي اندر وڏي پاڻيءَ ۾ کڻي ٿي ويئي، نه ته آئون اُتي ئي ويٺو کين وهنجندو ڏسي رهيو هوس.
ٿوري دير کان پوءِ هو سڀ ڊوڙنديون وڃي محمودا واهه جي موريءَ کان نڪتيون، جيڪا اڌ فرلانگ کن اڳيان هئي. اتي اڪثر تارون ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون وهنجندا، ٽپا ڏيندا نظر ايندا هئا. کين ان طرف ويندو ڏسي آئون به سندن پويان ڊوڙڻ لڳس. هو ته ڊوڙنديون پاڻيءَ ۾ گهڙي ويون، آئون منٽ ٻه اُتي ڪپَ تي بيٺو هنن کي ڏسندو رهيس ۽ پوءِ ميٽ جو وٽو ڪپ تي رکي پاڻيءَ ۾ گهڙي پيس. اتي پاڻي وڏو هو، ترڪڻ سان گڏ پاڻيءَ ۾ تکَ به هئي. تنهنڪري منهنجا پير لڳي نه سگهيا ۽ ترڪي پيس ۽ وڃي محمودا جو تر ورتم ۽ وري ٻاهر نڪري آيس. منهنجو هوش ڇڏائجي ويو. رڙيون ڪرڻ چاهيم، پر ڪري نه سگهيس ۽ پاڻي جو تکَ سان وهڻ لڳس. تيسين ڪنهن مونکي وارن مان جلهي ڇڪي کڻي ٻاهر ڪڍيو، اُن وچ ۾ پاڻيءَ ۾ ٻه ٽي گهگٽيون به کائي ويس، نڪ ۽ پيٽ ۾ پاڻي هليو ويو هو. ان کان وڌيڪ ڪجهه به ياد نه اٿم. هوش ۾ آيس ته امان جي هنج ۾ هئس!
هي اهوئي هنڌ هو، جتي ڪيترا سال اڳ، ورهاڱي کان اڳ، سنڌ هند جو ناميارو ليکڪ ۽ منهنجو ڳوٺائي ’موتي پرڪاش‘ به ٻُڏو هو، جنهن کي ڌاڃوري شڪاري ٻُڏڻ کان بچايو هو. موتي پرڪاش پنهنجي ٻُڏڻ جو اهو قصو پنهنجي هڪ مضمون ”موت جي منهن مان“ ۾ تفصيل سان بيان ڪيو آهي.
•
دڙي ۾، صبح جو سوير اُٿي، اسڪول وڃڻ کان اڳ، ڪڏهن بابا سان ته ڪڏهن اڪيلو اسان جي ٻن مينهن کي ڌڻ ۾ پهرائڻ لاءِ نوح دراڙ جي ڌڻ ۾ ڇڏڻ ويندو هوس. کيس هر ماهه ٽي يا چار روپيا دراڙ پئي ۽ هڪ روپيو ٻيلي کاتي وارن جي لاءِ ”پنچري“ جو ڏيڻو پوندو هو. نوح دراڙ ساڍي ستين ۽ اٺين جي وچ ڌاري اچي ويندو هو، تيسين آئون محمودا جي موريءَ وٽ يا ميران شاهه جي درگاهه لڳ قبرستان جي ٻاهران بيٺو مينهون چاريندو هوس، جيئن نوح دراڙ کي هٿيڪيون ڪري ڏجن.
صبح جي پهر ۾ اُتي بيٺل سريل جي وڻن جي ٻور جو هڳاءُ، محمودا جي موريءَ مان وهندڙ پاڻيءَ جو آواز، ٽالهي جي وڻن جي پنن جي کڙکڙ ۽ ڪنهن ڪنهن مهل مڇيءَ جو ڇپڪو، اُتي بيٺل انبن جي وڻن مان انبن جي ٻور جي ڀيني ڀيني خوشبوءِ، مٿي ويٺل طوطن جي ٽيئون ٽيئون، نوريئڙن جي ڪُٽ ڪُٽ يا ڪنهن ڪبوتر يا ڳيري جي ڳٽرڳون. سامهون پيڃاري جي ٻي پار مهاڻن جون مايون چيلهه تي مٽ يا دلا رکيو پاڻي ڀرڻ اينديون هيون ۽ هو مُنهن به اُتي اچي پيڃاري جي پاڻيءَ مان ٻڪَ ڀري ڌوئينديون هيون. سندن چيلهن جا موڙا ۽ مٿي تي رکيل مٽن يا دلن مان ڇلڪندڙ پاڻي سبب سندن آلا ٿي ويل بُتن تي چهٽي ويل ڪپڙا ۽ انهن ڪپڙن مان صاف نظر ايندڙ ڇاتين جي اُڀار سبب ماحول ۾ عجيب هيجان برپا ٿي ويندو هو.
گهڻا سال پوءِ مون جڏهن موتي پرڪاش جي لکيل وائي پڙهي ته مونکي انهن نظارن جو شدت سان احساس ٿيو، جيڪي موتي پرڪاش کانپوءِ منهنجي نظر مان گذريا ۽ ڄڻ منهنجي اکين ۾ پيهي منهنجي يادن جو اڻمٽ حصو بنجي ويا:
پيڃاريءَ پراڙ
منهنجو روح رلندو رهيو.
ڪاهي ويو پي ڪپ تان
پنهنجو ڌڻ ڌنار
منهنجو روح رلندو رهيو.
ڇولين جا ڇوهه هوا
ڇيرن جي ڇمڪار
منهنجو روح رلندو رهيو.
ٻائي ’سيتارام‘ جي
گار مٿان هئي گار
منهنجو روح رلندو رهيو.
ليڙن ۾ لڪ ڇپ رهن
ميربحر جا ٻار
منهنجو روح رلندو رهيو.
انهيءَ پيڃاري جو منهنجي ننڍپڻ سان ڳوڙهو تعلق رهيو آهي. ڇهين ۽ ستين ڪلاس دوران، اسڪول مان ڀڄي سڌو پيڃاري جو ڪپ ڏيئي، ميران شاهه شيرازي جي درگاهه ٽپي، پيڃاري جي موريءَ تي وڃي ويهندو هوس. مون سان گڏ اسلم فاضلاڻي ۽ مشتاق سومرو به هوندا هئا، اُتي ايستائين ويٺا هوندا هئاسين، جيستائين اسڪول مان موڪل نه ٿيندي هئي. پوءِ ڪتاب کڻي محمودا مان هٿ منهن ڌوئي هر ڪو پنهنجي گهر روانو ٿيندو هو.
آئون پنجين ڪلاس تائين پڙهيس ته ان ۾ منهنجن ٻن استادن سائين شفيع محمد ميمڻ ۽ سائين ڪريم بخش پياسي مڱڻهار جي محنتن ۽ ڌيان جي ڪري، نه ته آئون ٻين ڇوڪرن جي ڀيٽ ۾ پڙهڻ ۾ صفا موڳو ۽ ڏڏ هوندو هوس. پهرين ته گُسائيندو هوس، پر پوءِ پهرين ڪلاس کان وٺي ٻي ڪلاس تائين سائين شفيع محمد جي ڌيان سبب منهنجو ڌيان اسڪول ڏانهن ٿيو ۽ مون پابنديءَ سان اسڪول وڃڻ شروع ڪيو. ٽي ڪلاس کان وٺي پنجين ڪلاس تائين سائين ڪريم بخش جي ڪري مونکي اسڪول ويندي خوشي ٿيندي هئي. نه ته اڳ ۾ اها پيڃاري ۽ ان جي ڀرپاسي واريون وارياسيون ڀٽون اسان جي پناهه گاهه هونديون هيون. منهنجو دوست ۽ مائٽ عبدالڪريم، سڀني شرارتن جو مُک هوندو هو. پڙهڻ ۾ هو به صفا چٽ هوندو هو، باقي شرارتن ۽ کينچل ۾ اصل نمبر ون. انهن واريءَ جي ڀٽن تي بيٺل ڄار جي وڻن جي هيٺان ڪَٻرن جا وڏا وڏا ڏر هوندا هئا. ڪٻر اهڙو پکي آهي، جيڪو وڏا وڏا سوراخ ڪري، پوءِ ان ۾ آکيرو ٺاهي رهندو آهي. اسين انهن ڏرن جي مُنهن تي مانجهي جي ڄار يا سرڪڻيون هڻي، پاڻ پريان ٻين ڀٽن جي پويان لڪي ويهي انهن ۾ ڪٻرن جي ڦاسڻ جو انتظار ڪندا هئاسين، جڏهن ڪا ڪٻر انهن ۾ ڦاسندي هئي ته پوءِ اسان جي موج ٿي ويندي هئي.
ڪڏهن ڪڏهن پيڃاري جو ڪپ ڏيئي يا وچان ٻيلي مان لنگهي، بئريج تائين وڃي، ٻيڙيءَ ۾ چڙهي، بئريج جي ٻي ڪناري تي لهي ’شاهه نثر اولياءَ‘ جو سلام ڀرڻ ويندا هئاسين. بابا وانڌو هوندو ته بيل گاڏيءَ تي امان ۽ اوڙي پاڙي جون مايون کڻي، شاهه نثر جي ميلي تي هلندو هو، جي نه ته اڪثر مايون پنڌ ئي پنڌ وينديون هيون.
شاهه نثر جي درگاهه جي چوڌاري وڏو قبرستان آهي. ان قبرستان ۽ شاهه نثر بابت ڪئين ڳالهيون اڏند ڪٽائون مشهور آهن، بلڪل ائين، جيئن سنڌ جي هر ننڍي وڏي درگاهه سان ڪي نه ڪي معجزاتي ڳالهيون لاڳاپيل آهن. شاهه نثر جي باري ۾ اها ڪٿا مشهور آهي ته هڪ ڀيري اُتان ڪا ڄڃ اچي لنگهي، شاهه نثر جي درگاهه ڏسي، گهوٽ جي ماءُ باس باسي ته واپس ورندي منهنجي ننهن جو ڳاڙهو کُنهبو پڙ طور درگاهه تي نذرانو ڪري چاڙهينديس. پوءِ جڏهن اها ڄڃ ڳائي وڄائي، نچي پَنبي، خير سُک سان اچي درگاهه جي ڀر مان لنگهي ته ڪنهن ڄاڃياڻيءَ، گهوٽ جي ماءُ کي سندس باس ياد ڏياري. پر مائي ٽال مٽول ڪندي چيو، ”اَئي امڙ! هينئر ڪيئن ڪنوار جي مٿي تان کهنبو لاهيان.... پوءِ اچي ڏيئي وينديس!“
پوءِ، اها ڄڃ ٿورو اڳيان وڌي ته زمين ڌُٻي ۽ ڦاٽي پيئي ۽ سڄي ڄڃ اُن ۾ غرق ٿي ويئي. ڪي ٻيا وري هيئن به چوندا آهن ته سڄي ڄڃ پنڊ پهڻ ٿي ويئي. جنهن لاءِ امان چوندي هئي ته اهي پنڊ پهڻ ٿيل پٿر اُتي اڃا به پيا آهن. ڪافي سال اڳ اُتي هڪ وڏو قبرستان هو، جنهن جي قبرن تي قديم طرز جي چٽسالي ٿيل هوندي هئي. شايد اهو ڪافي اڳ جو قبرستان هو يا ٻيو ڪجهه، پتو ڪونهي، هاڻ ته سڀ ڪجهه ختم ٿي ويو آهي.
شاهه نثر جي باري ۾ مشهور آهي ته هو جيئرو ولي آهي ۽ ڪاوڙ ۾ ٽٻي هڻي ويو. چون ٿا ته هو الله لوڪ انسان هو، مدرسي ۾ ٻار پڙهائيندو هو. سندس مائٽن سندس شادي رٿي، پر هن شادي ڪرڻ نه ٿي چاهي. شادي واري ڏينهن هو مدرسي ۾ ٻار پڙهائي رهيو هو ته مايون ڳائينديون وڄائينديون مينڌي کڻي اچڻ لڳيون. ڳائڻ وڄائڻ جو آواز ٻُڌي، سڀ کُٿابي کٿاب ڇڏي، ٻاهر وڃي تماشو ڏسڻ لڳا. باقي هڪ کٿابي وٽس ويٺو رهيو، تنهن کي پاڻ موڪل ڏيئي ڇڏيائين ۽ پاڻ گندي پيرن کان هڻي سنئون ڊگهو ٿي ليٽي پيو ۽ ٽٻي هڻي ويو. پوءِ ٽٻي هڻڻ واري جاءِ تي سندس عقيدت مندن مزار اڏائي ۽ هر سال مينڌيءَ واري رات سندس ڏهاڙو ملهايو ويندو آهي. جنهن ۾ مينڌيءَ جي رسم خاص اسم هوندو آهي. اها ڪٿا به مشهور آهي ته پهرين هو پنهنجي چيچ قبر مان ٻاهر ڪڍندو هو ۽ مايون اها مينڌيءَ جي رسم ادا ڪندي سندس چيچ تي مينڌي هڻنديون هيون. پر پوءِ ميرائيءَ سان ايندڙ ماين جي ڪري، هُن درويش اها چيچ ٻاهر ڪڍڻ بند ڪري ڇڏي.
شاهه نثر جي درگاهه جي آسپاس وڏو جهنگ هو. هاڻ ته ڪجهه به نه بچيو آهي، رات جو اُتي وڏا منڊل مچندا هئا، جڏهن اهو ڏهاڙو ايندو هو ته ننڍا دوڪان ۽ ڪئبنون به لڳنديون هيون. واپار وڙو به ٿيندو هو ته پريمي به پنهنجو انجام پاڙڻ ۽ هڪٻئي سان گڏجڻ لاءِ اچي ڪٺا ٿيندا هئا ۽ ڪاري رات اهو سڀ ڪجهه پنهنجي پيٽ ۾ سمائي ڇڏيندي هئي. منهنجو هڪ مائٽ مذاق ۾ چوندو هو ته ’رات پوڻ کانپوءِ شاهه نثر جي هر ڄار لڏڻ لڳندي آهي.‘
•
پرائمري پڙهڻ دوران آئون ۽ منهنجو سئوٽ عبدالڪريم گڏ گڏ هوندا هئاسين. عبدالڪريم جي گهر جي پٺين پاسي ’ڄار‘ جا ڪيترائي وڻ هڪٻئي سان گڏ بيٺا هوندا هئا ۽ سندن گهر جو هڪ دروازو اُتان به هو، جتان نڪري پيڃاري ۽ اُن مان نڪرندڙ محمودا واهه جي پل تي وڃي بيهندا هئاسين ۽ محمودا واهه جي ريگيوليٽرن مان گڙڪاٽ ڪري وهندڙ پاڻيءَ کي ڏسندا هئاسين. انهن ڏينهن پاڻي تار پيو وهندو هيو ۽ اسان کي مڇي مارڻ جو گهڻو شوق هوندو هو. اسڪول کانپوءِ وارو سڄو وقت ڏور ۽ ڪلوڙو کڻي سخت ڪاڙهي ۾ پيڃاري ۽ محمودا واهه جي ڪپرن تي پيا مڇي ماريندا هئاسين، پر ڪڏهن به ڪا سُريلي مڇي نه ڦاسندي هئي. باقي منڊا، لوڙهون، کڳا ۽ ڪڏهن ڪڏهن ته ڪڇئان به ڦاسندا هئا. اسان جي اها مشغولي شام تائين جاري رهندي هئي. ڪڏهن ڪڏهن محمودا واهه جي مڇيءَ جو ٺيڪيدار ”هئنڊل مهاڻو“ اسان کي جلهي، ڏور ۽ ڪلوڙو کسي وٺندو هو يا وري پري کان ئي هڪل ڪري مَڻ مَڻ جي هڪڙي گار ڏيندو هو، ”هلا ته اوهانجي...“ ۽ اسين اُٿي ڀڄي ويندا هئاسين ۽ پويان سندس گار جي رَئي پئي پوندي هئي.
هڪ ڏينهن جڏهن اسڪول مان موڪل هئي، ته آئون، عبدالڪريم ۽ سندس ننڍو ڀاءُ شڪور ٽيئي ڄڻا ڏور ۽ ڪلوڙا کڻي، پيڃاري جي پُل جي ڪَر مان ڇپانگا ڪڍي، ڪلوڙن ۾ وجهي، ڏور پاڻيءَ ۾ اڇلي ڪپ تي ويهي رهياسين. ڪيڏي مهل ڏور ڇڪ ٿي کاڌي ته اسين ٽيئي هڪٻئي جون ڏورون ڇڏي ڊوڙي ٿي آياسين. ٿوري دير کانپوءِ اوچتو منهنجي ڏور ۾ ڇڪَ ٿي، مون سٽ ڏني ۽ ڇڪڻ لڳس. ”عبدالڪريم....“ مون خوشيءَ مان رڙ ڪئي. پوءِ ته عبدالڪريم ۽ شڪور ڊوڙي آيا ۽ وٺ وٺان لائي ڏنيسين. منٽ اندر ٽنگ جيڏو ڄرڪو اسان جي هٿن ۾ هو. اهو ڏسي اسين ٽيئي خوشيءَ ۾ ڄڻ چريا ٿي پياسين ۽ بس پوءِ اُتي هڪ منٽ به وڌيڪ نه بيٺاسين ۽ ”ڄرڪو....ڄرڪو“ ڪري، بازار جي وچ ۾ مان وٺي ڀڳاسين. اهو به خيال نه ڪيوسين ته ائين اسان جون ڏورون مُنجهي پونديون. سڄي بازار مان، خوشيءَ مان رڙيون ڪندا ڊوڙندا ٺڪ اچي عبدالڪريم جي گهر ڪيوسين. ڄرڪي جي خوشيءَ ۾ اوڙو پاڙو ميڙي کڻي گڏ ڪيوسين. ڪلاڪ اڌ ته ان ڄرڪي جي نمائش ڪندا، خوش ٿيندا رهياسين. پوءِ اهو ڄرڪو ٽن روپين ۾ پاڙي جي هڪ ’سومري‘ مائيءَ کي وڪڻي ڏنوسين ۽ روپيو روپيو کڻي، بازار ۾ وڃي روٽين ۽ پڪوڙن کي ٻَرو ڏنوسين.
اسين ٻيئي، آئون ۽ عبدالڪريم روٽي ۽ پڪوڙن جا ڏاڍا شوقين هوندا هئاسين. بازار جي وچ ۾ اسان جي هم ڪلاسي محمد عمر جي پيءُ چاچا صديق جي پڪوڙن جي پڙي هوندي هئي. اسان جي رولاڪيءَ ۾ هڪ اها ڳالهه به شامل هوندي هئي ته شام جو آني ٻياني جا چاچا صديق جي پڙيءَ تان پڪوڙا وٺي کائون. شام جو عمر به پڙيءَ تي بيهندو هو. هو اسان کي پڪوڙا مڙيئي ڪجهه ججها وجهي ڏيندو هو. ڪڏهن ڪڏهن پئسا نه هوندا هئا ته عمر اسان کي اوڌر تي پڪوڙا به ڏيندو هو، جيڪا اوڌر هو ٻئي ڏينهن اسڪول ۾ اسان کان وٺندو هو.
عبدالڪريم جي گهر جي پٺينءَ پاسي ميين (عباسين) جون ڀڳل جايون هونديون هيون. انهن جي سامهون هڪ اوطاق هوندي هئي، جيڪا اسان جي ڪلاس فيلو نياز عباسيءَ جي چاچي جي هئي. اها اوطاق اڃا به آهي. ان اوطاق جي اڳيان پيڃاري جي ڪپ تي انبن جا ٻه وڻ بيٺل هئا، جيڪي پوءِ اريگيشن وارن وڍي ڇڏيا. پيڃاري ۾ پاڻي چڙهندو هو ته اهو انهن وڻن جي پاڙن کي پيو پُسائيندو هو. ان اوطاق ۽ انبن جي وڻن جي رکوالي هڪ گونگو ڪندو هو، جيڪو هٿ ۾ گليل جلهي هر ايندڙ ۽ ويندڙ کي پيو جانچيندو هو ته ڪٿي انب ته نه ٿو پٽي. ڪڏهن ڪڏهن ڪنهن ڇوڪري يا همراهه ڪو ڇڻيل انب جهڪي مس ٿي کنيو، ته ان کان اڳ گونگي جي گليل جي گولي زوزاٽ ڪندي ايندي هئي.
اسين ان گونگي کي ڏاڍو تپائيندا هئاسين. اڪثر ڪري کيس پٿر هڻي وٺي ڀڄندا هئاسين. عبدالڪريم محمودا جي موريءَ ڏانهن ڀڄندو هو ۽ گونگو کيس ڀونڊو ڏيئي ’اين....اين....اين“ ڪري گليل تاڻيندو هو، تيسين هيڏانهن آئون ۽ شڪور ٻي گهٽيءَ مان لوءَ ڏيئي ٺڪا ڪندا هئاسين انبن کي پٿر ۽ جيسين گونگي جو اسان ڏانهن ڌيان وڃي، تيسين اسين ٻه چار انبڙيون ڇاڻي رَئي ٿي ويندا هئاسين، جيڪي پوءِ اسين عبدالڪريم جي گهر وڃي وڍي لوڻ مرچ هڻي موج سان کائيندا هئاسين ۽ گونگو پويان ”اين....اين...“ ڪندو، گاريون ڏيندو رهندو هو. هڪ ٻه ڀيرا ته گونگي جي گليل جي گوليءَ جو نشانو به بنياسين. هو ڌڪ جو اهڙو ته ريٿو هوندو هو، جو سندن نشانو اتفاق سان ئي گُسندو هو.ميين جي انهي ڀڳل گهر ۾ هڪ پراڻي لوهه جي چادر پيل هوندي هئي، جيڪا ڪنهن زماني ۾ ڇت جي مٿان رکيل هوندي هئي. اسين جڏهن به پئسن ۾ کُٽندا هئاسين ته ان ان لوهي چادر کي عبدالڪريم جي پيءَ جي مُترڪي سان ڀڃي، لوهه جا ٽڪرا وڪڻي وڃي پنهنجي مند پسند شئي روٽي ۽ پڪوڙا کائيندا هئاسين. اها چادر مهيني ٻن اندر اسان جي روٽي ۽ پڪوڙن جو کاڄ بنجي اتان اهڙي گم ٿي ويئي، ڄڻ اتي ڪڏهن هئي ئي ڪانه. هڪ ڏينهن جڏهن جاءِ جو مالڪ آيو ۽ لوهي چادر جو ڪَنو به نه ڏٺائين ته گهڻو ئي گوڙ ڪيائين ۽ اسان جي هڪ سئوٽ عرس کي، جيڪو ڪڏهن ڪڏهن مختلف ننڍين وڏين شين تي هٿ صاف ڪندو هو ۽ نالي ۾ گهڻو بدنام هو، دڙڪو داٻ ڪيائين، پر وريس سَريس ڪجهه به ڪونه. گهڻي ڳولا ڦولا ۽ وٺ پڪڙ کانپوءِ به ڪا خبر نه پيس. ويچاري کي ڪهڙي خبر ته اها اسان جي روٽي ۽ پڪوڙن جي بلي ٿي ويئي.
جڏهن اها لوهي چادر ڀڃي ڀورا ڪري وڪڻي چٽ ڪئيسين ته اسان کي اچي ڪُتڙيون چڙهيون ته هاڻ ڇا ڪجي؟ ڪهڙي شئي کي ڦيرو ڏجي....نيٺ سوچي سوچي هڪ ٽل ڪڍيسين. ناس جا خالي ڏٻا جيڪو في دٻو ٻي آني وڪبو هو، اهي وٺي انهن ۾ روڊ ٺاهڻ لاءِ پيل پٿرن مان ڳرا ۽ صاف پٿرا چونڊي، وجهي ڪُٽي سٽي، ٻيڻا ڪري، پوءِ وڃي وڪياسين. هر دٻو، جنهن جو اصل وزن اڌ ڪلو کان به گهٽ هو، سو ٻين ٻين ڪلو وڪيو. هڪ ٻه ڀيرا ته اسين وڪڻڻ ۾ ڪامياب ٿي وياسين، پر نيٺ دڪاندار کي شڪ پيو ته ڏٻن ۾ ايترو وزن ڪٿان آيو ۽ هي همراهه ڏٻا ٻيڻا ڪري ڇو ٿا آڻين. هڪ ڏينهن اسين پنهنجي ڪارروائي ڪري ڏٻا کڻي وٽس پهتاسين ته هو به ڪو اڳ ۾ تيار ويٺو هو. اسان کي ايندو ڏسي مُرڪڻ ۽ واڇون ٽيڙڻ لڳو. کيس ڏٻا ڏناسين. هن تور ڪئي ۽ پوءِ اسان کي ڏٻا ۽ مترڪو ڏيندي چيائين، ”ڇوڪرا! هي سڌا ڪري ڏيو.... تيسين آئون هي ڪم لاهي وٺان....پوءِ اوهان کي پئسا ڏيان ٿو.“ اهو ٻُڌي اسان کي صفا تپ چڙهي ويو. اسان ’هائو‘ چئي، ٿورو پريان وڃي، گهڙي کن ويهي ڏٻا ۽ مترڪو اُتي ئي ڇڏي اُٿي ٿا ڀڄون. پويان دوڪاندار جي گارين جو ڌوڙيو هو. ”هَلا اوهان جي هِتان گهڙي.... هُتان گهڙي“. پوءِ ته اسان اها گهٽي ئي ڇڏي ڏني.
•