5
جيستائين مونکي ياد ٿو اچي ته بابا سڄي ڄمار ۾ مونکي رڳو هڪ ڀيرو مار ڪڍي. آئون رات جو ٻين گهر ڀاتين جيان رُکو ڀت نه کائيندو هوس، جيڪو ٺلهي پاڻيءَ ۾ وجهي رڌبو هو. جي ڀلا ڪڏهن کائيندو به هئس ته گيهه سان ڏنل داڳ وارو، جنهن کي خشڪو ڀت چئبو آهي. صبح، ٻنپهرن ۽ رات، ٽيئي وقت ماني کائيندو هوس. ان جو بنيادي سبب اهو هو ته اڪرم ۽ خليل سان دوستي هئڻ سبب کانئن ٻڌندو هوس ته هو ٽيئي ويلا ماني کائيندا آهن، لازمي آهي صحبت جو اثر ٿئي ٿو ۽ مون جهڙي ٻار تي وڌيڪ ٿئي ٿو. ان قسم جي صورتحال احساس ڪمتري به پيدا ڪري ٿي. مونکي ان ڳالهه جو اعتراف ڪندي ڪابه هٻڪ ڪونهي ته احساس ڪمتري منهنجي نس نس ۾ گهر ڪري ويئي هئي.... ۽ اها ڊگهي عرصي تائين مون تي حاوي رهي ۽ اڃا به ڪڏهن ڪڏهن اها مون تي حاوي ٿي ويندي آهي.
هڪ ڀيري رات جو اٽو نه هئڻ سبب، امان ماني نه پچائي ۽ منهنجي لاءِ ڀَت رکيائين. منهنجي عادت هوندي هئي ته شام جو کٿاب مان پڙهي سڌو اچي کارو کولي ماني کائيندو هوس. ان شام جو، مانيءَ بدران ڀت ڏٺم ته اصل پارو چڙهي ويم ۽ ڀت جي پاٽ کڻي، ٻاهر اچي پَٽ تي هنيم. ڀت ته مٽيءَ ۾ مليو ويو، پر پاٽ به ڀور ڀور ٿي وئي. پوءِ وٺي روئڻ شروع ڪيم. امان گهڻيئي پرچايو، ماترايون ۽ سمجهايو ته، ”ابا! اٽو ڪونه هو....اڃا پڻهين به نه آيو آهي.... اڄ ڪلمو ڀري ڀت کاءُ، سڀاڻي ماني رکنديس.“ پر مون اصل نه ٻُڌي. ايتري ۾ بابا به اچي ويو.
”ڇا ٿيو....ڇاتي گوڙ آهي!؟“
امان سڄي ماجرا کيس ٻُڌائي. پهرين ته بابا پيار مان سمجهايو ۽ پرچايو. پر آئون صفا پڙ ڪڍي بيهي رهيس. بابا به ڪو ٿڪي ٽٽي صفا بيزار ٿي گهر آيو هو، سو نه ڪيائيم هم نه تم، بُجن مان جلهن ٻه چار زور سان چنبا هڻي ڪڍيائين. بابا جو ڌڪ هڻڻ ۽ منهنجو ٽپ ڏيئي سامهون پيل ڪاتي کڻڻ ’وٺو وٺو مونکي ماري ڇڏيو.‘ ائين چئي مون ڪاتي پنهنجي پيٽ ۾ هڻڻ جي لاءِ مٿي کنئي. ان مهل امان جهڙپ ڏيئي ڪاتي مون کان کسي، نه ته منهنجا آنڊا اوجهه ٻاهر هجن ها. پوءِ امان بابا سان ڌڙيندي، مونکي ڀاڪر پائي کڻي پاڻ سان ليٽايو ۽ ائين روئندي، سڏڪندي امان جي ڪڇ ۾ سمهي پيس.
•
صبح جو سوير اُٿي، منهن تي پاڻيءَ جو ڇنڊو هڻي لوٽو يا چونئري کڻي وڏيرن جي پاڙي، ماسي آسي کان ڏڌ وٺڻ ويندو هوس. آئون ايترو ته سوير ويندو هوس، جو هوءَ اڃا قرآن پاڪ جو دور پيئي ڪندي هئي. سيارو هوندو هو ته امان اجرڪ يا شال جي ڳاٽي ٻڌندي هئي. ماسي آسيءَ جو آواز ايترو ته مِٺو هوندو هو ۽ هوءَ اهڙي ته سُر سان قرآن پاڪ جي تلاوت ڪندي هئي، جو آئون بي اختيار چائنٺ تي ويهي ٻُڌڻ لڳندو هوس. هوءَ تلاوت ڪري، قرآن پاڪ ٺپي، اوڳيڇاڻيءَ ۾ ويڙهي رکي، پوءِ ويهي چانهه ڪاڙهيندي هئي. چانهه ڪاڙهي هڪ پيالو پاڻ پيئندي هئي ۽ ٻيو ڀري مونکي ڏيندي هئي. ڪڏهن ڪڏهن مون سان گڏ ادي مريم يا ادي گلان به هلنديون هيون ۽ چانهه جو پيالو اڌو اڌ ڪري پيئندا هئاسين.
آئون صبح جو ايترو سوير اُٿي، جيڪو ڏڌ وٺڻ ويندو هوس، ان ۾ چانهه پيئڻ جي لالچ جو ئي دخل هوندو هو. ان وقت تائين اڃا اسان صبح جو چانهه نه ڪاڙهيندا هئاسين ۽ چانهه جو رواج اڃا رڳو وڏ گهراڻن ۾ هو. غريب غربو ته چانهه تڏهن ڪاڙهيندو هو، جڏهن کيس يا گهر جي ڪنهن ڀاتيءَ کي تپ ٿيندو هو ۽ پوءِ بنا کير جي سليماني چانهه ڪاڙهي، ان ۾ ليمون نپوڙي کيس ڪاڙهو ڪري پياري ويندي هئي، جيئن تپ گهٽجيس. اسان جي گهر ۾ چانهه گهڻو دير سان ڪڙهڻ لڳي. امان صبح جو اَلل وهاڻيءَ اُٿي مانيون پچائيندي هئي. آئون ڏڌ وٺي ايندو هوس ته هر ڪو ان سان ماني کائيندو هو. اهائي اسان جي نيرن هوندي هئي. ڪڏهن ڪڏهن ماسي آسي ڏڌ سان گڏ مکڻ جي ڳٽي به ڏيندي هئي، جيڪا به آئون اڪيلو ئي گهر اچي ماني تي رکي، مٿان مُستي ڳاڙهي کنڊ وجهي کائيندو هوس. ان وقت دوڪانن تي ٻن قسمن جي کنڊ ملندي هئي. هڪڙي اها جيڪا هينئر پاڻ استعمال ڪندا آهيون ۽ ٻي ڳاڙهي کنڊ، جنهن کي مستي کنڊ چئبو هو، ان جو ذائقو ڳڙ جهڙو هوندو هو، اصل ۾ اها ڪچي کنڊ هوندي هئي ۽ ٿوري سستي به. چانهه ڪاڙهڻ منهنجي ضد جو نتيجو هو. نه ته چانهه اسان لاءِ ’وڏي‘ ڳالهه هئي. جڏهن گهر ۾ چانهه جو رواج پيو ته اسين نيرن چانهه سان ڪرڻ لڳاسين.
ڪڏهن ڪڏهن ادي مريم ۽ ادي گلان به ڏڌ وٺڻ وينديون هيون، پر اهو اتفاق ئي هوندو هو، ته اها چانهه کين ملندي هئي. هو ٻيئي روزانو اها ڪوشش ڪنديون هيون ته ’وڏي پاڙي‘ ماسي آسي کان ڏڌ وٺڻ وڃن، پر امان کين نه ڇڏيندي هئي ۽ مونکي موڪليندي هئي، امان کي خبر هئي ته منهنجي اُن وڃڻ جي پويان چانهه جي لالچ آهي. امان کين ڇيڻا ٿڦڻ ۽ ٻي ڪم تي لڳائيندي هئي. ماسي آسي ڪڏهن ڪڏهن ڊبل روٽي به ڏيندي هئي يا وري راتوڪو بچيل ٻوڙ به ڏيندي هئي، جيڪي گهر کڻي ايندو هوس. انهن مان به وڏي حصي تي منهنجو ئي حق هوندو هو.
امان جو اهو ڀانئڻ پنهنجي جاءِ تي، پر ڪن معاملن ۾ هوءَ ڏاڍي سخت به هوندي هئي. هڪ ڀيري گهر سان لڳ ڪا شادي ٿي رهي هئي، آئون کٿاب مان موٽيس ۽ رڌڻي ۾ گهڙي ويس ۽ ٿالهي کڻي سڌو شادي واري ڇني ۾ پهتس ۽ ڀت وٺي ڊوڙندو گهر آيس. امان جو مونکي ڀت جي پليٽ سان گڏ ائين ايندو ڏٺو، سو ڳالهه سمجهي ويئي ۽ بنا ڪجهه چوڻ آکڻ جي اهڙي ته ڀَر ڪري چماٽ هنيائين جو ڀت هڪڙي پاسي ۽ آئون ٻي پاسي، ”هاڻ پني ٿو کائين....بُکن پيو مرين ڇا؟“ امان چيو.
اهو ڏينهن دنگ. امان جو اهو سبق سڄي عمر ياد رهيو. حالت اها وڃي بيٺي آهي جو اڄ ڏينهن سوڌي به ڪنهن شديد ضرورت هوندي به ڪنهن دوست کان وقتي اوڌر سوڌر وٺندي به پيو گهٻرائيندو آهيان ته الائجي ڇا سمجهي. نه فقط اهو، پر جن دوستن مون کان ڪا اوڌر سوڌر ورتي هوندي ته کانئن اها واپس گهرندي به پيو ڦڪو ٿيندو آهيان ته الائجي ڇا سمجهن. نتيجي ۾ ڪيترن ئي يارن دوستن مون کان هزارين روپيا اُڌارا ورتا هوندا، پر سخت گهرج هوندي به کانئن گهري نه سگهڻ ڪري پيو اندر ۾ وَٽ سٽ کائيندو آهيان.
پاڙي جي هڪ ٻي ماسي ”والي سومريءَ“ کان وري ادي گلان ڏڌ وٺڻ ويندي هئي. هن جي گهر جو دروازو بلڪل اسان جي گهر جي سامهون هو. اهو گهر ته اڃا به آهي، پر ڀاتي ٻيا آهن. ماسي والي دير سان ڏڌ ولوڙيندي هئي. کيس هڪ يا ٻه نياڻيون هونديون، پٽ جو اولاد نه هوس، مونکي ڏاڍو ڀانئيندي هئي. آئون کيس پنهنجي سڳي ماسي ڪري سمجهندو هوس. جڏهن ماسي واليءَ وفات ڪئي، ته آئون سندس ڏک ۾ ڍڪون ڏيئي رنو هئس.
منهنجي يادگيرين جي فلم هلي اچي ناني قيصر ميگهواڙ تي بيٺي آهي. ناني قيصر ميگهواڙ منهنجي هم ڪلاسي ۽ دوست وير جي مل جي ناني هئي. سندس پُٽ جکوءَ کي اسين سڀ ’ماما جکو‘ ڪري سڏيندا هئاسين. ماما جکو حيدرآباد رهندو هو ۽ ڪڏهن ڪڏهن دڙي ايندو هو. ناني قيصر ميگهواڙ امان ۽ ناني ڌنيٰ جي ساهيڙي هوندي هئي ۽ هوءَ جڏهن وانڌيون هونديون هيون ته اسان جي گهر چلر راند رمنديون هيون ۽ پاڻ به ڊاڙون ڊشون هڻنديون هيون. انهي چلر راند ۾ ناني بچان مايڙ به حصو وٺندي هئي. کيس چلر راند کيڏڻ ته نه ايندي هئي، پر پوءِ به پيئي کيڏندي هئي ۽ لنڊ مٿان لنڊ پيو چڙهندو هوس. عجيب زمانو هو. هندو، مسلماني جو ته ڪو چڪر ئي نه هو. ناني قيصر ميگهواڙ به گڏ پيئي کائيندي هئي ته ناني ڌنيٰ ۽ ناني بچان مايڙ به. ناني بچان مايڙ آخري عمر ۾ نظرن کان ويهي رهي ۽ صفا ٻار ٿي پيئي هئي.
ائين پاڙي جي هڪ ٻي ماسي رحيمان ۽ سندس ماءُ ناني سنگهار به مونکي گهڻيون ڀائينديون هيون. ماسي رحيمان جو ڀاءُ وسايو دل ناڪي منشي هوندو ۽ روزانو ڪجهه نه ڪجهه وٺي ايندو هو. جنهن مان هوءَ ٿوري شئي بچائي منهنجي لاءِ کڻي ايندي هئي. ماسي رحيمان روزي نماز جي پابند ۽ نيڪ عورت هئي. آئون اڃا ننڍو ٻار هئس، جو ماسي رحيمان ۽ ناني سنگهار دلڻ گذاري ويون. خدا کين پنهنجي رحمت ۾ جاءِ ڏي. (آمين)
ناني سنگهار ۽ ماسي رحيمان جي گهر جي پاسي ۾ هڪ ٻي مائي به رهندي هئي. جنهن کي اسين ’ناني جيني‘ سڏيندا هئاسين. ناني جينيءَ جو ادي مريم تي گهڻو عار هوندو هو. هوءَ مٽيءَ مان ڏاڍا سٺا رانديڪا ٺاهيندي هئي. سندس هڪ ڀاءُ رٽائرڊ فوجي هوندو هو. ٻي جنگ عظيم ۾ برٽش هندستان جي آرمي ۾ ڀرتي ٿي برما ۽ ملائيشيا جي محاذ تي وڙهيو هو. وٽس ڪجهه سرٽيفڪيٽ ۽ ميڊل به هئا، جيڪي هو جيءَ سان جانڪي رکندو هو. اهي کيس جنگ جي دوران مليا هئا. اسين کيس ڏاڏا وسايو چوندا هئاسين. ڏاڏا وسايو هرفن مولا هو. درزي هو ته بورچي به، پر جهوني ٿي وڃڻ سبب سندس هٿ ڏڪندو هو ۽ ڪڏهن قميص جو ڪالر وڏو ته ڪڏهن ٻانهن ننڍي سُبي ڇڏيندو هو. جنهن ڪري اڪثر گراهڪن سان جهيڙا پيا پوندا هئس ۽ جڏهن ڀت رڌيندو هو ته منجهس يا ته لوڻ هوندو ئي ڪونه هو، يا وري کارو جهڙو زهر ۽ کائڻ وارو ٻيئي هٿ مٿي تي ڏيو ويٺو هوندو هو. پوءِ ته کِلون هونديون هيون. ڏاڏا وسايو ڳالهين جو ڳهر ۽ ڪچهريءَ جو ڪوڏيو هوندو هو. سندس ٽهڪ به کل جهڙا هوندا هئا. هو اسان کي ٻي جنگ عظيم جا قصا، خاص ڪري پنهنجي بهادريءَ جا قصا اهڙي ته انداز ۾ ٻڌائيندو هو، جو ڄڻ هو نه هجي ها ته انگريز، جپان کان جنگ هارائي وڃي ها. هو چوندو هو ته، ”ابا جرمن، انگريزن جو مامون هو....پر دنيا تان اچي ڇتا ٿيا ۽ وڙهي چٽ ٿيا.“
ائين جي آئون ناني حوا شيدڻ جو ذڪر نه ڪريان ته ڳالهه پوري نه ٿيندي. ناني حوا به وڏيرن جي گهرن ۾ ڪم ڪندي هئي. سندس ڌيئرون ادي نيامت، ادي ڦاپو ۽ ادي سُکي ۽ پُٽ ادا علي محمد، ڄڻ ته گهر جا ڀاتي هوندا هئا. ادي سُکيءَ ته مون کي پنهنجو ڀاءُ بنايو. اهو رشتو اڄ به اسان جي وچ ۾ قائم آهي. ادي نيامت ۽ ادي ڦاپو گذاري ويون آهن. ادي ڦاپوءَ جو هڪ پٽ اڪبر شيدي 30 سيپٽمبر 1988ع جي واقعي ۾ حيدرآباد شهيد ٿي ويو.
•