13
ان وقت، عبرت گروپ جو رسالو هفتيوار ”سنڌو“ منهنجو دوست آر.بي. سارنگ سنڀاليندو هو ۽ مون ”سنڌوءَ“ ۾ ڪجهه مضمون لکيا، جيڪي آر.بي. سارنگ ڏاڍي سٺي نموني ڇپيا. ان کانپوءِ مون هڪ هفتيوار ڪالم ”اُبتيون سبتيون ڳالهيون“ اخبار ۾ لکڻ شروع ڪيو. ان وقت سنڌ ۾ قومپرست سياسي ماحول پنهنجي چوٽ تي هو. هر ڪو اڳواڻ سچو ۽ پڪو انقلابي ۽ سنڌ دوست هو. ٻيا سڀ ڪچا ۽ انقلاب دشمن، سياسي پارٽين جي ڪارڪنن ۾ ته صفا سهپ نه هئي، تنهنڪري منهنجي ڪن ڪالمن ۾، بحث هيٺ ايندڙ هڪ ٻن نقطن تي ڪي ڪامريڊ ڦوڪيا شو ڪيا. هڪ ٻه ڪامريڊ ته مونکي سيکت ڏيڻ جي لاءِ دڙي به اچي پهتا. پر آئون سندن هٿ چڙهي نه سگهيس ۽ بچي ويس. منهنجي نه ملڻ تي اهي ڪامريڊ، پارٽيءَ ڪارڪنن کي مونکي ”سيکت“ ڏيڻ جون هدايتون ڏيئي پاڻ هليا ويا.
ڪجهه وقت کانپوءِ، آر.بي. سارنگ مونکي ڳولهي اچي گاڏي کاتي حيدرآباد ۾ لڌو ۽ مونکي ريهي ريڀي سڌو گلستان سجاد وٺي ويو ۽ غفور ڪريميءَ سان ملايائين. ان وقت عبرت جي سب آفيس گلستان سجاد جي هڪ بنگلي ۾ هئي. غفور ڪريمي مون سان سٺي نموني مليو ۽ سٺي ڪچهري ٿي، ڪچهريءَ دوران، عبرت گروپ جي رسالن ۽ انهن جي معيار جي ڳالهه نڪتي ۽ انهن کي بهتر بنائڻ لاءِ تجويزون ورتائين. اُن وقت منهنجي ذهن ۾ جيڪي تجويزون آيون، سي ڏنيومانس. پوءِ مونکي چيائين ته، ”جي اوهان به اسان سان گڏجي ڪم ڪريو ته کيس خوشي ٿيندي.“ ان وقت مون کانئس معذرت ورتي ۽ ڪجهه وقت سوچڻ جي لاءِ گهريو.
جيتوڻيڪ آئون عبرت گروپ کي جوائن ڪرڻ ۾ سنجيدو نه هئس. وقت ڏيڻ کان لاچار هئس. پر ان وچ ۾ آر.بي.سارنگ لڳاتار منهنجي پويان لڳو رهيو ته ”عبرت“ جوائن ڪر ته گڏجي ڪم ڪريون. حقيقت ۾ مونکي ”عبرت گروپ“ ۾ وٺي وڃڻ وارو آر.بي.سارنگ ئي هو.
انهن ڏينهن حيدرآباد لساني فسادن جي ور چڙهيل هو ۽ اڪثر فساد ۽ ڪرفيو روز جو معمول بنجي ويو هو ۽ حالتون ڏاڍيون خراب هيون. بي اعتباري ۽ جان جو خوف ايترو ته هوندو هو، جو اڪيلي سر ڪنهن گهٽي يا هنڌ تي وڃي ئي نه سگهبو هو. جي مجبوريءَ جي حالت ۾ وڃبو به هو ته ساهه مُٺ ۾ هوندو هو ۽ خير سان موٽي اچڻ تي خدا جا شڪرانا مڃبا هئا. حيدرآباد سنڌين لاءِ ڄڻ اوپرو ٿيندو پي ويو. انهن حالتن کان متاثر ٿي امداد حسينيءَ پنهنجو مشهور طويل نظم ”حيدرآباد“ لکيو:
هي منهنجو شهر آهه يا دشمن جو شهر آ،
آهن هي ڪير لوڪ نقابن جي پوئتان
قرآن ٿن هٿن ۾ ڪڇن ۾ ڇرا اٿن
ڪوسي لهوءَ جي پياس چپن تي کڻيو گهمن
۽ رات ڏينهن ٻوٿ مٿان ٻُٽ هڻيون گهمن
ٻولي به منهنجي ڪانه ٿا ڳالهاءِ هو سگهن
لولي به منهنجي ڪانه ٿا ورناءِ هو سگهن
ماڻو ڪري رُسان ته نه هو پرچاءِ ٿا سگهن
ڄڀ تي ڄڀيون، اُماڙا اکين ۾ کڻيو رلن
واڇن کي تازو گرم لهو ٿا هڻيو رلن
مارين ٿا ڦرين ٿا ۽ ٽهڪ ڏين ٿا.
انهن ڏينهن منهنجو پبلشنگ جو شوق عروج تي هو. شوق ان ڪري ٿو چوان ته جتان به ٻه روپيا هٿ چڙهندا هئا ته پنهنجو يا پرايو ڪتاب کڻي، حيدرآباد پُڄبو هو. ان وقت مون سان گڏ جيڪي دوست پبلشنگ ڪندا هئا، اهي هاڻ وڏن دڪانن ۽ لکن جا مالڪ ۽ ٽاپ جا پبلشر آهن. هنن پبلشنگ کي ڪاروباري حيثيت ڏني، جيڪا هنن جي صلاحيت هئي. مون ۾ شايد اها صلاحيت نه هئي، يا مونکي اهي طريقا نٿي آيا، جن مان آئون پبلشنگ کي ڪاروبار ۾ تبديل ڪري، ادبي خدمت ۽ پنهنجي شوق جي پورائيءَ سان گڏ، پنهنجي گذرسفر جا به وسيلا پيدا ڪري سگهان ها. مون محسوس ڪيو آهي ته نه منهنجو ذهن ڪاروباري آهي ۽ نه ئي ڪنهن ڪاروبار ڪرڻ جون مون ۾ صلاحيتون آهن. مون هڪ ٻه ڀيرا ڀائيواريءَ ۾، ۽ پوءِ اڪيلي سر ڪو ڌنڌو ڌاڙي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، پر ناڪام ويس. ڀائيواريءَ ۾ ته پئسن سان گڏ دوستيون به وڃايم ۽ پئسن جي ڪري، مون دوستن کي اکيون ڦيريندي ۽ ويساهه گهاتيون ڪندي ڏٺو ۽ انهن جو شڪار ٿيس. واقعي به پئسو هر رشتي ۽ هر جذبي تي حاوي آهي.
ان وقت تائين آئون، ”سچائي اشاعت گهر“ پاران 23-24 ڪتاب ڇپرائي چڪو هئس ۽ اهو سلسلو جاري هو. پر آر.بي. سارنگ جي دوستاڻي لالچ ۽ ريڀڻ تي هرکي نيٺ مون هٿيار ڦٽا ڪيا ۽ ساڻس ڪيل واعدي موجب ”عبرت“ جوائن ڪرڻ جي لاءِ حيدرآباد روانو ٿيس. انهن ڏينهن به حيدرآباد ۾ ڪرفيو لڳل هو ۽ آئون ٺٽي کان ڦري، ڪوٽڙي لٿس ۽ پوءِ ڄامشوري ڦاٽڪ کان ٿيندو، سڌو اچي گلستان سجاد وٽ سوزوڪي مان لٿس.
سنڌالاجي وٽان هڪ ڇوڪري به سوزوڪي ۾ چڙهي ۽ ڦاٽڪ تائين لڳاتار منهنجي نظرن جو مرڪز رهي. اتفاق سان، ڦاٽڪ کان به ان ئي سوزوڪي ۾ چڙهيس، جنهن ۾ هوءَ چڙهي هئي. هوءَ به گلستان سجاد وٽ لٿي ته آئون به لٿس. ٻئي پنهنجي پنهنجي دائري ۾ هلڻ لڳاسين. پر هوءَ منهنجي نظرن جو مرڪز ئي رهي. اوچتو هوءَ عبرت جي آفيس جي در تي بيٺي ۽ ڪال بيل وڄايائين. کيس ”ڪال بيل“ وڄائيندي ڏسي آئون ڇرڪي بيهي رهيس ۽ پهريون ڀيرو اسانجون نظرون مليون.
در کليو ته هوءَ به اندر ويئي ۽ آئون به اندر ويس. منهنجي ڪيفيت عجيب ٿي ويئي.
ٻن ڏينهن کانپوءِ مون باقاعده آفيس اچڻ شروع ڪيو. ”عبرت مئگزين“ جي چارج منهنجي حوالي ڪئي ويئي. آئون پنهنجي ڪرت ۾ لڳي ويس. هوءَ بلڪل منهنجي سامهون واري ميز تي ويٺي پروف چيڪ ڪندي هئي. هوءَ جيستائين اُتي هوندي هئي، منهنجو ڪنهن ڪم ۾ ڌيان ئي نه لڳندو هو. آفيس ۾ رکيل ڊگهي آفيس ٽيبل تي منهنجي ساڄي پاسي آر.بي. سارنگ ۽ کاٻي پاسي فدا حسين شاهه، ڏونگر ڏوٿي ۽ منصور کوکر ويهندا هئا. سامهون واري ٽيبل تي پهريون عرس عمراڻي، تنهن کانپوءِ هوءَ (بلڪل منهنجي سامهون) ۽ سندس پاسي ۾ هڪ ٻي پروف ريڊر ڇوڪري نسرين ويهندي هئي. ان ٽيبل جي ٻي ڇيڙي تي يعقوب جويو ويهندو هو.
ڪجهه ڏينهن کانپوءِ هن به محسوس ڪيو ته هوءَ لڳاتار منهنجي نظرن جو مرڪز آهي. ڪنهن ڪنهن مهل مونکي پاڻ ڏانهن ڏسندو ڏسي مرڪي ڪنڌ هيٺ ڪري ڇڏيندي هئي. هن جو چهرو عمر خيام جي ڪنهن رباعيءَ جيان ۽ اکيون ڪنهن جام ۾ پيل ٻن ياقوتن جهڙيون هونديون هيون. هن جي مُرڪ مئل دلين کي جيارڻ جي سگهه رکندي هئي.
ائين اسين هڪٻئي جي نظرن جو پيڇو ڪندي، هڪٻئي جي چوري جهلجڻ تي مُرڪي پوندا هئاسين. ڪنهن ڪنهن مهل هوءَ آر.بي.سارنگ جي ڪنهن شرارت تان ٽهڪ ڏيندي هئي ته سڄي ڪائنات ڄڻ خوشبوئن ۽ انڊلٺي رنگن سان وهنجي ويندي هئي، ڄڻ پاڻي جا جهرڻا وهندا هجن. اندر ۾ ڄڻ صبح جي ٿڌڙي هير سان گڏ گلاب ۽ موتيا ٽڙڻ لڳندا هجن. هن جي موجودگي سبب ماحول تي عجيب ڪيف ۽ مستي ڇانيل هوندي هئي.
اسين هڪٻئي ڏانهن رڳو مرڪي ڏسڻ کان وڌيڪ اڳتي وڌي نه سگهياسين. مون ۾ ايتري جرئت نه هئي، جو اظهار ڪري سگهان (۽ اظهار ڪرڻ جي جرئت اڄ تائين مون ۾ اچي نه سگهي آهي). مهيني سوا کان پوءِ يونيورسٽي بند ٿي ويئي ته هوءَ به نوڪري ڇڏي ڳوٺ هلي ويئي. هوءَ يونيورسٽيءَ جي ڪنهن ڊپارٽمينٽ ۾ پڙهندي هئي. هن جي وڃڻ سان ماحول تي ڇانيل ڪيف ۽ مستي ختم ٿي ويئي، ڄڻ هڪ خواب هو، جيڪو اک کلڻ سان ختم ٿي ويو.
2004ع ۾ جڏهن آئون ”هلال پاڪستان“ جو ادبي صفحو ”ڏات“ سنڀاليندو هئس ته ان صفحي ۾ منهنجا ڪيترائي آزاد نظم هڪ ڇوڪريءَ کي مخاطب ٿي، منهنجي هڪ دوست جي نالي سان ڇپيا. انهن ڏينهن منهنجو اهو دوست هڪ ڇوڪريءَ سان عشق ڪندو هو ۽کيس مرعوب ڪرڻ ۽ خوش ڪرڻ جي لاءِ ”ڏات“ صفحي ۾ پنهنجو نالو ۽ فوٽو ڪنهن نه ڪنهن طريقي سان هلڻ جي حجت ڪندو هو ۽ مون اهي جيڪي به نظم ان دوست جي نالي سان ڇپيا، ان جي مخاطب منهنجي دوست جي محبوبا نه پر ”هوءَ“ هئي. انهن ڏينهن هُن جي ياد مون تي وڏ ڦڙي جيان وسندي هئي.
تنهنجي ياد ۾ گم رهان ٿو،
تنهنجي خاطر شعر لکان ٿو.
آفيس ۾ ڊيسڪ تي ويٺي آر.بي. سارنگ هر وقت کل ۽ مذاق ڪندو رهندو هو. ڪڏهن ڪڏهن اسان سڀ گڏجي يعقوب جويي کي ٽوڪون هڻندا هئاسين. هو به جواب ڏيڻ جي ڪوشش ڪندو هو، پر اسانکي پُڄي نه سگهندو هو ته پوءِ يا ته رڳو پيو کلندو هو ۽ يا جي ڪنهن جي ”سُٺي ٽوڪ لڳي“ ويس ته بدلي ۾ ان همراهه کي ”امتياز خان فاران“ جا ڊگها ۽ بي تڪا اردو ۾ لکيل مضمون سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪرڻ جي لاءِ ڏيندو هو. مضمون ڏيڻ مهل مرحوم چوندو هو، ”ڪريمي صاحب خاص تنهنجي لاءِ ڏنا آهن ته جلدي ترجمو ڪري ڏي.“
ڪڏهن ڪڏهن اهڙي بدمعاشي آر. بي. سارنگ به ڪندو هو. غفور ڪريمي کيس سڏي اهي مضمون ترجمو ڪرڻ جي لاءِ ڏيندو هو ۽ هو وري مونکي اچي مٿي ۾ هڻندو هو ته، ”ڪريمي صاحب تنهنجي لاءِ ڏنا آهن.“ پهرين ته آئون اهي ترجمو ڪري ڏيندو هئس، پر پوءِ خبر پيم ته آر.بي. سارنگ نمونو ڪري، پنهنجي حصي جو ڪم به مون کان وٺندو هو. جڏهن مون فاران جا اهي مضمون ترجمو ڪرڻ کان انڪار ڪيو ته آر.بي. سارنگ، غفور ڪريميءَ کي گهڻي ڪم جو عذر ڏيئي اها سزا پاڻ تان لهرائي ۽ غفور ڪريميءَ اهو ڪم يعقوب جويي جي حوالي ڪيو. جنهن جو ڪم سواءِ خير محمد کوکر جي لکيل ايڊيٽوريل جا پروف پڙهڻ جي ٻيو ڪجهه به نه هوندو هو. پر ڏيک اهڙو ڏيندو هو، جو ڄڻ کيس مٿي کنهڻ جي واندڪائي به ڪونهي. هو اهي پروف ٻي ڪنهن کي به اهو چئي پڙهڻ جي لاءِ نه ڏيندو هو ته ”اوهين چُڪون ٿا ڪريو.“ پر اڪثر ڪري پاڻ به چڪون ڇڏي ويندو هو ۽ ٻي ڏينهن کوکر صاحب جي فون ٺڪا اچي ڪندي هئي ته، ”هيتريون چڪون! پروف ڪير ٿو ڏسي؟“ پوءِ غفور ڪريمي، يعقوب کي ڇنڊ پٽيندو هو ۽ يعقوب وري اها باهه منصور کوکر، عرس عمراڻي ۽ ڏونگر ڏوٿيءَ مان ڪڍندو هو. جيڪي سندس انڊر ۾ هوندا هئا.
امتياز خان فاران، عبرت جي ڪراچي واري آفيس ۾ مقرر ٿيل هو ۽ هو وڏا وڏا مضمون لکي موڪليندو هو، جيڪي ملڪي صورتحال بابت هوندا هئا. مرحوم يعقوب جويو، آر.بي. سارنگ، فدا حسين شاهه ۽ مون تي ته حڪم هلائي نه سگهندو هو. باقي ٽيئي يار انهن کي سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪرڻ جي سزا لوڙيندا هئا. هنن وري انهيءَ سزا کي ڪاٽڻ جو حل اهو ڪڍيو جو فاران جي مضمونن جو اهڙو ته ٻيڙو ٻوڙيندا هئا ۽ انهن جو آپريشن ڪندا هئا، جو ڪنهن کي به سمجهه ۾ نه ايندا هئا ته فاران چوڻ ڇا ٿو چاهي. منهنجي خيال ۾ فاران انهن مضمونن کي سنڌي ۾ پڙهڻ کانپوءِ (جي هو پڙهندو هوندو) ضرور منهن مٿو پٽيندو هوندو.
يعقوب جويو مرحوم ڏاڍو زنده دل ۽ مزيدار ماڻهو هوندو هو. غفور ڪريمي چوندو هو ”وڏڙن جي نشاني“ آهي. يعقوب جويو وري چوندو هوته مون تي قاضي عبدالمجيد عابد جو ڀروسو آهي ۽ هن مونکي هڪ خاص اسائنمينٽ تحت هتي گلستان سجاد ۾ مقرر ڪيو آهي. پر هن ڪنهن کي به نه ٻڌائي ته اها سائنمينٽ ڪهڙي هئي. بهرحال، ڪريمي ڳالهه ڳالهه تي ڇنڊ پٽيندو هئس. اسانجي وڃڻ کان ڪجهه عرصو پوءِ هڪ ڏينهن غفور ڪريميءَ ڪنهن ڳالهه تان رهڙ پٽيس ته جواب ۾ يعقوب جويي به اهڙيون ته ست سريون ٻڌايس، جو ڪريميءَ جا تاڪ لڳي ويا ۽ يعقوب جويو ”عبرت“ ڇڏي ويو. انسان ويچارو آخر ڪيترو ٿي برداشت ڪري سگهيو.
مون ”عبرت مئگزين“ جي چارج سنڀالڻ کانپوءِ، هوريان هوريان ان ۾ تبديليون آڻڻ شروع ڪيون. ٽيڪنيڪلي حوالي سان آر.بي. سارنگ جون ”صلاحون“ منهنجي وڏي مدد ڪنديون هيون. رسالي جو لي آئوٽ ٺاهڻ، فونٽن وغيره جو استعمال مون آر.بي. سارنگ کان سکيو. ان معاملي ۾ آر.بي سارنگ ڪير سڏائي؟
”عبرت مئگزين“ ۾ تبديلون اچڻ سان ڪجهه سنجيده ماڻهن ۽ ليکڪن جو ڌيان به ان ڏانهن ڇڪيو. معياري مواد ڇپجڻ شروع ٿيو ته مئگزين جا پڙهندڙ به وڌيا. پر هيڏي وڏي ريگيولر مئگزين کي سنڀالڻ هڪ ماڻهوءَ جي وس جي ڳالهه نه هئي. مون پوري پوري ڪوشش ڪئي ته منهنجي ذمي جيڪو ڪم آهي، اهو خوش اسلوبي سان سٺي نموني نباهيان.
انهن ڏينهن ”عبرت گروپ“ پاران شام جي اخبار ”سنڌو“ جاري ڪئي ويئي. ”سنڌو“ سنڌي ٻوليءَ ۾ شام واري پهرين اخبار هئي. جيڪا ڪجهه سالن کانپوءِ صبح واري ڪئي ويئي. پوءِ ته مختلف ادارن شام جون ٻيون اخبارون به جاري ڪيون. جيڪي اڳتي هلي سڀ بند ٿي ويون. سنڌوءَ ۾ منهنجو روزانو ڪالم ”نو پرابلم“ بنا نالي سان هلندو هو. اهو مون غفور ڪريميءَ جي خاص فرمائش تي لکڻ شروع ڪيو. اهو ڪالم اٺن يا ڏهن سٽن تي مشتمل هوندو هو ۽ ”سنڌو“ جي پوئينءَ صفحي تي بارڊر ۾ هلندو هو. ان ۾ طنز ۽ مزاح سان گڏ، ڪجهه سياسي، سماجي، ادبي ۽ ملڪي مسئلن تي ڪڏهن هلڪي ڦلڪي نموني سان ته ڪڏهن تيز ۽ جذباتي انداز ۾ خيالن جو اظهار ڪيو ويندو هو. جيئن شام واري اخبار جي گهرج هئي. مونکي ڪيترن ئي دوستن ٻڌايو ته هو اخبار وٺڻ شرط پهرين اهو ڪالم پڙهندا آهن. جنهن مان مونکي اندازو ٿيو ته اهو گهڻو پسند ڪيو وڃي ٿو. منهنجو ان تي نالو نه هلندو هو. آئون سال سوا اهو ڪالم لکندو رهيس. بدقسمتيءَ سان مون وٽ انهن مان ڪو هڪ اڌ ڪالم مس محفوظ هوندو. جي اهي سڀ گڏ ڪري ڪتابي صورت ۾ ڇپرائجن ته هڪ ضخيم ڪتاب ٺهي پوي ۽ گڏوگڏ ان دور جي سياسي، ادبي ۽ سماجي مسئلن بابت هڪ سٺي يادگيري بنجي پوي.
پوءِ جڏهن ڪم وڌيو ته ”سنڌو“ جو ايڊيٽوريل لکڻ به منهنجي حوالي ٿيو، جنهن ڪري مجبور ٿي ”نو پرابلم“ بند ڪرڻو پيم. نو پرابلم کانسواءِ ”سنڌو“ جي اندرين صفحن ۾ هڪ ايڊونچر ٽائيپ سلسلي وار ناول ”مندر جو راز“ به ترجمو ڪري هلائڻو پوندو هو. جيڪو هڪ اردو ناول ”سونا گهاٽ ڪا پجاري“ جو ترجمو هو، اهو اٽڪل سؤ کن قسطن ۾ پورو ٿيو.
سنڌيءَ ۾ انهيءَ قسم جي هلڪن ڦلڪن تفريحي ناولن جي گهڻي گهرج آهي. اهي نه رڳو عام ماڻهن ۾ پڙهڻ جي چوس وجهن ٿا، پر مستقل طور تي پڙهندڙن جو هڪ وڏو حلقو به پيدا ڪرڻ جي سگهه رکن ٿا. انهيءَ قسم جو هڪ ناول ”جنگباز“ هزار داستان ۾ هلندو هو، جنهن جو ليکڪ علي محمد جمالي هو. اهو طبعزاد ناول هو ۽ پڙهندڙن کي ڪافي پسند آيو. سنڌي ۾ ان قسم جا ناول لکجن ته نه رڳو عام هلڪا ڦلڪا موضوع، پر سنڌ جا ڪيترائي تاريخي ۽ لوڪ داستان، قصا ۽ ڪهاڻيون، مورڙو مانگر مڇ، دودو چنيسر، وغيره تي لکي سگهجن ٿا. جيئن سنڌيءَ ۾ سراج جا ناول، جيتوڻيڪ هلڪي ڦلڪي تاريخي پس منظر ۾ لکيل آهن. پر انهن پڙهندڙن کي پنهنجي تاريخ جي ڪن گوشن کان واقف ڪرڻ سان گڏ سٺي تفريح مهيا ڪئي ۽ ٺيڪ ٺاڪ مارڪيٽ به ڪيائون.
سنڌو جي خبرن واري سيڪشن کي مدد علي سنڌي ۽ محمود يوسفاڻي سنڀاليندا هئا. هو صبح جو سوير ايندا هئا. مدد علي سنڌي، ان وقت ”سنڌ نيوز“ جو ايڊيٽر به هو. آفيس ۾ اهو تاثر هوندو هو، ته مدد علي سنڌي ۽ محمود يوسفاڻي ٻيئي سنڌو جا ايڊيٽر ٿيڻ جا اميدوار ۽ خواهشمند آهن. ڪجهه مهينن کانپوءِ مدد علي سنڌي پي پي پي جي گورنمينٽ ۾ ”هلال پاڪستان“ جو ايڊيٽر بنجي ڪراچي هليو ويو ۽ محمود يوسفاڻي اڪيلي سر ڪم هلائڻ لڳو.
آئون، ٽن مهينن تائين لڳاتار دڙو ـ حيدرآباد آئوٽ بئڪ ڪندو رهيس. روزانو اچڻ جي ڪري آئون جسماني طور تي ٿڪاوٽ جو شڪار ٿي ويس ۽ طبيعت خراب رهڻ لڳيم ۽ هفتيو کن گهت هڻي ويس. هفتي کانپوءِ جڏهن حيدرآباد ويس ته مون غفور ڪريمي کي پنهنجي استعيفيٰ پيش ڪئي. هو منهنجي ڪم مان مطمئن هو ۽ استعيفيٰ جو سبب پڇيائين. مون کيس ٻڌايو ته روزاني اچ وڃ مونکي ٿڪائي ۽ بيزار ڪري وڌو آهي. بنيادي سبب اهوئي آهي. اهو ٻُڌي هن منهنجي استعفيٰ ڦاڙي ڦِٽي ڪئي ۽ پنهنجي مخصوص لهجي ۾ چيو، ”يوسف ڀاءَ! هيءَ سڄي آفيس پئي اٿئي. ڪنهن به ڪمري ۾ رهي پوندو وڃ ۽ ميس مان ماني کائيندو وڃ. ڀلي هڪ ڏينهن ڇڏي ٻي ڏينهن اچ پر توکي عبرت ڇڏڻي ناهي.“
منهنجي ”عبرت“ جوائن ڪرڻ مهينو سوا پوءِ، نئين ٽهيءَ جي ڪجهه دانش ــ ورن جو هڪ گروپ ڪريميءَ سان ملڻ ۽ کيس عبرت مئگزين بابت مفت مشورا ڏيڻ لڳو. هيئن ڪريو، هونئن ڪريو... غفور ڪريميءَ سندن ڳالهين کان متاثر ٿي کين ”عبرت مئگزين“ جي ايڊيٽوريل بورڊ ۾ شامل ٿيڻ جي آڇ ڪئي. انهيءَ گروپ ۾ اعجاز منگي، حسن درس، انعام شيخ، مسعود لوهار ۽ هڪ ميراڻي همراهه شامل هو. اهو گروپ پهتو ته عملي طرح ”عبرت مئگزين“ انهن جي حوالي ٿي ويو. غفور ڪريمي، هڪ سٺو پروفيشنل ماڻهو هو، پر طبيعت جو جذباتي، ڪنن جو ڪچو، بي حس ۽ ٻو-ٽڪي جو فائدو حاصل ڪرڻ تي ٻئي کي لت هڻڻ وارو ڪاٺياواڙي هو. هو اديب ڪونه هو، بس رڳو ڪاروباري ماڻهو هو ۽ منجهس ڪاروباري صلاحيتون تمام گهڻيون هيون. انهيءَ گروپ مان آخر ۾ وڃي مسعود لوهار بچيو. جنهن مئگزين کي سٺي نموني هلايو. مسعود باصلاحيت نوجوان هو، ان وقت مهراڻ يونيورسٽي ۾ انجنيئرنگ جو شاگرد هو. مسعود سان منهنجي اڳ ۾ ئي سُٺي اٿي ويٺي هئي. اعجاز منگي ۽ انعام شيخ رسالي ۾ ڪالم لکندا هئا. پوءِ پروف ريڊنگ لاءِ هڪ ٻيو ڇوڪرو به رکين. مسعود لوهار جي محنت ۽ انهن يارن جي صلاحن مئگزين کي ڪافي اُڀاريو. هيڏانهن غفور ڪريميءَ ان گروپ جي همراهن جي فرمائشن جي وڌندڙ لسٽ کان بيزار ٿي، هڪ هڪ ڪري، ڪونه ڪو هيلو بهانو بنائي کين چلتو ڪرڻ شروع ڪيو، ائين هو سڀ مسعود لوهار کانسواءِ پنهنجي سهڻي صلاحن ۽ صلاحيتن سان گڏ واپس موٽايا ويا.
مسعود لوهار، رسالي کي نهايت سهڻي نموني سان هلايو. مسعود جي صلاحيتن کيس اڳتي هلي سٺا موقعا فراهم ڪيا. هو سنڌ ٽيڪسٽ بوڪ بورڊ پاران انگلينڊ مان سکيا به وٺي آيو. اڳتي هلي آڪسفورڊ پريس ۽ ٻين ادارن کان ٿيندو ٻاهرين ڊونر ايجنسي UNDP ۾ وڏي عهدي تي وڃي لڳو. مسعود جڏهن يونيورسٽي ۾ پڙهندو هو ته هن ان دوران ”انقلاب پبليڪيشنس“ جي نالي سان هڪ پبليڪيشن به شايع ڪئي. جنهن جا ٻه يا ٽي پرچا شايع ٿيا. مسعود جون لکيل ٻه ڪهاڻيون ”دود ڦلا“ ۽ ”مانگر پاور ــ سپر پاور“ مونکي اڃا به ياد آهن.
ان وقت مون جواهر لال نهروءَ جي آتم ڪهاڻي ترجمو ڪري ”عبرت مئگزين“ ۾ قسطوار هلائڻ شروع ڪئي. نِهروءَ جي اها آتم ڪهاڻي ورهاڱي کان اڳ سنڌي ۾ ترجمو ٿي چڪي هئي، پر مونکي خبر نه هئي ۽ ورهاڱي کانپوءِ وري نه ڇپي هئي. اٺهن ڏهن قسطن کانپوءِ جڏهن مون ڏٺو ته مسعود لوهار اها هلائڻ کان آناڪاني پيو ڪري ته مون وڌيڪ ترجمو ڪرڻ بند ڪري ڇڏي. هاڻ ته اهي ترجمو ٿيل قسطون به مون وٽ نه آهن.
جيتوڻيڪ اسان سڀني کي ”عبرت مئگزين“ کي گڏجي هلائڻون هو. پر هو پنهنجي ڪندا هئا، جنهن ڪري آئون هوريان هوريان مئگزين جي ڪم کان ڌار ٿي فقط ”روزاني سنڌو“ جي ڪم تائين محدود ٿي ويس ۽ هر ٻي يا ٽي ڏينهن اچي پنهنجو ڪم ڪار لاهي هليو ويندو هئس.
هڪ ڏينهن غفور ڪريميءَ مونکي گهرائي ”هزار داستان“ سنڀالڻ جي لاءِ چيو، جيڪو ان وقت پاڻمرادو پيو نڪرندو هو ۽ مهيني ۾ هڪ ٻه ڀيرا مرتضيٰ سيال اچي، خطن کي ترتيب ڏيئي، ”پنهنجون پچارون“ لکي ڏيئي هليو ويندو هو. مون چارج سنڀالڻ سان ئي ذهن ۾ هڪ خاڪو ترتيب ڏنو ۽ ان کي روايتي ڊائجسٽ بدران، هڪ ادبي مخزن بنائڻ شروع ڪيو. نتيجو اهو نڪتو جو هڪ ٻن پرچن کان پوءِ ”هزار داستان“ کي سٺي موٽ ملڻ شروع ٿي.
شروعات مون اديبن جي انٽرويو سان ڪئي. اڳ جي ته خبر ڪونه اٿم، پر ان وقت عبرت جي رسالن ۾ اڪثر انٽرويو اردو ۽ انگريزي رسالن تان ترجمو ڪري هلايا ويندا هئا. عبرت مئگزين ۾ مون ”ڪميونسٽ پارٽي آف پاڪستان“ جي سيڪريٽري جنرل امام علي نازش جو انٽرويو وٺي هلايو. امام علي نازش جو اهو انٽرويو سندس ڊگهي عرصي کان انڊر گرائونڊ رهڻ کانپوءِ پريس کي ڏنل پهريون انٽرويو هو. اهو انٽرويو ڄام ساقي جي گهر وڃي ورتوسين. مون سان گڏ آر.بي. سارنگ به هو. مونکي نازش جي طبيعت صفا متاثر نه ڪيو. هڪ ته هو طبيعت ۾ خشڪ مزاج لڳم. ان جو سبب اهو ٿي سگهيو ٿي ته نازش پبلڪ ۾ ايندو ئي نه هو ۽ سدائين انڊرگرائونڊ رهيو، جنهن ڪري هن جو مزاج ۽ طبيعت اهڙي بنجي ويئي هئي. ٻيو ته منهنجي ذهن ۾ سنڌ جي هڪ سياسي حلقي پاران ”نازشي سازشي نقوي ٽولي“ جو انتهائي خراب نموني پروپيگنڊه طور استعمال ڪيل جملو هو. مون نازش کان ان وقت جي صورتحال ۾ ٽراٽسڪي جي ڪنهن مضمون جو حوالو ڏيئي ڪو سوال پڇيو ته لڳم هن کي اها ڳالهه نه وڻي. ڄام ساقي اسانکي پنهنجي گهر جي مٿئين ڪمري ۾ نازش وٽ ڇڏي هيٺ هليو ويو. نازش ڪمري ۾ پٽ تي وڇايل چادر تي ويٺو هو ۽ ڀرپاسي ڪافي ڪاغذ ۽ اخبارون پيون هيون. اسان ڪلاڪ کن نازش کان سوال پڇيا. ان وقت نازش کي سندس ساٿي ڪامريڊ ”مولوي صاحب“ چوندا هئا. ڄام ساقي به اسانکي نازش وٽ ڇڏي وڃڻ مهل اهو چيائين ته، ”اوهين مولوي صاحب سان ڪچهري ڪريون، مونکي هيٺ ٿورو ڪم آهي.“
ان ڪمري ۾ نازش پٽ تي وڇايل بستري تي ويٺو هو. منهنجي خيال ۾ ستر سال کن عمر ٿينديس. نازش سان ملاقات منهنجي لاءِ ڪنهن تجسس کان گهٽ نه هئي. جو مون سندس خلاف پروپيگنڊه ۽ تعريف ايتري ته ٻڌي هئي، خاص ڪري عوامي تحريڪ وارن پاران پروپيگنڊه ۽ ڪميونسٽ دوستن پاران ساراهون، جو هو منهنجي لاءِ ڏند ڪٿائي ڪردار بنجي ويو هو. بهرحال آئون امام علي نازش کان متاثر ٿي نه سگهيس. جيتوڻيڪ آئون ان ڳالهه جو به قائل آهيان ته پهرين ملاقات ۾ ڪا راءِ جوڙڻ ٺيڪ ڪونهي.
ڪڏهن ڪڏهن انٽرويوز جي دوران دلچسپ واقعا ۽ ڳالهيون ٿينديون هيون هڪ ڀيري مونکي ۽ آر.بي سارنگ کي سپاف جي مرڪزي صدر غوث علي شاهه جو انٽرويو وٺڻ جي لاءِ موڪليو ويو، جيڪو اُن وقت حيدرآباد سرڪٽ هائوس ۾ رهيل هو. اسان اتي پهتاسين. سپاف جا نوجوان ويٺا هئا. شاهه صاحب ان وقت اڃا ناشتو ڪري رهيو هو. اسين ڪلاڪ کن ويٺا رهياسين. پوءِ اسانکي ٻي روم ۾ نيو ويو، جت غوث علي شاهه ويٺو هو. خوش خير عافيت کان پوءِ اسان انٽرويو شروع ڪيو. تيسين اتي به سپاف جا شاگرد اچي ويهي رهيا ۽ غوث علي شاهه جي موجودگيءَ کي ڪا اهميت نه ڏيندي گوڙ ڪرڻ لڳا. جن کي پوءِ غوث علي شاهه دڙڪا ڏيئي ماٺ ڪرايو. انهن ڏينهن ايم ڪيو ايم جو قائد الطاف حسين لنڊن هليو ويو هو ۽ پي پي جي حڪومت کيس گرفتار ڪرڻ جي لاءِ لڳاتار بيان بازي ڪري رهي هئي. سو اسان به انهيءَ سلسلي ۾ هڪ سوال پُڇيو. جواب ۾ شاهه صاحب وراڻيو، ”اسان (حڪومت) جلد ميٽروپول پوليس سان رابطو ڪري کيس گرفتار ڪرائي پاڪستان آڻينداسين.“
”ميٽروپول پوليس!؟“ مون ڳالهه نه سمجهندي ورجايو.
”ها، ها! اسين برطانيا جي ميٽروپول پوليس هٿان کيس جلد گرفتار ڪرائي پاڪستان آڻينداسين.“
اهو ٻڌي مونکي ڏاڍي کل آئي. پر روڪي ورتم. اصل ۾ شاهه صاحب کي ”انٽرپول پوليس“ چوڻ کپندو هو. پر اهو نالو شايد سندس ذهن ۾ ”ميٽروپول“ بنجي ويو. تنهنڪري هو بار بار ”ميٽروپول... ميٽروپول“ جو ورجاءُ ڪندو رهيو. اسان جڏهن ”عبرت مئگزين“ ۾ اهو انٽرويو ڇپيو ته، ”ميٽروپول“ لفظ درست ڪري ”انٽرپول“ ڇپيو ۽ ڪيترن ئي ڏينهن تائين، ”ميٽروپول پوليس“ چئي کلندا رهياسين.
”هزار داستان“ ۾ مون پهريون انٽرويو غلام حسين رنگريز جو وٺي ڇپيو. تنهن کانپوءِ عبدالجبار جوڻيجي جو ۽ پوءِ ڪامريڊ سوڀي گيانچنداڻيءَ جو، جيڪو وٺڻ لاءِ آئون خاص لاڙڪاڻي ويس. اهو انٽرويو ”هزار داستان“ ۾ ٽن قسطن ۾ شايع ٿيو. اهو هڪ يادگار انٽرويو هو جيڪو پوءِ هندستان مان نڪرندڙ ”جهولي لال“ اخبار ۾ ”ساٿي سوڀي جون ساروڻيون“ جي سري سان ڇپيو.
سوڀي صاحب جو آئون اڳ ۾ ئي مداح هئس. ساڻس ان پهرين ملاقات کانپوءِ منهنجو جڏهن به لاڙڪاڻي وڃڻ ٿيو، سندس درشن ضرور ڪرڻ ويس. ڪامريڊ هڪ ڀيرو حيدرآباد آيو ته پاڻ قرب ڪري امداد قاضيءَ سان گڏجي عبرت جي گلستان سجاد واري آفيس به آيو، جتي مون کانئس آٽوگراف ورتو، جيڪو پوءِ مون پنهنجي ڪتاب ”ڀورو بگهڙ“ جي پويان ڏنو.
مٿين انٽرويوئن کانسواءِ مون ٻيا به ڪيترائي انٽرويو ورتا ۽ شايع ڪيا. اڳتي هلي مونکي ’هزار داستان‘ جي لاءِ ڪافي سٺن ليکڪن جو سهڪار مليو. مون به انهن جي ڏاڍي عزت افزائي ڪئي ۽ کين احترام ۽ سندن حيثيت موجب ڇپيم. لاڙڪاڻي جي ڪن دوستن محمد علي پٺاڻ، واجد، منظور ڪوهيار، قاسم ڪيهر، رئوف عباسي ۽ ٻين مون سان ڀرپور سهڪار ڪيو. منٺار سولنگي سان منهنجي دوستيءَ جي شروعات به اتان ئي ٿي. آئون جڏهن پهريون ڀيرو نئين ديري ويس ته هن ٻي ڏينهن شام جو منهنجي مان ۾ ”سنڌي ادبي سنگت نئين ديري“ جي گڏجاڻي به رکي، جنهن ۾ مٿين دوستن کانسواءِ ٻيا به ڪيترائي دوست شريڪ ٿيا هئا. منٺار ۽ منهنجو اهو ساٿ سنڌي ادبي سنگت کي ادبي ۽ فڪري ڪردار ادا ڪرائڻ جي جدوجهد ۽ ڪوششن جو بنياد ثابت ٿيو.
محمد علي پٺاڻ ته سُٺن سُٺن ليکڪن کان مواد وٺي مونکي هزار داستان جي لاءِ موڪليندو هو. انهن ۾ رزاق مهر، پروفيسر اياز قادري، ملڪ آگاڻي، انور ابڙو، ڪيهر شوڪت، سليم ڪورائي ۽ ٻيا کوڙ سٺا نالا شامل آهن. اهو به هڪ عجيب دور هو. ڪافي سالن کانپوءِ هڪ ڀيري لاڙڪاڻي ۾ هڪ ڪتاب گهر تي محمد علي پٺاڻ ملي ويم، جنهن هزار داستان جي ناتي کڻي سوگهو ڪيو. هو رزاق مهر کي به وٺي آيو. ڪافي سٺي ڪچهري ڪئيسين ۽ ماني به گڏ کاڌيسين. موڪلائڻ مهل رزاق مهر مونکي چيو، ”اڄ هزار داستان وارو پراڻو دور ياد اچي ويو.“ افسوس جو رزاق سان وري ملاقات ٿي نه سگهي ۽ هو موڪلائي هميشه جي لاءِ وڃي مٽي ماءُ جي هنج ۾ سُتو.
اڳتي هلي ”هزار داستان“ جي ادبي حلقن، خاص ڪري نئين ٽهيءَ ۾ هڪ ڌار حيثيت ٺهي ويئي. هڪ ڀيري مرحوم واجد مونکي هڪ خط ۾ لکيو، ”آس اٿم ته ”سهڻي“ ۽ طارق اشرف جيان ”هزار داستان“ ۽ يوسف سنڌي به هڪ ٻئي جي لاءِ لازم ۽ ملزوم رهندا.“ لاڙڪاڻي کانسواءِ ميرپور بٺوري جي دوستن به ڪافي سهڪار ڪيو ۽ رهنمائي ڪئي. خانوانڻ مان غلام نبي ناشاد، گلشن حديد ڪراچي مان غفور ميمڻ، عابد مظهر، راز شر، خيرپور مان سيد الطاف عاصي، پني عاقل مان نعيم شيخ، جوهيءَ مان محمد علي ماجد ۽ خليل عارف سومري ۽ ٻي سنگت ”هزار داستان“ جي سلسلي ۾ مون سان بنا لالچ جي هڪ مشن سمجهي ساٿ ڏنو. مٿيان سڀ دوست پوءِ سنڌي ادبي سنگت جي سرگرمين ۾ به گڏ رهيا ۽ پنهنجو فعال ڪردار ادا ڪيائون.
ملڪ آگاڻي سان منهنجي دوستي به ”هزار داستان“ جي ڪري ئي ٿي. ملڪ، سنڌي ادب جو وڏو ۽ ڪهاڻي جي حوالي سان منفرد نالو هو. سندس پهرينءَ ناول ”نيروليءَ جي ڪن“ سنڌ جي سياسي طبقن ۾ وڏو ٻڙدڪ مچايو. خاص ڪري عوامي تحريڪ وارن کيس خوب گاريون ڏنيون. ڪيهر شوڪت ان ناول کي سنڌي جو وڏو ناول قرار ڏنو آهي. سندس ٻيو ناول ”سج جا پاڇا“ جيڪو سندس شهادت کانپوءِ ڇپيو. سنڌ ۾ وڏيرڪي نظام خلاف جدوجهد جو استعارو چئجي ته وڌاءُ ڪونهي. ان ناول کي اسين شولوخوف جي ناولن ”جڏهن ڌرتي جاڳي“ يا ”پهاڙون ڪي بيٽي“ يا ٻين روسي انقلابي ناولن سان ڀيٽي سگهون ٿا. پر مونکي ڏاڍي حيرت ٿيندي آهي ته ملڪ آگاڻي جي شهادت به لڳ ڀڳ ائين ئي ٿي، جيئن ناول جي هيري ”پارس“ جي ٿي. پارس به وڏيرڪي ڪوڙڪي جو شڪار بڻيو ته ملڪ آگاڻي به!
منهنجو ٻه ڀيرا مختصر عرصي لاءِ ملڪ جي ڳوٺ به وڃڻ ٿيو. جڏهن منٺار سولنگي نئين ديري ۾ مون سان شام ملهائي ته ان جي صدارت به ملڪ آگاڻي ئي ڪئي. ملڪ جو ڳوٺ ’آگاڻي‘ زيتونن جي باغن جي وچ ۾ آهي ۽ بلڪ درياهه جي ڪنڌي سان واهه جو خوبصورت هنڌ آهي.
هڪ ڀيري ملڪ آگاڻي دڙي به آيو. رات ٽِڪيو، ڏاڍي سُٺي ڪچهري ڪئيسين. سندس ڪافي خط مون وٽ سندس دوستي ۽ محبت جو اثاثو آهن.
هزار داستان ۾ مون هڪ مشن جيان ڪم ڪيو. مون ڪڏهن به ائين نه محسوس ڪيو ته ڪو آئون هڪ اخباري اداري جو ورڪر آهيان ۽ هو مونکي محدود پگهار ڏين ٿا. تنهنڪري آئون به ان حساب سان هلان! نه، مون ائين نه ڪيو. مون پنهنجون سڀ صلاحيتون ۽ توانائيون ”هزار داستان“ جي لاءِ وقف ڪيون. نتيجي ۾ مونکي پڙهندڙن ۽ لکندڙن پاران سٺي موٽ ملندي هئي. آڪٽوبر 1990ع کان، جنوري 1993ع تائين جا هزار داستان جا پرچا کڻي ڏسڻ سان، انهن جي معيار جي خبر پئجي ويندي. هڪ ڊائجسٽ هوندي به مون هزار داستان کي هڪ ڊائجسٽ جي تصور کان آجو ڪري ڇڏيو. ان ڳالهه کي محسوس ڪندي هڪ ڀيري سائين نجم عباسيءَ مونکي خط ۾ لکيو، ”توهان ڏاڍو چڱو ڪيو آهي، جو هزار داستان کي ’اردو ڊائجسٽن‘ واري تصور کان گهڻي قدر آجو ڪري ڇڏيو اٿوَ.“
هتي هڪ ڳالهه لکندي مونکي بيحد خوشيءَ جو احساس پيو ٿئي ته سائين نجم عباسي فالج جي بيماري ٿيڻ کانپوءِ پنهنجي لکيل لڳ ڀڳ هر لکڻي مونکي موڪلي ۽ اهي مون هزار داستان سان گڏ ”عبرت مئگزين“، ”بختاور“ ۽ ”سنڌو“ ۾ ڇپايون. منهنجو ساڻس لڳاتار رابطو رهندو هو. اسانجي وچ ۾ خط و ڪتابت ٿيندي رهندي هئي. نه رڳو اهو پر مون ڪافي مهينا ”عبرت“ وارن کان کيس سندس لکڻين جو معاوضو پنج سؤ روپيا ماهوار به وٺرائي ڏنو. منهنجي لڳاتار رابطي ۽ اسانجي وچ ۾ ٿيندڙ خط و ڪتابت کيس لکڻ جي لاءِ اُتساهيو. جنهن جو ذڪر پاڻ هڪ خط ۾ به ڪيائين، ”... مان توهانجو ڏاڍو ٿورائتو آهيان، جو منهنجا انٽرويو وٺڻ ۽ منهنجون لکڻيون شايع ڪرڻ ذريعي، توهان منهنجي همت افزائي پي ڪئي آهي ۽ دل پي وڌائي آهي. ان ڪري ئي اڌ رنگ جهڙي بيماري هوندي به چڱو چوکو لکندو رهيو آهيان ۽ سموريون لکڻيون توهانجي حوالي ڪندو پيو اچان.“
سائين نجم عباسي جا لکيل مون ڏي خط پوءِ مون 1993ع ۾ ”جبل مٿي باهڙي“ جي نالي سان سندس خواهش ۽ اجازت سان ڇپرائي پڌرا ڪيا.
منهنجي هر ممڪن اها ڪوشش هوندي هئي ته هزار داستان جي عام پرچن کان علاوه خاص نمبر به ڪڍجن. ان وقت سنڌي ڪهاڻي جو حوالي مان بحث ڇڙيل هو ته ”سنڌي ڪهاڻي جو معيار ڪهڙو آهي؟“، مون ان بحث کي هاڪاري رخ ۾ اڳتي وڌائڻ جي لاءِ اپريل 1992ع ۾ پهريون ڀيرو ڪهاڻي نمبر ترتيب ڏنو، جنهن ۾ لڳ ڀڳ سٺ ڪهاڻيڪارن جون نڪور ڪهاڻيون شامل هيون. اهو نمبر پنهنجي جاءِ تي هڪ يادگار نمبر آهي، جنهن کي گهڻن دوستن واکاڻيو.
ٻيو ڀيرو، جنوري 1993ع ۾ هزار داستان جي ڪهاڻي نمبر شايع ڪيم. جيڪو اڳينءَ نمبر کان وڌيڪ ڀرپور ۽ سگهارو هو. اهو هزار داستان جو آخري پرچو هو، جيڪو مون ايڊٽ ڪيو. ڇو ته 27 ڊسمبر 1992ع تي پنهنجي هڪ ڪالم ڇپجڻ جي ڪري عبرت گروپ، ڪجهه بنياد پرستن جي پريشر ۾ اچي مون کان هزار داستان جون ذميداريون واپس وٺي ورتيون.
مٿين ٻن نمبرن کانسواءِ مارچ 1992ع ۾ ”هزار داستان“ پاران هڪ ٻيو خاص نمبر به ڪڍيو ويو. جيڪو ٽن سؤ صفحن تي ٻڌل هو. اهو پرچو مواد توڙي گيٽ اپ جي لحاظ کان منفرد پرچو هو.
انهن ٽنهي خاص نمبرن ۽ ٻين عام پرچن جي اشاعت دوران غفور ڪريميءَ جو مون تي پورو ڀروسو رهيو. هن هزار داستان جي پاليسي وغيره بابت مونکي ڪڏهن به هدايتون وغيره نه ڏنيون. جڏهن ته ٻين رسالن بابت هو سدائين غير مطمئن رهندو هو ۽ انهن جون پاليسيون ۽ انهن جي ادارتي بورڊ ۾ تبديليون ڪندو رهندو هو.
هزار داستان جي ايڏي پذيرائي جو هڪ سبب ان ۾ عام پڙهندڙ جي شموليت به هئي. ڪوبه رسالو، عام پڙهندڙ جي شموليت کانسواءِ ڪاميابي ماڻي نٿو سگهجي. تحقيقي جرنلن جي ڳالهه ٻي آهي. هزار داستان ۾ عام پڙهندڙن جي لاءِ ”جهڙو سوال تهڙو جواب“، ”سوال اسانجو جواب اوهانجو“، ”ڊائري جا ورق“، ۽ زندگيءَ ۾ پيش ايندڙ سچن واقعن بابت سلسلو ”سچ سلجانءِ ڳالهڙي“ هلندا هئا.
”جهڙو سوال تهڙو جواب“ پهرين آر.بي. سارنگ سنڀاليندو هو. هڪ ڀيري ڪنهن هڪ سوال موڪليو ته، ”شريف ۽ بدمعاش ۾ ڪهڙو فرق آهي؟“ آر.بي. سارنگ انهيءَ جو جواب ڏنو، ”جهڙو امداد حسيني ۽ نثار حسينيءَ ۾!“
بس پوءِ ته طوفان کڙو ٿي ويو. امداد حسيني ۽ نثار حسينيءَ واري واري سان فون ڪئي ته ”اسانکي ٻڌايو ته اسان مان ڪير شريف ۽ ڪير بدمعاش آهي؟“ انهن ڏينهن امداد ۽ نثار سنڌ ٽيڪسٽ بوڪ بورڊ جا ملازم هئا.
اسين اچي ڦاٿاسين ۽ نيٺ ٻنهي کان معافي وٺي جند ڇڏائيسين. آر.بي. سارنگ، جيڪو سدائين ٻين کي ذهني ٽارچر ڏيندو ۽ چيڙائيندو رهندو هو، سو ڄڻ اسان مان ڦاسي ويو ۽ اسين ڪافي ڏينهن تائين کيس اهو چئي پيا چيڙائيندا هئاسين ته، ”ها ته سارنگ... شريف ڪير ۽ بدمعاش ڪير آهي؟“
اُتي ڪم ڪندڙ سڀئي دوستن جي پاڻ ۾ سٺي انڊَر اسٽينڊنگ هوندي هئي ۽ اسان هڪٻئي تي عجيب عجيب نالا رکيا. ٻين تي ته اهي ٺهڪي نه سگهيا. البت عرس عمراڻي، ”يو.يو.سنڌي“ ۽ ڏونگر ڏوٿي ”ڊي.ڊي“ جي نالي سان مشهور ٿي ويا.
آر.بي. سارنگ جي دل ۾ ڪنهن جي لاءِ به ٻيائي نه هوندي هئي، جيڪو دل تي سو زبان تي هوندو هئس. هر وقت کلندو ۽ کلائيندو رهندو هو. آفيس جي قاعدن ۽ قانونن تي سختيءَ سان عمل ڪندو هو ۽ ڪوشش ڪندو هو ته ٻيا به انهن تي عمل ڪن. هو چوندو هو، ”صحافت منهنجو مستقبل ڪونهي ۽ منهنجو ڪوبه دوست ڪونهي. جيستائين آءُ ايم.اي ڪري نه وٺندس، تيستائين عبرت ۾ ڪم ڪرڻ منهنجي مجبوري آهي.“ ٿيو به ائين ايم.اي انگلش ۾ ڪرڻ کانپوءِ هو عبرت ڇڏي ويو. ڪجهه وقت هڪ رسالو ”بوند“ جي نالي سان شايع ڪيائين، پوءِ اسلام آباد ۾ نويد قمرالزمان شاهه جو اسسٽنٽ ٿيو. پ پ گورنمينٽ ختم ٿي ته واپس موٽي آيو. ڪجهه وقت کانپوءِ ٻيهر عبرت جوائن ڪيائين. پر گهڻو عرصو جٽاءُ ڪري نه سگهيو.
عبرت ڇڏڻ کانپوءِ اسانجي ڪافي سالن تائين ملاقات نه ٿي. هڪ ٻه ڀيرا اسلام آباد مان فون تي ڳالهايائين. پوءِ مون جڏهن 2003ع ۾ هلال پاڪستان جو ادبي صفحو ”ڏات“ سنڀالڻ شروع ڪيو ته کيس ڪٿان خبر پئي. پاڻ فون ڪيائين. پوءِ آيو ۽ ملاقاتون ٿيون. هڪ ٻه ڀيرا پنهنجي گهر به وٺي ويو. پنهنجي ٻي گهر واري ڀاڀي رضيه ۽ ننڍڙي پُٽ ريحان سان ملايائين. منهنجي خدمت ۾ وسان ڪونه گهٽايائين. سندس پهرين گهر واري ويم دوران گذاري ويئي هئي، ان وقت پاڻ ڪنهن اشتهاري ڪمپني ۾ هو ۽ پوءِ آغا خان جي ڪنهن پروجيڪٽ ۾ هليو ويو.
انهن ملاقاتن مونکي عبرت وارو زمانو ياد ڏياري ڇڏيو۽ مون انهيءَ يادگيري کي ”ياد“ رکڻ جي لاءِ پنهنجي ڪتاب ”چي گويرا جي ڊائري“ جو ٻيو ايڊيشن آر.بي. سارنگ، ڀاڀي رضيه ۽ ننڍڙي ريحان کي ارپيو.
آر.بي. سارنگ کي فيچر لکڻ جو سٺو ڏانوَ هو. هن ٻه ٽي فيچر لکيا، جن مان هڪ ٻَڙن تي هو. عنوان هئس ”ٻڙا، ٻڙيون ۽ زندگي“. اهو بيحد دلچسپي پيرايي ۾ لکيل هو. هن ٻَڙن تي فيچر لکڻ جي لاءِ ڪيترن ئي ٻڙن سان دوستيون رکيون ۽ کانئن سندن اندريون حالتون معلوم ڪرڻ جي لاءِ، مٿن ڪافي پئسا به خرچ ڪيا. آر.بي. سارنگ جو اهو فيچر هفتيوار ”سنڌو“ ۾ ڇپيو. جنهن جو پاڻ ئي ايڊيٽر هو. اهو فيچر جيڪڏهن ڪنهن انگريزي رسالي يا اخبار ۾ ڇپجي ها ته نه رڳو سندس سٺي پذيرائي ٿئي ها، پر کيس ضرور سٺي فيچر رائٽر جو ايوارڊ ڏنو وڃي ها. پر سنڌي صحافت، آر.بي. سارنگ کي ڇا ٿي ڏيئي سگهي؟
انهن ڏينهن منهنجي اتي ڪم ڪندڙ هڪ ٻي دوست منصور کوکر سان ڪافي ويجهڙائپ ٿي ۽ اسين اڪثر پاڻ ۾ ويٺا ڪچهري ڪندا هئاسين ۽ اسانکي جي آر.بي. سارنگ ائين ويٺل ڏيندو هو ته اسان ڏانهن معنيٰ خيز مذاقي انداز ۾ ڏسي چوندو هو، ”اڇا ته ايڊز پکيڙڻ جي سازش پئي ٺهي ڇا..؟“
پوءِ اها ايڊز ڦهلائڻ واري مشڪري، هٿ وٺي هر ٻن اڪيلن ويٺلن سان ڪرڻ شروع ڪئي ۽ ڪنهن کي به اندازو نه ٿيو ته سارنگ ڪيڏي نه استادگيريءَ سان واري وٽي سان سڀني کي ”ايڊز“ جي ٽوڪ جو نشانو بنائيندو ويو. منصور کوکر سان، منهنجي اها دوستي فقط عبرت تائين رهي. پوءِ ڪڏهن ڪڏهن گس پنڌ يا ڪنهن اخباري آفيس ۾ ڪجهه گهڙين جي لاءِ ملڻ ٿيندو هو ۽ بس!
مون ”هزار داستان“ جا ڪُل 26 پرچا ايڊٽ ڪيا. جن ۾ مون هر ممڪن اها ڪوشش ڪئي ته نوجوان ۽ نوان لکندڙن جي همت افزائي ڪجي ۽ سٺو ادب پيش ڪجي. مون ڪڏهن به ننڍي يا وڏي ليکڪ جو فرق نه رکيو. البت اهو آهي ته سينيئر دوستن جو احترام پاڻ تي سدائين واجب سمجهيم. مون لاڙڪاڻي جي هڪ نئين ٽهيءَ جي ڪهاڻيڪار دوست قدير شيخ جو انٽرويو ڇپيو ته گهڻن مون کان پڇيو ”قدير شيخ جي ادبي حيثيت ڪهڙي آهي جو سندس انٽرويو ڇپيو اٿئي؟“ حيثيت جو جواب پنهنجي جاءِ تي، جو ان وقت تائين قدير شيخ گهڻو نه ڇپيو هو. سندس هڪ ٻه ڪهاڻيون هزار داستان ۾ به ڇپيون هيون، پر اهي ڪهاڻيون دل ۾ پيهي ويندڙ ۽ سٺي معيار جون هيون. سندس انٽرويو مون اُن ڪري ڇاپيو جو اهو مونکي بيحد وڻيو ۽ منجهس ڪافي نيون ڳالهيون ۽ معلومات هئي. هن جي انٽرويو خود منهنجي ڄاڻ ۾ به واڌارو ڪيو. منهنجو مقصد به اهوئي هو ته هزار داستان جي ذريعي پڙهندڙن تائين وڌ ۾ وڌ ڄاڻ پهچائجي.
آئون جتي به رهيس، ”سنجها“ جو اجراء ڪيم، يا هلال پاڪستان جو ادبي صفحو ڏات سنڀاليم. يا عورتن جو صفحو سگهڙين سٿ (هلال پاڪستان جو ادبي صفحو مون سوا سال تائين پنهنجي ڌيءَ ’امرتا‘ جي نالي ۾ سنڀاليو) ان ئي پاليسي تي ڪاربند رهيو آهيان. سنگت پبليڪيشن جي ايڊيٽر جي حيثيت ۾ به مون اهائي پاليسي اختيار ڪئي. تنهن کانسواءِ مون هزار داستان ۾ ڪيتريون ئي لکڻيون فرضي نالن ”آزاد شاهين“ ۽ ”سرمست فقير“ ۽ هلال پاڪستان ۽ سنگت ۾ ”عمر حميد“ ۽ ”ابو شهزاد“ جي نالي سان لکيون ۽ ترجمو ڪيون.
طارق قريشي سان منهنجي دوستي به هزار داستان وسيلي ٿي. طارق جي ڪري پوءِ علي اظهار سان دوستي ٿي. علي اظهار طارق قريشي جو دوست هو. طارق قريشيءَ جي هڪ ڪهاڻي ”کٻڙ اسپاٽ“ مون وٽ منصور کوکر کڻي آيو هو. ان کان اڳ، طارق قريشي پنهنجي هڪ ڪهاڻي مونکي پوسٽ رستي موڪلي هئي. طارق جي هڪ ڪهاڻي مرحوم طارق اشرف جي هٿن مان گذري ”سهڻي“ ۾ ڇپي هئي ۽ گهڻي پذيرائي ماڻي هئائين. انهي پذيرائي ۽ واکاڻ طارق کي وڏي مـَـڳيءَ ۾ مبتلا ڪري ڇڏيو هو ۽ ان ڪهاڻي سان گڏ جيڪو خط لکيائين ته ان ۾ به... خير... مون کان طارق جي خط ۾ اختيار ڪيل مـَـڳي برداشت نه ٿي ۽ مون اها ڪهاڻي بنا پڙهڻ جي ڪاوڙ ۾ ”ڊسٽ بن“ ۾ ڦٽي ڪئي. آخر آئون به ته هڪ رسالي جو ايڊيٽر هئس!
پوءِ جڏهن دوست ٿياسين ته مون طارق کي اها ڳالهه ٻڌائي... ۽ اسين ان ڳالهه کي ياد ڪري خوب کلندا هئاسين. پوءِ مون طارق جون هزار داستان ۾ ڪيتريون ئي ڪهاڻيون ڇپيون ۽ سندس ٽي ڪتاب پڻ ”ٻالڪ فورس ۽ ڀوت بلڊنگ“، ”پنجين موسم کانپوءِ“ ۽ ”ٽين اک“ به ڇپرايم ۽ سندس ڪهاڻين جو اردو ترجمو مصطفيٰ ارباب کان ڪرايم. سندس هڪ ڪهاڻي پنجابي جي رسالي ”مان بولي“ پنجابي ۾ ترجمو ڪرائي ڇپرايم ۽ ٻه انگريزي ۾، جيڪي منهنجي هڪ دوست اصغر جتوئي ڪيون.
آئون طارق سان پنهنجي دوستي ۽ لاڳاپن جي حوالي سان هتي گهڻو ذڪر نه ڪندس. اهو هڪ عجيب دور هو، جيڪو خوشين، غمن، ٽهڪن ۽ سڏڪن سان ڀريل آهي. آئون ان سڄي عرصي کي ڪوبه نانءُ نٿو ڏيئي سگهان. البت اهو ضرور آهي ته آئون طارق قريشي ۽ پنهنجي هڪ ٻي هڪ دوست جمن سوهي سان پنهنجي دوستي ۽ هنن لاءِ ڏنل قربانين ۽ آخر ۾ هنن جي روين ۽ مون سان ڪيل خوب جُٺين کي فقط ”انساني فطرت“ جي هڪ ڪڙي سمجهي وسارڻ جي ڪوشش ڪندو آهيان.
مٿي لکي آيو آهيان ته آئون روزاني سنڌو جا ايڊيٽوريل ۽ نو پرابلم به لکندو هئس. پر منهنجو خبرن سان ڪو سڌو يا اڻ سڌو تعلق نه هو. ان وقت سارنگ شاهه، سنڌي ادبي سنگت ۾ تاج جويي کي تنگ ڪندو هو ۽ ڪنهن نه ڪنهن دوست جي وسيلي ”سنڌوءَ“ ۾ سندس خلاف ڪانه ڪا خبر هلائي ڇڏيندو هو. ٻي ڏينهن تاج جويي جو ڌمڪين سان ڀريل اُٺ جي آنڊي جيڏو خط اچي غفور ڪريميءَ کي پهچندو هو. جنهن ۾ هو منهنجي باري ۾ شڪايت ڪندو هو ته يوسف سنگت جي خلاف خبرون ٿو هلائي، تنهنڪري هن جي خلاف قدم کڻو. نه ته اسين هيئن ڪري ڇڏينداسين، هونئن ڪري ڇڏينداسين. اهي خبرون ”سنگت“ جي خلاف نه پر تاج جويي جي غلط پاليسين تي سارنگ شاهه جي بيان جي صورت ۾ هلنديون هيون ۽ تاج کان اهي برداشت نه ٿينديون هيون. سارنگ شاهه منهنجو دوست هوندو هو ۽ ڪجهه وقت اڳ اسان سنڌي ادبي سنگت جي چونڊن ۾ تاج جويي جي بيهاريل اميدوار نياز پنهور سان مقابلو ڪري، تاج جويي جا خوب پگهر ڪڍيا هئا، نياز پنهور جي سامهون سارنگ شاهه خزانچي جي چونڊ وڙهي هئي. غفور ڪريمي اهي خط مونکي ڏيکاري پُڇندو هو، ”يوسف ڀا! تاج جويي جي توسان ڪهڙي دشمني آهي!؟“
نثار کوکر، عبرت ۾ پهرين پروف ريڊر جي حيثيت سان لڳو. پوءِ کيس ”اوهانجو اڄوڪو ڏينهن ڪيئن گذرندو؟“ جو ڪالم حوالي ڪيو ويو، جنهن ۾ هو برجن جو ترجمو ڪري ڏيندو هو. پوءِ هزار داستان ۾ منهنجو اسسٽنٽ ٿيو. مون کانپوءِ کيس ۽ لياقت رضويءَ کي گڏيل طور تي هزار داستان جون ذميداريون حوالي ڪيون ويون. ايئن هو هوريان هوريان محنت ڪندو سٺو رپورٽر بنجي ويو. ڪاوش ۽ ڪي ٽي اين کانپوءِ هاڻ بي بي سي تائين وڃي پهتو آهي. شروع شروع ۾ جڏهن عبرت ۾ آيو ته ڳالهائڻ ئي نه نڪرندو هوس، پر هاڻ نثار ڪيا بولتا پيو ڪري، ۽ ڪنهن تي فلڪ ئي نه آڻيندو آهي.
لِي آيوڪوڪا (Lee Iacoca) آمريڪي واپاري دنيا ۾ هڪ افسانوي شخصيت (Legend) جي حيثيت ٿو رکي. هو 15 آڪٽوبر 1924ع تي آمريڪا ۾ ڄائو. هن واپاري ميدان ۾ غير معمولي ڪاميابي حاصل ڪئي. هن پنهنجي آتم ڪهاڻي لکي آهي. جيڪا ساڍن ٽن سؤ صفحن تي مشتمل ۽ نيو يارڪ مان ڇپي، انهيءَ جو نالو آهي:
Iacoca: An Auto Biography, 1984
هن لکيو آهي ته ”مون پنهنجي زندگيءَ مان سکيو آهي ته ماڻهو هلندو رهي، هلندو رهي، ايتريقدر جو خراب حالتن ۾ به هلندو رهي ۽ مايوس نه ٿئي. ايستائين جو سندس دنيا به ڊهندي هجي. مون سخت محنت جي اهميت کي ڄاتو آهي. آخرڪار اوهانکي مفيد بنجڻ کپي.“ پنهنجي ڪهاڻي بيان ڪرڻ کانپوءِ، آخر ۾ هو لکي ٿو ته ”ماڻهو مونکي چون ٿا ته تو زبردست ڪاميابي حاصل ڪئي آهي ۽ تون هن مقام تي ڪيئن پهتو آهين. آئون اهوئي جواب ڏيان ٿو ته، جيڪو منهنجي والدين مونکي ٻڌايو هو، پنهنجو پاڻ کي استعمال ڪريو.“
مٿين دوستن مان جن به پاڻ کي استعمال ڪيو ۽ سخت محنت ڪئي، اهي سٺن هنڌن تي پهتا ۽ پنهنجي پنهنجي فيلڊ ۾ ڪاميابي ماڻيائون.
صحافت ته مون پوءِ به ڪئي، پر وري ان جذبي ۽ جنون سان نه، ۽ نه ئي وري صحافت ۾ ڪا گهڻي دل ئي لڳيم. نومبر 1993ع ۾ آئون هڪ ڀيرو ٻيهر ’عبرت‘ ۾ لڳس. پر مزو نه آيو ۽ ڏيڍ ٻن مهينن کانپوءِ ڇڏي آيس. عبرت ڇڏڻ کان ٻه ٽي ڏينهن پوءِ مونکي نصير سارنگ (نصير ميمڻ) ٻڌايو ته ”سرواڻ“ وارا ”وطن ڊائجسٽ“ شايع ڪري رهيا آهن، تون جي راضي هجين ته سچارويءَ سان ڳالهايان. مون ”ها“ ڪئي ۽ ٻي ڏينهن اسين ٻئي گڏجي وڃي غلام حسين سچارويءَ سان ملياسين. جيڪو ”سرواڻ“ اخبار جو مالڪ ۽ ايڊيٽر هو. ساڻس ڳالهه ٻولهه ڪري، ”وطن ڊائجسٽ“ جي سلسلي ۾ مواد وغيره جي ڪمپوزنگ شروع ڪرايم. لڳ ڀڳ ٽي مهينا اتي ڪم ڪيم. پر سچارويءَ جو ”وطن ڊائجسٽ“ شايع ڪرڻ جو ڪوبه موڊ نه هو، ۽ ان جو هڪ پرچو به شايع ٿي نه سگهيو.
سچاروي، حد درجي جو لالچي، ڪوڙو، مرچوٽ ۽ پهرين درجي جو ٺڳ ماڻهو هو. هن ڪڏهن به، ڪنهن به ملازم کي وقت سر پگهار نه ڏني. گهڻو ڪري يا ته پگهار وارن ڏينهن کان ڪجهه ڏينهن اڳ کين ڪڍي ڇڏيندو هو ۽ سندن پگهار کائي ويندو هو يا وري جيڪي ”سرواڻ“ ڇڏي، ٻي ڪنهن هنڌ وڃي ڪم ڪندا هئا ته انهن کي رلائي رلائي پوءِ مس مس وڃي پگهار ڏيندو هو. البت نصير سارنگ مٿس الائجي ڪهڙا منتر پڙهيا هئا، جو ساڻس گهڻو سيٽ هوندو هو ۽ سندس ڪافي خيال به رکندو هو.
انهن ڏينهن ڊاڪٽر قادر مگسي تازو جيل مان ڇُٽو هو ۽ اخباري آفيسن جا دورا ڪري رهيو هو. هڪ ڏينهن هن ”سرواڻ“ اخبار جي دوري جو پروگرام به ڏياري موڪليو. هو شام جو اچڻو هو. اسان سڀ آفيس ۾ موجود هئاسين. هو وڏي شان ۽ مان سان ڪارڪن ۽ باڊي گارڊن جي جهرمٽ ۾ اچي لٿو. اسان کيس آفيس جو دورو ڪرايو ۽ سچارويءَ جي آفيس ۾، ڪلاڪ اڌ ”سچارويءَ“ کانئس انٽرويو ورتو. ڊاڪٽر قادر مگسيءَ سچارويءَ جي عجيب و غريب ۽ بي تُڪن سوالن جا ڏاڍا ڊگها جواب ڏنا. جنهن ڪري ڏاڍو بور ٿياسين. اهڙو ئي هڪ انٽرويو ڪجهه ڏينهن اڳ نصير سارنگ، طارق قريشي ۽ آئون ”وطن ڊائجسٽ“ جي لاءِ کانئس وٺي آيا هئاسين. جنهن جا پڻ ڊاڪٽر قادر مگسي ڏاڍا ڊگها جواب ڏنا. انهن ڏينهن ڊاڪٽر قادر مگسي دعويٰ ڪئي هئي ته ايندڙ عام چونڊن ۾ سنڌ ۾ ترقي پسند پارٽي حڪومت ٺاهيندي. ۽ سندس اها دعويٰ هر هنڌ بحث جو موضوع بنيل هئي. اتي به ان دعويٰ جو ذڪر نڪتو. ڊاڪٽر قادر مگسي جي دعويٰ پنهنجي جاءِ تي، پر 1997ع جي عام چونڊن ۾ ترقي پسند پارٽي جي ڪارڪردگي ڏاڍي خراب رهي. البت قادر مگسي جي پنهنجي ڪارڪردگي واکاڻي سگهجي ٿي. هن قومي اسيمبلي جي تڪ اين 182 (ٺٽو-2) تان بابو غلام حسين جي سامهون چونڊ وڙهي ۽ لڳ ڀڳ چوڏهن هزار ووٽ کنيا. جيڪي تڪ جي سماجي ۽ جاگرافيائي صورتحال کي سامهون رکي ڏسجن ته سُٺا هئا. انهيءَ ساڳئي تڪ تان رسول بخش پليجو به ٻه ڀيرا چونڊ وڙهيو ۽ سخت محنت ۽ لکين روپيا خرچ ڪرڻ جي باوجود به ٻارهن هزارن کان وڌيڪ ووٽ کڻي نه سگهيو هو. پليجي صاحب هڪ ڀيري ٺٽي ۾ اليڪشني مهم دوران تقرير ڪندي ان تڪ جي ماڻهن جي حالت ۽ ووٽرن تائين پهچ جي ڏکيائي جو نقشو چٽيندي چيو هو، ”هن تڪ جي ٻهراڙي، خاص ڪري جابلو علائقن جون عورتون، مرد ته ٺهيو، پر پراين زالن کان به منهن لڪائينديون آهن.“ پليجي صاحب جي اها ڳالهه پنهنجي جاءِ تي درست، پر ٻهراڙي جا ماڻهو شهيد ڀٽي جا غير مشروط شيدائي، مٿانئن ڀٽي جي شهادت جو قرض لهي ته ٻين باشعور ماڻهن کي به سمجهڻ جي ڪوشش ڪن.
منهنجي خيال ۾، سياست يا سماجي ميدان ۾ ڪم ڪندڙ شخصيتن کي حالتن جو صحيح تجزيو ڪري، پوءِ ئي ڪا دعويٰ ڪرڻ گهرجي ۽ اهڙيون دعوائون نه ڪجن، جيڪي پوريون ڪرڻ سندن وس ۾ نه هجن. ڇو ته جيڪڏهن هڪ ڀيري اها دعويٰ غلط ثابت ٿي ته پوءِ ماڻهو نه رڳو شڪ جي نگاهه سان ڏسندا، پر ڀروسو ڪرڻ به ڇڏي ڏيندا.
قصو هليو پي سرواڻ جو. ان وقت ”سرواڻ“ اخبار پنج ڇهه سؤ ڪاپيون روزانو ڇپجندي هئي. سچارويءَ اٽڪل ڏهه ٻارنهن ريم پنن جا مشين وٽ رکي ڇڏيا ۽ ڪم ڪندڙ سڀني ورڪرن کي سختي سان اهو سمجهائي ڇڏيائين ته ڊاڪٽر قادر مگسي يا ٻيو ڪو اخبار جي سرڪيوليشن بابت سوال ڪري ته ٻارهن هزار ڪاپيون ٻڌائجو.
غلام حسين سچاروي ”وطن ڊائجسٽ“ شايع ڪرڻ جي موڊ ۾ نه هو. مون سڄو پرچو ڪمپوز ڪرائي تيار ڪري ڇڏيو. هو ٻه مهينا ته مونکي پگهار ڏيندو رهيو، ٽي مهيني هن باضابطه رسالو نه ڪڍڻ جو اعلان ڪيو ۽ مون سان معذرت ڪندي رهيل هڪ مهيني جو پگهار ڏيڻ جو واعدو ڪيائين. ٻن ڏينهن کانپوءِ سندس واعدي واري ٽائيم تي کانئس پگهار وٺڻ ويس. هن مونکي شام جو اچڻ جي لاءِ چيو. ائين ٻه چار ڀيرا رلايائين. هڪ ڏينهن آئون به ٿُنبي ماري ويهي رهيس ۽ پڪو پهه ڪيم ته پگهار وٺي پوءِ ئي اُٿبو. ٻه ٽي ڪلاڪ ويٺس ته هُن هيٺان گهران فون ڪري، مونکي ٻي ڏينهن اچڻ جو چيائين. پر مون بنا پگهار جي وڃڻ کان انڪار ڪيو. ٿوري دير کان پوءِ هن پنهنجي پٽ مشتاق سچارويءَ کي ٻه سؤ روپيا ڏيئي مون ڏانهن موڪليو، پر مون اهي نه ورتا ۽ سڀني پئسن جي گهر ڪيم، جنهن تي مشتاق مون سان تکو ڳالهايو ۽ اسين پاڻ ۾ اٽڪي پياسين. هن مونکي گار ڏني ته جواب ۾ آئون به صفا ’ماڃر جو مهاڻو‘ ٿي بيهي رهيس ۽ پيٽ ۾ جيڪي گاريون هيم، سي کيس ڏنم. ماڃر بابت چوڻي آهي ته، ”ماڃر جي ڍنڍن ۾ ايتريون مڇيون ڪونهن، جيتريون ماڃرائي مهاڻن جي پيٽ ۾ گاريون آهن.“ هن ٿوري ٽيڙي ڪئي ته منهنجي هٿان به صبر جو دامن ڇڏائي ويو ۽ مٿس اُلر ڪيم. هو اُٿي ڀڳو ۽ ڊوڙي وڃي گهر ۾ گهڙي ويو. ان هُل بکيڙي سبب سڀ ورڪر مڙي اچي گڏ ٿيا ۽ آئون ٻي ڏينهن پگهار نه ملڻ جي صورت ۾ آفيس جي اڳيان ڌرڻو هڻڻ جو اعلان ڪري هيٺ لهي آيس. مون سان ان روش تي نصير سارنگ به اتي جو اتي استعيفيٰ ڏيئي گهر هليو ويو.
ٻي ڏينهن سچارويءَ نصير سارنگ سان رابطو ڪيو ۽ نه رڳو کيس پرچايائين، پر سندس هٿان مونکي رهيل پگهار ڏياري موڪليائين. پگهار ملڻ کانپوءِ ”سرواڻ“ جا ٻيا ڪارڪن ۽ اخباري دوست مونکي مبارڪون ڏيڻ لڳا، جو مون مڙسي ڪري سچاروي کان پگهار ورتو، نه ته ٻين جون پگهارون هو رهڙي کائي ويندو هو. مونکي ان پگهار ملڻ ۾ نصير سارنگ جي استعيفيٰ به ڪم ڏيکاريو، جو سچاروي کي ڊپ اچي ٿيو ته متان ٻيا ڪارڪن به ڇڏي نه وڃن. البت سچاروي کي خواريءَ جي پرواهه نه هئي.
منهنجي تجربي موجب سنڌي اخبارون بيگار ڪئمپون آهن. اخباري ڪارڪن جيڪي پنهنجي قلم جي ذريعي سماج جي ٻين طبقن جي حقن لاءِ پتوڙي ٿو، تنهن جا پنهنجا حق سدائين اخباري مالڪن جي جتيءَ جي نوڪ سان چٿبا پيا آهن ۽ اهي همراهه ٿورن پئسن ۾ چاڪيءَ جي ڏاند وانگر پيا وهندا ۽ پنهنجو رت ست ڏيندا ۽ مالڪن جو بئنڪ بئلنس وڌائيندا آهن. اڪثر اخباري مالڪ ڄٽ ۽ پئسن جا پُٽ آهن. کين قلم جهلڻ ئي نه ايندو آهي. اخباري ڪارڪنن جي نوڪري پاڙ تي ٺڪري مثل هوندي آهي ۽ جي مالڪ ناراض ٿيو يا ڪو ٻيو سبب ٿيو ته پٽيوالي جي هٿان، در تان ئي گولي ڪري ڇڏيندو اٿن. مون اڪثر اخباري ڪارڪن، خاص ڪري سنڌي اخبارن جا صحافي شهرت ڪمائڻ جي باوجود به سگريٽ ۽ چانهه جي لاءِ پئسن جي ٻاٿن ۾ هوندا آهن. اخباري مالڪ کين ايترو ته قليل اجورو ڏيندا آهن، جو هو خرچن جي پورت نه ٿيڻ سبب ذهني مريض ۽ مسئلن جو شڪار بنجي ويندا آهن. اخباري مالڪن يا سندن پاران مقرر ڪيل ڪارندن وٽ ليکڪن جي ڪابه عزت نه هوندي آهي. شروع شروع ۾ گلستان سجاد ۾ غفور ڪريمي اڪثر ڪري ڪيترن ئي نالي وارن اديبن کي ”وقت ڪونهي... ٻي ڀيري اچجو“ چئي ٻاهران ئي ٽرخائي ڇڏيندو هو.
هڪ ڀيري طارق عالم ابڙو اندر آيو. هو انهن ڏينهن ”عبرت مئگزين“ ۾ ”ادي عبدالرحمان جو ڪالم“ فرضي نالي سان لکندو هو. پاڻ غفور ڪريميءَ کي ڪالم ڏيئي، ڪجهه دير وٽس ويهي، اسان ڏانهن هليو آيو ۽ هڪ خالي پيل ڪرسيءَ تي ويهي ڪچهري ڪرڻ لڳو. هو جيتري دير اُتي ويٺو رهيو، غفور ڪريمي، هر ٻي چوٿين منٽ، انٽر ڪام تي يعقوب جويي کي دڙڪا ڏيئي چوندو رهيو ته، ”طارق عالم کي چئو ته هاڻ هو وڃي.“ يعقوب جويو، طارق عالم کي وڃڻ جو چئي نه سگهيو ۽ نتيجي ۾ ڪريميءَ جا دڙڪا کائيندو ۽ اندر ئي اندر وٽبو سٽبو رهيو. طارق عالم ويو ته مس مس وڃي يعقوب جويي جي جند ڇُٽي.
ٽيون ڀيرو مون 1996ع ۾ عبرت گروپ جوائن ڪيو، جيڪو عرصو پنجن مهينن تي مشتمل هو، ضرورت ماڻهوءَ جي مجبوري آهي، تڏهن ئي ته در در جا ڌڪا ٿو کائي. هن ڀيري منهنجي حوالي ”عبرت بوڪ ڪلب“ جو ڪم حوالي ڪيو ويو. انهن پنجن مهينن دوران مون ٽي ڪتاب ترتيب ڏيئي ڇپرايا ۽ هڪ ڪتاب جو ترجمو ڪيم، جيڪو ٻن ڀاڱن ۾ ڪمپوز به ٿي ويو، پر ڇپجي نه سگهيو، ڇو ته عبرت وارن بوڪ ڪلب سميت سڀيئي رسالا، عبرت مئگزين کانسواءِ، عارضي طور تي بند ڪري اسان سڀني کي جواب ڏيئي ڇڏيو. جنهن ڪتاب جو مون ترجمو ڪيو اهو مهم جوئي تي مشتمل هو. اهو ڪافي سال پوءِ الطاف ملڪاڻي ۽ مجيب ناريجي ’شيطان جي واپسي‘ جي نالي سان هزار داستان ۾ قسطوار ڇپيو.
منهنجي اچڻ کان اڳ ”عبرت بوڪ ڪلب“ جو ڪم تاج جويي ۽ زيب سنڌيءَ جي حوالي هو ۽ مون جيڪي ٽي ڪتاب ترتيب ڏيئي ڇپرايا، انهن مان پهريون ”ويٽنام مان فرار“ جي نالي سان ڇپيو. جنهن ۾ ڪل پندرهن ڪهاڻيون شامل هيون. انهن مان ٽي ڪهاڻيون نصير سارنگ جون ۽ باقي ٻارهن منهنجون ترجمو ڪيل هيون. ٻيو ڪتاب ”مرحوم نور عباسي“ جي ڪالمن جو مجموعو ”واٽ ويندي“ جي نالي سان ڇپيو. جنهن ۾ نور عباسيءَ جا عبرت ۾ ڇپيل چونڊ ڪالم ۽ مزاحيه افسانن جو مجموعو ”چمڙي جا واپاري“ به شامل هو. غفور ڪريميءَ جو خيال هو ته انهيءَ ڪتاب جو مهاڳ قاضي عبدالمجيد عابد کان لکائجي. ان سلسلي ۾ آئون ٻه ڀيرا قاضي عابد سان مليس. پاڻ مهاڳ لکي ڏيڻ جي حامي ڀريائين. پر پوءِ ترت گذاري ويو. مونکي ڪتاب ڇپجڻ تي گهڻي خوشي ٿي ۽ مون نواب شاهه جي ڪن دوستن کي ڪتاب جي مهورت نواب شاهه ۾ ڪرائڻ جي لاءِ به چيو، پر ڳالهه اڳتي وڌي نه سگهي. ٽيون ڪتاب ”طبي مشورا“ هو، جيڪو حڪيم نذير احمد شيخ جي عبرت ۾ ڇپيل ڪالم ”طبي مشورا“ جي سهيڙ هئي.
هن ڀيري پراڻي سنگت مان فقط يعقوب جويو وڃي بچيو هو جيڪو پوءِ جلد ڇڏي ويو. انهن ڏينهن علي اظهار به عبرت جوائن ڪئي هئي ۽ هزار داستان جي نئين سر اجراء کانپوءِ ان جو ايڊيٽر ٿيو هو. پر ٻن پرچن کانپوءِ کيس هٽائي زيب سنڌي کي ان جو ايڊيٽر مقرر ڪيو ويو.
ٻين ڪَمين ۾ ”عزيز گوپانگ“ به هو، جيڪو بختاور جي ايڊيٽوريل بورڊ ۾ شامل هو. سندس انگريزي ڪافي سٺي هئي. ذاتي طور تي سٺو ماڻهو هو ۽ البت هڪ ڀيري ڳالهين ئي ڳالهين ۾ مونکي حيران ڪري ڇڏيائين ته عورت جي معاملي ۾ هو پنهنجي قبائلي روايتن ته ’عورت مرد جي جاگير جي حيثيت ٿي رکي ۽ مرد جي جُتي جي نوڪ برابر آهي‘، کي صحيح ٿو سمجهي. سندس خيال هو ته، ”عورت فقط گهر ٻار سنڀالڻ ۽ مرد جي استعمال جي وٿ آهي“. سندس اهي ڳالهيون ٻڌي، مونکي گهڻي حيرت ٿي. دل ۾ آيم ته چوانس ته، ”پوءِ توکي عورتن جو رسالو بختاور سنڀالڻ جو ڪوبه حق ڪونهي.“
غفور ڪريمي ٺيڪ ٺاڪ ڪاروباري ماڻهو هو. ڪجهه وقت کان پوءِ سندس قاضي اسد عابد سان اڻبڻت ٿي ته کانئس عبرت جي ايجنسي واپس وٺي کيس ڪڍي ڇڏيائين. غفور ڪريمي پوءِ لنڊن هليو ويو ۽ اُتي ئي گذاري ويو ۽ دفن ٿيو. غفور ڪريمي جي لنڊن ۾ سياسي پناهه وٺڻ جي ڪهاڻي به عجيب آهي. هن ڇا ڪيو جو پاڪستان مان وڃڻ کان اڳ هِتان هُتان مواد کڻي ڪجهه ننڍا ننڍا ڪتاب پنهنجي نالي سان ڇپرايائين، جن جا نالا رکيائين ”بينظير ڀٽو ڪي بدمعاشيان“، ”نوازشريف ڪي بي ايمانيان“ وغيره. انهن ڪتابن جون ڏهه پندرهن ڪاپيون ئي ڇپرايائين. پوءِ انهن ڪتابن جي آڌار تي پاڪستان ۾ سياسي انتقام جو نشانو بنجڻ جو رفرنس ڏيئي انگلينڊ ۾ سياسي پناهه ورتائين.
•