14. ماڻهو منهنجي ڳوٺ جا
دڙي جي هڪ پاڙي ”نئين ڳوٺ“ ۾ اها رسم هوندي هئي ته پنهنجي ٻارن جي جهنڊ ”کورواهه“ روڊ تي هڪ بيبي سڳوري جنهن جو نالو ”ٻانهي ٻانهياري“ هوندو هو. اُتي وڃي لهرائيندا هئا، اُتان کان پوءِ هو سڀ جيڪي بسن، سوزوڪين يا ڪارن ۾ هوندا هئا، حضرت شاهه ڪريم بلڙي واري جي مزار تي ايندا هئا ۽ اُتي مانجهاندو ڪبو ۽ دعاءِ خير گهربي هئي. مانجهاندي ۾ فقط مڇي جو ڀت هوندو هو، جيڪو بلڙيءَ واري جي مزار تي فقير فقراءَ ۾ به ورهائبو هو ۽ اڳ ۾ رڌي کڻي اچبو هو.
جَهنڊ لهرائڻ جو اهو سڄو ڏينهن، جيڪو دڙي کان ”ٻانهي ٻانهياري“ ۽ اتان کان پوءِ بلڙي ۽ پوءِ جهوڪ ۾ شاهه عنايت جي درگاهه تائين ۽ پوءِ واپس دڙي جي سفر تي ٻڌل هوندو هو، اسان ٻارن جي لاءِ ڪنهن شاندار پڪنڪ کان گهٽ نه هوندو هو ۽ اتي ”ٻانهي ٻانهياري“ تي ٻارڙي جي جهنڊ لاهيندو هو صديق حجام سونارو. هو ٿورو ٿيلهرڙو، قد جو پورو پنو هوندو، اڪثر گوڏ ٻڌل هوندي هيس، پان وات ۾ هوندو هئس، جنهن جي پڪَ واڇن کان پئي ڳڙندي هيس، حجامڪو ڪم ته ڪندو هو، پر ايترو گهڻو نه، بس ائين سمجهو ته دڙي جي ”نئين ڳوٺ“ جي اربابن جو خانداني حجام هو. ڪنهن معزز ارباب کي سنوارت لهرائڻي يا وار ٺهرائڻا هوندا هئا ته به صديق حجام سڏبو هو، جي ٻارن جو مٿو ڪوڙائڻو پوندو هو ته به صديق کي اچڻ جو چئبو هو. هو به گندي وڇائي، مشين ڪڍي يا پاڪي کڻي همراهه جي ٺوڙهه ڪري انهيءَ مٿان پاڻي وجهي، پوءِ هلڪو ٺونگو هڻي، ”هل بابا ٻيو اچي“ چئي، پريان ٻارن جي قطار ۾ بيٺل ڪنهن نينگري کي سڏيندو هو. ائين ٻارن جي اجتماعي ٺوڙهه ٿيندي هئي. سچ پڇو ته هاڻ اهي ٻار وڏا ٿي پنهنجي گهر تڙ ۽ اولاد اوڪاد وارا ٿي ويا آهن. کين مرحوم صديق حجام الائجي ياد آهي به يا نه. پر انهن ڏينهن هو صديق کان ائين ڀڄندا هئا جيئن ڪانوَ ڀڄي ڪمان کان. صديق جي اچڻ جو ٻڌي ڇوراڙ ۾ ٽاڪوڙو پئجي ويندو هو.
ائين هڪ ڀيري، مرهيات صديق حجام کان بدلو به واهه جو ورتوسين، ٿيو هيئن جو، ڪنهن ٻارڙي جي ”ٻانهي ٻانهياري“ تي مٿي ڪوڙائڻ جي رسم هجي. صديق به پوتڙو ڇنڊي اُتي پهچي ويو. هن اڃا ٻه ڏهاڙا اڳ ”ڇوراڙ“ جي ٺوڙهه ڪئي هئي. سو اسان مان ڪنهن همراهه چانهه يا شربت ۾ دستن جون گوريون ملائي کيس پياري ڇڏيون. پوءِ ته سائين صديق ڪنهن کان جهليو نه جهلجي، اڃا هو جهنگ جي خيال کان وانڌو ٿيو اچيو بيهي ئي مس تيسين وري پيٽ ۾ گهمرو. اصل کلون هجن! جيئن تيئن ڪي ويچارو ڳوٺ پهتو.
ائين مرهيات صديق حجام سان ڇوراڙ ڪئين مشڪريون ڪندي هئي ۽ هو ويچارو اهي پيو سَهندو هو.
دڙي ۾ صديق حجام کي ٻيو جيڪو ڪم ڪندي ڏسبو هو، اهو هي ته مسجد جي چندي جي پيتي هٿ ۾ هوندي هيس ۽ هو چندو ڪندو هو. اهو چندو هو جوانيءَ کان وٺي پيريءَ تائين ڪندو رهيو. ان وقت دڙي ۾ ديوبندي مسلڪ جي مسجد فقط هڪ ئي هئي، جن کي عام طور تي ”وهابي“ چيو ويندو آهي. اها مسجد، ڄار واري مسيت جي نالي سان مشهور هئي. هاڻي انهيءَ جو نالو ”مدينه مسجد“ آهي پر جهونن شهرين جي واتان اڃا به ’ڄار واري مسيت‘ پيو ٻڌبو آهي. هاڻ ته اها مسجد ٻه ماڙ ۽ سهڻي نموني ٺهيل آهي. اڳ ۾ اتي ورهاڱي کان اڳ هڪ کروٿ هوندو هو، جتي مسافر مڙو اچي ٻه رڪعتون پڙهندو هو، انهن جي بلڪل ڀر ۾ حضرت مراد شاهه، جي تربت هئي. انهيءَ قبر جي مجاورُ مائي مانان، هوندي هئي، جيڪا جڏهن گذاري ويئي ته کيس کروٿ جي ڀرسان دفنايو ويو. سندس قبر هاڻ مسجد ۾ اچي ويئي آهي.
انهيءَ وقت دڙي ۾ پنجن ڄڻن جي ٻاري مشهور هئي ۽ هو عام طور تي وهابي سڏبا هئا. اُهي هئا: عرس جاڙو، جنهن جي وڏي ڏاڙهي هوندي هئي. اڳتي هلي اخبارون به وڪيائين. ماستر محمد ابراهيم فاضلاڻي جنهن جو فرزند ڊاڪٽر غلام حسين ميمڻ هتي جي معزز شخصيت ۽ سٺو ڊاڪٽر آهي. حڪيم غلام نبي تلهاري جنهن جو پسارڪو دڪان، حڪمت طور به ڪم ڏيندو هو. صديق حجام، جنهن جو ذڪر هلي پيو ۽ ڊاڪٽر موسو ڀاءُ جيڪو ايڏو ته زندهه دل انسان هو جو دڙي مان جتان به لنگهندو هو ته ٽهڪن جا ٽاڙيا هوندا هئا. سندس وڏا هندستان جي رياست گوندل جي راجا ڀڳونت سنگهه جي رعيت هئا ۽ سندس والد ناٿو خان سومرو راجا ڀڳونت سنگهه جو ڪوچوان هو، پاڻ مونکي ٻڌايائين ته سندس والد راجا ڀڳونت سنگهه جو ڀروسي وارو ماڻهو هو. ان وقت جڏهن پاڻ مونکي اهي ڳالهيون ٻڌايائين ته اُن عمر ۾ به جڏهن ڊاڪٽر موسو ڀاءُ اسي ٽپي ويو هو. ڪمر جهڪي ٿي ويئي هيس ته به راجا ۽ رياست جو ذڪر ڪندي، ٻين لفظن ۾ پنهنجي جنم ڀومي جو ذڪر ڪندي نه رڳو جذباتي ٿي ويو پر آواز به بدلجيو ٿي ويو.
ڊاڪٽر موسيٰ ڀاءُ جو ٺاهيل ڳاڙهو مڪسچر اڃا به مشهور آهي. اهڙو ته ڪڙو هوندو هو، جو خدا جي پناهه. ان وقت، پيٽ جي سور يا بخار جي لاءِ اهو اڪسير سمجهيو ويندو هو. جيتوڻيڪ اهو اڃا به سندس فرزند ڊاڪٽر محمد رفيق سومري جي ڪلينڪ تي رکيو هوندو آهي. پر ان وقت انگريزي دوائون گهٽ هونديون هيون، تنهن ڪري هر ڪو غريب غربو شيشي هٿ ۾ کنيو اچيو موسيٰ ڀاءُ سان گڏ ٻه ٽهڪ ڏيو، وٺيو ويندو هو.
دڙي ۾ وهابين ۽ اهلسنت جي چٽاڀيٽي وڌي وڃڻ جي ڪري 1955ع ڌاري انهيءَ کروٿ کي جنهن جي اڳيان هڪ وڏي ڄار بيٺي هوندي هئي، انهن يارن حاجي ڊاڪٽر حسين بخش جي رهنمائي ۾ ”مسجد“ ٺهرائڻ شروع ڪئي. هاڻ ته مسجد جي چئني طرفن دڪان ٺهي ويا آهن ۽ مسجد دڪانن جي وچ ۾ اچي ويئي آهي، پر انهيءَ وقت ڄار واري پاسي ’مانجهي شيدي‘ قلعي گر جي پڙي هوندي هئي، جتي هو سڄو ڏينهن ڌنوڻي دکايو ٿانوَ پيو قَلعي ڪندو هو.
مسجد ٺهڻ شروع ٿي ته صديق حجام کنئي چندي جي پيتي ۽ پوءِ مسجد ٺهي راس ٿي، وڌي ويجهي، ابراهيم فاضلاڻي، حڪيم غلام نبي، عرس جاڙو (جيڪو پڻ ڪڏهن ڪڏهن پيتي کڻي چندو ڪندو هو.) هي جهان ڇڏي ويا، پر صديق حجام جو پيتيءَ سان پڇاڙيءَ تائين ساٿ رهيو، موسيٰ ڀاءُ مون کي ٻڌايو ته انهيءَ چندي مان مقرر ڏهاڙي صديق حجام کي به ڏيندا هئا. هاڻ ته دڙي ۾ ”نور ۽ بشر“ جو جهيڙو ڪونهي. ماڻهن کي ڳالهه ئي وسري ويئي آهي، هاڻ انهيءَ جي جاءِ تي سايون ۽ ڪاريون پٽڪيون اچي ويون آهن ۽ انهن جون ڳالهيون به عجيب ته ڊيل ڊول به عجيب. خير منهنجو موضوع اهو ڪونهي ۽ هاڻ ديوبندي مسلڪ جون ٻه ٽي ٻيون مسجدون به ٺهي ويون آهن. پوءِ اڳتي هلي اهو نور ۽ بشر جو جهيڙو وڌيو ته ”ديوبندين“ ٻين نمازن سان گڏ مدينه عرف ڄار واري مسجد ۾ عيد نمازون به ڌار پڙهڻ شروع ڪيون ۽ مون جهڙا ڪئين ٽوٽي، به انهيءَ مسجد ۾ رش نه هئڻ سبب عيد نماز پڙهڻ لڳا، جن جو ڪنهن به مسلڪ نور ۽ بشر جي جهيڙي سان واسطو نه هوندو هو، جڏهن اها مسجد ٺهي رهي هئي ته ”نور“ وارن ڪافي مخالفت ڪئي. بهرحال اها مسجد ٺهي ويئي. هاڻي ته انهي مسجد جي سنڀاليندڙن کي اها ڳالهه ياد به نه هوندي ته ڪو اها مسجد ٻين جي محنتن سان گڏ صديق حجام جي ڪيل ڪل وقتي چندي جي نتيجي ۾ ٺهي هئي. خدا شل صديق حجام تي ٻاجهه ڪري ۽ حورن جي حوالي هجي.
[b]دڙي جو ڌاڃورو شڪاري
[/b]پاڻ وٽ سنڌ ۾، گهڻو ڪري ڳوٺن، شهرن، روڊن ۽ رستن يا ادارن جا نالا پنهنجي دور جي وڏن ماڻهن جي نالن پٺيان رکيا ويندا آهن. انهن مان اڪثر اهڙا نالا هوندا آهن، جيڪي پنهنجي ڳوٺ، راڄ يا ڪڙم جا چڱا مڙس هوندا آهن. اهڙا بنهه ڪي ٿورا نالا آهن، جن جو علم و ادب، ۽ تعليم يا سماجي خدمتن ۾ اهم ڪردار رهيو هجي ۽ انهن جي پويان ڳوٺ، شهر يا ادارا سڏيا ويا هجن. سنڌ ۾ اڪثر ٽنڊا ميرن جي نالن پٺيان آهن، جيڪي ڪنهن دور ۾ سندن جاگيرون يا شڪار گاهون هيون، يا وري اُتر سنڌ ۾ ”ديرا“ جيئن رتوديرو، بگو ديرو وغيره يا پنجاب ۾ وري پنڊ يا چڪ، پوءِ انهن جو پنهنجي دور ۾ کڻي ڪوبه ڪردار نه رهيو هجي. اهڙا ٻيا به کوڙ مثال آهن، جيڪي هتي لکبا ته ڳالهه گوڙ کان چڙهي ويندي.
اهڙن ماڻهن جي نالن سان روڊ رستا، شهر ۽ ادارا ڀلي سڏجن، جو انهن جي به هڪ تاريخي ۽ روايتي حيثيت آهي، پر سچي ڳالهه اها آهي ته انهن جي باري ۾ يا ته ڳالهيون ڪتابن ۾ بند آهن يا آهن ئي ڪونه. ائين اڪثر ماڻهو فقط انهن جي نالن کان ئي واقف آهن. باقي انهن جي ڪمن ۽ ڪارنامن بابت ڪابه خبر نه اٿن.
ٻيا وري اهڙا عوامي ڪردار آهن، جن جو ذڪر ڪتابن ۾ ته ڪونه ٿو ملي، پر پنهنجي پنهنجي علائقن ۾ اهڙا ماڻهو ڪيترين ئي پُرين (نسلن) تائين پيا ڳائبا آهن ۽ ماڻهو انهن جو ذڪر ڏاڍي جوش، جذبي ۽ خوشدليءَ سان ڪري پيا مُرڪندا آهن.
هاڻ دڙي ۽ ان جي آبادي وڌڻ وڃڻ جي ڪري، ڪافي مسجدن ۾ عيد جي نماز پڙهجي ٿي ۽ هر سال جماعت جي وڌي وڃڻ ۽ علماءِ ڪرام جي هڪٻئي جي پويان نماز نه پڙهڻ جي ڪري، هڪ ٻن وڌيڪ مسجدن ۾ عيد نماز پڙهائي ٿي وڃي. نه ته اڃا ويهارو کن سال اڳ دڙي ۾ فقط هڪ ئي عيدگاهه هوندي هئي، جيڪا پيڃاري پراڙ، بلڪل وهندڙ پاڻيءَ سان لڳ آهي.
عيد جي ڏينهن صبح جو سوير ننڊ مان اُٿي وهنجي سهنجي تيار ٿي، ٻاهر رستي تي اچي بيهندا هئاسين. جيئن مولودي اچن ته انهن سان گڏجي هلي عيدگاهه ۾ عيد نماز پڙهجي. اهي مولودي، احمد شاهه جي مسجد مان نڪرندا هئا، جن جي اڳواڻي حڪيم شريف شاهه ڪندو هو، جنهن کي ننڍڙو ڪارو پٽڪو ٻڌل هوندو هو. پاڻ دڙي جي هڪ مشهور بزرگ ۽ حڪيم سيد احمد شاهه بخاري جو فرزند هو. سيد شريف شاهه اڳيان هوندو هو ۽ مولودي سندس پويان مولود پڙهندا هلندا هئا ۽ پاڙي جا سڀئي چڱا مٺا مولودين جي انهي جلوس سان گڏ هلندا هئا. پوءِ اهو جلوس جيستائين عيدگاهه نه پهچندو هو، تيستائين پيش امام نماز شروع نه ڪندو هو. انهن مولودين جي پهچڻ شرط نمازي اُٿي بيهندا هئا ۽ نماز جي لاءِ صفون ٻڌجڻ شروع ٿي وينديون هيون. هاڻ ته سال ٿي ويا آهن. دلين جي دوري، سياسي ۽ مسلڪي جدائين جي ڪري اها رسم ئي ختم ٿي ويئي آهي. هرڪو پنهنجي منهن ڪنهن جو اوسيئڙو ڪرڻ جي بدران، پنهنجي سهولت آهر وڃي عيد نماز پڙهندو آهي. اهو جلوس جڏهن پيڃاري جي پل تي پهچندو هو ته پري کان هڪڙو آواز ٻُڌڻ ۾ ايندو هو ”نمازيو! هوشيارو ٿيو، اُٿي صفون ٻڌو.... مولودين جو جلوس اچي پهتو آهي.... اُٿو خوش ٿيو.... رب جا شکرانا مڃو.... نماز پڙهو ۽ دعا گهرو ته سڀني کي هر سال عيدون نصيب ٿين.“ اهو آواز پل تي ويٺل ڌاڃوري شڪاريءَ جو هوندو هو.
سنهڙو، سيپڪڙو، رنگ جو ڪارو، قد جو ڊگهو ڌاڃورو شڪاري، جيڪو دان مڱي پنهنجو پيٽ گذر ڪندو هو، سو دڙي جو هڪ عجيب ڪردار آهي. هو گهر گهر دان نه پنندو هو، گهڻو هٻڇي به نه هو. بس هڪ ٻن گهرن مان ايترو مڱندو هو. جنهن مان سندس پيٽ جي بُک اجهامي مذهب ڪهڙو هئس، سو خبر ڪونهي. ڇاڪاڻ ته اڪثر ڪري شڪاري ڪولهي، ڪاريا ۽ ڀيل، بظاهر ته هندو سڏبا آهن، پر حقيقت ۾ هو سڀ لامذهب ئي آهن. هنن کي مذهب يا انهن جي ريتن رسمن سان ڪابه دلچسپي ناهي. عيدن برادن تي مسلمانن سان گڏ پيا خوشيون ڪندا ته ڏياري وغيره تي پيا ڏيئا ٻاريندا. پر ڌاڃوري ۾ هڪ ڳالهه جيڪا مون ڏٺي سا هئي هر وقت سندس زبان تي الله جي ثنا ۽ ساراهه. هو هر وقت الله الله پيو ڪندو هو ۽ وري چئيڪار ۽ ڪمي به اهڙو جو دڙي جي ڪن گهرن جو ڪم ڪار هو مفت ۾ پيو ڪندو هو ۽ انهن جا ٻار ئي ڌاڃوري جي ڪلهن تي چڙهي وڏا ٿيا.
جيئن مٿي لکيو اٿم ته عيد جي ڏينهن ”ڌاڃورو“ پيو نمازين کي سڏيندو هو. سندس سڏ ٻُڌي عيد نماز جي تياري شروع ٿي ويندي هئي. ڄڻ پالڻهار مٿس اها ڊيوٽي مقرر ڪري ڇڏي هئي. الله لوڪ ماڻهو هو، ڪنهن کي ڏکوئين ڪونه، نه ڪنهن جي ٻن ۾ نه ٽن ۾، اهڙا ماڻهو ئي الله جا پيارا هوندا آهن. ڌاڃورو به انهن مان هڪ هو.
ڌاڃورو شڪاري سنڌي ادب ۾ به سدائين ياد رهندو. هو پنهنجي جوانيءَ ۾ اسان جي ڳوٺائي ۽ سنڌ هند جي مشهور اديب ڊاڪٽر موتي پرڪاش کي ٻُڏڻ کان بچائڻ جو وسيلو بڻيو. اهو قصو وري اوهين ڊاڪٽر موتي پرڪاش جي واتان ٻُڌو، جيڪو هن پنهنجي ڪتاب ”پردي اڳيان پردي پٺيان“ ۾ هنن لفظن ۾ لکي آهي:
”پيڃاري واهه جي ڀرسان شڪارين جون ڪکائيون جهوپڙيون هيون، جن ۾ رهندڙ ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون شام جو گهرن مان ماني ٽڪر پني گذر ڪندا هئا. عين انهيءَ وقت اتان ڌاڃورو شڪاري اچي لنگهيو. عمر اٽڪل 17-18 سال ڇوڪرن کان پُڇيائين ”اڙي ڳالهه ڪهڙي آهي؟“
ڪنهن چيو، ”موتي اندر پاڻيءَ ۾ ڪِري پيو آهي.“
هن ساهسي جوان کي ياد آيو ته هو شام جو جيڪڏهن بکئي پيٽ کي ٻئي هنڌان روٽي ٽڪر نصيب نه ٿيندو هو ته اسان جي گهر اچي سئن هڻندو هو ۽ ٻڍي ڏاڏي عادت موجب کيس ٻه ٽي پٽون پاراتا ڏيئي ماني ۽ ٻوڙ ڏيندي هئي. هن هڪ ڀيرو پاڻيءَ ۾ نهاريو. ان وچ ۾ مان ٽيون غوطو کائي، پاڻيءَ ۾ گُم ٿيڻ وارو هوس ته ڌاڃوري وٺي اندر ٽپو ڏنو ۽ مون کي پڪڙيو. مون کي سهارو ڏئي ڪناري وٽ آيو ۽ کڻي ڪناري تي ڦٽو ڪيائين. اٽي ڏڪر اڃا به منهنجي هٿ ۾ هئا. ايتري ۾ خبر سڄي دڙي ۾ پکڙجي ويئي. ماڻهن جا ميڙاڪا اچي مڙيا. مان اڃا نيم بيهوشيءَ ۾ ڪناري تي پيو هئس ته منهنجي ڀيڻ رُئندي اچي پهتي. بس پوءِ ته اسان جي گهر شادمانا ٿي ويا.“
موتي پرڪاش کي اها ڳالهه ياد رهي ۽ پاڻ جڏهن 1984ع ۾ سنڌ گهمڻ آيو ته دڙي ڌاڃوري کي پيرين پئي مليو ۽ پوءِ بٺوري ۾ رهندڙ پنهنجي هڪ سئوٽ مگهن لال شرما جي هٿان هر مهيني کيس، جيستائين ڌاڃورو جيئرو هو، ڪجهه نه ڪجهه پئسا ڏياريندو رهندو هو، دڙي ۾ موتي پرڪاش ڌاڃوري شڪاريءَ سان پنهنجي ملاقات جو احوال پنهنجي ڪتاب ”سي سڀ سانڍيم ساهه سين“ ۾ هيئن بيان ڪيو آهي:
”اوچتو پري کان هڪ ٻڍڙو ڊوڙندو، سهڪندو اچي پهتو. هن تي نظر پوندي ئي عبدالغفور چيو ”موتي هي ڏس ڌاڃورو!“ مون ڏٻري، هپاڻل چهري واري، کٿل چمپل ۽ پراڻي قميص ۽ گوڏ پهريل شخص کي ڏسي هن جا پير ڇهيا. ڪلا به سندس قدمن ۾ سر جهڪايو. اهو ئي ڌاڃورو، جيڪو جڏهن 17-18 سالن جو ڏٽو مٽو جوان هو. تڏهن مون کي محمودا واهه جي لهرن ۾ لڙهندو ڏسي، سر جو سانگو نه ڪري ٽپي پيو هو ۽ منهنجي جان بچائي سگهيو هو. اڄ هو منهنجي سامهون بيٺو هو ساٺيڪو کن سالن جي عمر جو بار کڻي جهڪيل ۽ ڪمزور جنهن جي ڪري چمڙيءَ مان رڳون اُڀڙڪي آيون هيون. ڌاڃورو چُپ چاپ بيٺو هو ۽ ڪلا روئڻ لڳي. اهو ڌاڃورو نه هجي ها ته ڪلا مون کي دنيا جي ڪنهن به حصي ۾ ڳولهي نه سگهي ها.
ڌاڃوري چيو، ”امان رو نه.... مون تنهنجي مڙس کي بچايو هو درياهه مان.... روءِ نه منهنجي امڙ.... رب جا رنگ ڏٺاسين.“
پوءِ هو ماڻهن کي پاسيرو ڪري، اسان جي اڳيان اڳيان هلندو هليو. چيائين، ”امان توکي خبر آهي ته موتي ڳوٺ ۾ ڇو آيو آهي؟“ ۽ پوءِ پاڻ ئي جواب ڏنائين، ”مون سان گڏجڻ آيو آهي.“
ڪلا جواب ڏنو، ”ها، بابا، مونکي ڄاڻ آهي.“ ڌاڃوري کي هن دنيا مان ويندي ويهارو کن سال ٿي ويا آهن. پر مون کي پڪ آهي ته هو پنهنجي عجز، نياز، نوڙت ۽ فقيري طبيعت جي ڪري دڙي واسين کي گهڻي عرصي تائين ياد رهندو.
[b]خواجه ناظم الدين ۽ بدو خفقاني
[/b]تاريخ جي ڪتابن ۾ اڪثر ذڪر وڏن ماڻهن، انهن جي ڪمن، ڪارنامن، ڪاميابين، سخاوتن، سوکڙين، سوغاتن وغيره جو ڪيو ويندو آهي. يا وري انهن جي سورهيائين، فتحن ۽ اڏاوتن کي ياد ڪري انهن جا ڳُڻ ڳايا ويندا آهن. عام ماڻهن يا اهڙن ماڻهن جو ذڪر يا ته ڪيو ئي نه ويندو آهي، جن جو عام زندگيءَ ۾ ڪو نه ڪو اثر رهيو هوندو آهي يا انهن جون ڳالهيون زبان عام تي هونديون آهن. پر اتفاق سان ڪيو به ويندو آهي ته ٻن ٽن سٽن ۾، ڪنهن ڪنڊ پاسي ۾ يا بنهه غير اهم نموني سان.
دڙي ۽ ان سان سلهاڙيل يادگيرين جي حوالي سان ٻن چئن ماڻهن جو ذڪر دلچسپي کان خالي نه ٿيندو، جيتوڻيڪ اهي خاص الخاص ماڻهو ناهن، پر انهن جو ذڪر اڪثر محفلن ۾ پيو ٿيندو آهي. انهن جون ڳالهيون ڳائبيون آهن. انهن جي ڪن ڳالهين تي ٽهڪن جا ٽاڙيا هوندا آهن ته ڪن تي وري مُرڪي، سوچڻ تي دل چوندي آهي. دڙي ۽ ان جي يادگيرين جو ذڪر بدو خفقاني، ڌاڃوري شڪاري، خادم شيدي، بچايو گپ، حاجي جمعون کيدو، ارباب ايوب کانسواءِ دڙي جي ڀرسان ويٺل هڪ وڏيري علي محمد گگو جو ذڪر به دلچسپيءَ کان خالي ڪونهي. جيڪو تيستائين گهران ڪونه نڪرندو هو، جيستائين سندس پٽڪي جو ور سڌو ٿي نه بيهي. پوءِ ڀلي ٻاهر سندس ڪو خان ۽ خان جو پُٽ انتظار ڇو نه ڪندو هجي.
بدو خفقاني هڪ مست ملنگ ماڻهو هو، کيس گذاريندي سال ٿي ويا آهن، پر سندس ڪي ڳالهيون اڃا تائين دڙي واسين کي ياد آهن. پيشي جي لحاظ کان هو پرائمري ماستر هو. جناح ڪيپ پائيندو هو ۽ ڪنهن نه ڪنهن سوچ ۾ يا بحث ۾ مگن هوندو هو. جنهن ڪري مٿس نالو ئي خفقاني پئجي ويو. هو وڏو صاف گو ماڻهو پنهنجي دور جو وتايو فقير، شيخ چلي، مُلان دوپيازو ۽ ملئون نصيرالدين هو. وتائي فقير ۽ ٻين کي ته ڪي قدر دان ملي ويا. جو انهن جون ڳالهيون ۽ ٽوٽڪا ڳولهي هٿ ڪري، لکي، ڇپائي کين قيامت تائين جياري ڇڏيو، پر اسان جي يار بدوءَ کي اهڙو ڪوبه قدردان نه مليو، جيڪو بدو خفقانيءَ جا لطيفا لکي ڇپائي هئا. بلڪل ائين جيئن سؤ سوا سؤ سال اڳ اسان جي علائقي جي هڪ عشقيه داستان ’الڪي شودي ۽ سارا جکريءَ‘ جا هاڻ نشان ئي گم ٿي ويا آهن، نه ته چون ٿا الڪو شودو ايترو ته دلير هوندو هو جو هڪئي وقت درياهه پار اُڪري مينهن چوري ڪري، ٻي ڪنڌ تي وهٽن سميت اچي سهڙندو هو. هڪ ڀيري هن جي واڳون سان تار دريا ۾ وڏي ويڙهه ٿي هئي، جيتوڻيڪ انهيءَ ويڙهه ۾ الڪي جي جان هلي ويئي، پر سندس انهي بهادريءَ تي آسپاس جي ڪيترن ئي سگهڙن ۽ شاعرن شعر پڻ چيا.
چون ٿا ته هڪ ڀيري، ان وقت پاڪستان جو وزيراعظم خواجه ناظم الدين شڪار واسطي دڙي جي آسپاس ڪنهن وڏ وڏيري جي دعوت تي آيو هو ۽ سندس رهائش دڙي واري انسپيڪشن بنگلي تي هئي، الائجي ڪيئن بدو خفقاني کي خواجه ناظم الدين سان هٿ ملائڻ جو موقعو ملي ويو. پوءِ ته سائين بدو ڪير سڏائي؟ ڇا ڪيائين جو پنهنجو اهو هٿ کڻي ڪپڙي ۾ ويڙهيائين ۽ ڪيتري عرصي تائين اهو هٿ ڪنهن کي به نه ڏيندو هو ۽ چوندو وتندو هو ته ”باشاهن ۾ ستن ولين جي ڪرامت ۽ طاقت هوندي آهي ۽ مون وقت جي بادشاهه سان هٿ ملايو آهي، تنهنڪري هڪ وليءَ جي طاقت مون ۾ به هوندي.“
ائين بدو خفقاني ڳچ عرصي تائين هٿ ٻڌي گهمندو رهيو!
صاف گوئيءَ جي حوالي سان سندس هڪ ڳالهه گهڻي مشهور آهي. هڪ ڀيري ٻيڙي ٻاڌوگرن سان ڪو مسئلو ٿي پيو، شايد واپارين ٻيڙي جي پن جو اگهه چارهي ڇڏيو هو ۽ انهن ڏينهن ڪنهن اعليٰ عملدار اچي دڙي جي انسپيڪشن بنگلي تي منزل هنئي هئي. ٻيڙي ٻاڌوگرن پنهنجو مسئلو عملدار جي اڳيان رکڻ جي لاءِ هڪ وفد ٺاهيو، پر وفد جي اڳواڻي ڪير ڪري ۽ عملدار جي اڳيان مذڪوره مسئلو ڪير پيش ڪري؟ همراهه مُنجهي پيا، عملدار جي حشمت کانئن جلهي نه پي ٿي. هو ڪو فيصلو ڪري نه سگهيا. تيسين بدو به الائجي ڪٿان وڙڪندو سڙڪندو اچي اتي پهتو. هنن کان پڇيائين ته هو ڇا تي پاڻ ۾ اٽڪيا پيا آهن، هنن کيس ٻڌايو ته، ”مسئلو ’صاحب‘ جي اڳيان پيش ڪرڻو آهي، پر ڪو اڳواڻي ڪرڻ جي لاءِ تيار ڪونهي.“
”اهو وري ڪهڙو مسئلو آهي آئون ٿو اڳواڻي ڪريان. مسئلو ٻڌايو؟“ بدو خفقاني سٿڻ جي ور مان جناح ڪيپ ڪڍي ٽنڊ تي رکندي چيو. هنن هڪدم کيس پنهنجو مسئلو ٻڌايو ته ٻيڙي جي پنن جو اگهه واپارين چاڙهي ڇڏيو آهي. تنهن بابت صاحب وٽ هلي دانهن ڏيڻي آهي. پوءِ وفد روانو ٿيو صاحب سان ملڻ جي لاءِ. واري اچڻ تي جڏهن وفد کي صاحب سان ملاقات جي لاءِ اندر گهرايو ويو ته بدو هڪدم ٺهي ٺهڪي، پنهنجو تعارف ڪرائيندي چيو، ”سرڪار ماءِ باپ! منهنجو نالو بدو آهي، پرائمري ماستر آهيان! منهنجو ڪوبه مسئلو ڪونهي، هونئن جيڪو مسئلو کڻي آيا آهيون، انهيءَ مان مون کي نه ڪو نقصان آهي ۽ نه ئي وري ڪو ٽڪي جو فائدو! جو آئون ٻيڙي پيان ئي ڪونه. مهنگيون ٿين يا سستيون منهنجو ڇا.... مون کي ته ٻيڙي جي اصل ڌپ ئي ڪين وڻي. پر مسئلو هنن ٻيڙي ٻاڌوگرن جي پيٽ گذر جو آهي. اميد ته اوهان هنن جي ٻچن ۽ هنن جي گذر سفر جو سنگينيءَ تي همدردانه غور ڪري مسئلو نبيريندا ته هي اوهان جي آل ۽ اقبال جي لاءِ دعاگو رهندا. پر دعائن ۾ اوهان جي اقبال جي بلنديءَ لاءِ آئون به ڪونه گهٽائيندس.“
اها هئي اسان جي بدو جي صاف گوئي.
ان زماني ۾ اسڪولن جا سپر وائيزر جن کي عام طور تي ’بيٽ آفيسر‘ چئبو هو. بيٽ جي انسپيڪشن واسطي ايندا هئا. رات ماستر وٽ ضرور ٽڪندا هئا، جو سواريءَ جون ايتريون سهولتون نه هونديون هيون، جو هو موٽي وڃن. تنهنڪري هڪ ڏينهن هڪ اسڪول جي انسپيڪشن ڪري رات رهي ۽ ٻي ڏينهن وري ٻي اسڪول طرف روانا ٿيندا هئا. ائين هڪ ڀيري هڪ بيٽ آفيسر بدوءَ جي اسڪول جي وزٽ لاءِ اچي سهڙيو، اسڪولن جي ڪمن ڪارين کان واندا ٿي ويٺا ته بدو، صاحب جي لاءِ ماني کڻي آيو. ماني جڏهن سپروائيزر کائڻ ويٺو ته کيس ٻوڙ جو ذائقو بنهه عجيب ۽ غريب لڳو. گوشت، مڇي، دال، ڀينڊيون سڀ گڏ.
”اڙي بدو! هي وري ڇا رڌيو اٿئي؟“ سپر وائيزر کانئس پڇيو، ”سائين!“ بدوءَ چوڻ شروع ڪيو. ”مون سوچيو ته پيٽ ۾ ته هونئن ئي سڀ شيون وڃي گڏبيون، پوءِ اجائي تڪليف ڇو ڪجي، تنهنڪري گوشت، مڇي، دال ۽ ڀينڊيون سڀ کڻي گڏ رڌيم. ائين وقت جي به بچت ۽ اجائي کاساري کان بچي پئبو. ڪيئن صاحب ڪيم نه عقلمنديءَ وارو ڪم؟“
اهو ٻڌي سپر وائيزر صاحب کي ايتري ته ڪاوڙ لڳي، جو کيس بيوقوف سمجهي سسپينڊ ڪري ڇڏيائين ۽ ائين بدو پنهنجي عقلمنديءَ جي ڪري ڪيترائي مهينا سسپينڊ لڳو ويٺو هو ۽ پوءِ الائجي ڪيترن منٿن ۽ ميڙين کان پوءِ بحال ٿيو.
خادم شيدي: هڪ ڏند ڪٿائي ڪردار
شيدي ته ٻيا به گهڻئي، ڪم جا سچلا، چئيڪار، ڪمي، پورهيت، وفادار، پر سائين، اسان جي دڙي جو خادم شيدي ڪٿان اچي؟
قد جو پورو پنو، نڪ بينو، شيدين جهڙو، سچو هڏ، وري چئيڪار به اهڙو، جو جيڪو ڪم چوينس، سو ڪري وڃي پار پوي. هلڻ جو مِٿو يعني پيرن کي گهيري هلڻ وارو. امان اديءَ کانسواءِ ڪنهن سان اصل ڳالهائي ئي نه. گهرن ۾ اچي وڃي. پر نه ڪير کانئس پردو ڪري ۽ نه وري ڪير اعتراض ڪري.
ڀلا خادم شيدي تي به ڪو دڙي ۾ اعتراض ڪرڻ وارو هوندو ڇا؟ هو ته پُٽن جهڙو پُٽ، پر نياڻين اڳيان به صفا نياڻي، مٿان وري گهرن ۽ ڳوٺ راڄ ۾ عزت به اهڙي هيس، جهڙي گهر ڀاتي جي، خادم ڄڻ هر گهر جو فرد هجي. الله عزت ڏني هيس. عزت سان رهيو ۽ عزت سان ئي پساهه پورا ڪيائين.
خادم شيديءَ کي وفات ڪئي ڪي پندرهن سورهن سال ٿيا هوندا. پر سندس وفات سان دڙو ڄڻ ڪنهن خدائي خدمتگار کان محروم ٿي ويو، جنهن کي خدا ڄڻ پيدا ئي دڙي واسين جي خذمت لاءِ ڪيو هو.
سنڌ ۾ شيدي ڪڏهن آيا، ڪٿان آيا ۽ ڪيئن آيا ۽ وري دڙي ۾ ڪيئن آيا. انهيءَ مان پهريون سوال جو جواب ته محمد صديق مسافر جي ڪتاب ”سنڌ ۾ غلامي ۽ آزاديءَ جا عبرتناڪ ڪرشما“ ۾ ئي ملندو. باقي دڙي ۾ ڪيئن آيا سي ڀانيان ٿو ته ساڳئي شڪل يعني غلام بنجي آيا ۽ هو دڙي جي اربابن جا ڪمدار ڪاراوا ۽ نوڪر چاڪر هوندا هئا. هاڻ ته هر ڪو آپي خان ٿي ويو آهي. پنهنجي ارڪي ترڪي ۽ ڌنڌي ڌاڙي وارو. اهي ڳالهيون پوءِ ڪبيون، ڪنهن مناسب موقعي تي.
مون هوش سنڀاليو ته پهرين پهرين جيڪي شخص ڏٺم يا انهن کي پنهنجي ڪرت ۾ مگن ڏٺم، انهن مان حسن ماڇيءَ کي ڏاڪڻ ڪلهي تي کڻي يونين ڪائونسل جي شمعدانن ۾ تيل وجهندي ۽ انهن جي وَٽ سوريندي ۽ ٻاريندي. پري کان اُهي وٽ وارا شمعدان رات جي اونداهيءَ ۾ گهٽين ۾ ٽانڊاڻن جيان پيا ٽم ٽم ڪري ٻرندا هئا، ڄڻ گهٽيون نه پر ماڻهن جا من روشن ڪندا هجن، هاڻ ته بجليون به جام ته گهر گهر جنريٽر به، پر ماڻهن جا من الائجي ڇو نه ٿيندا پيا وڃن، پر ڏيئي جي وٽ جي دُنهه جي ڪاراٺ وانگر ڪاراٺبا ۽ اوند اها ٿيندا پيا وڃن.
ٻيو ڏٺم، ڏاڃورو شڪاري، الله الله جي تنوار ڪندي، ائين ته صديق حجام، بچايو گپ، ارباب ايوب، عرس جاڙو، لکانو موالي به ڏٺم يا وري الهڏنو بورينڊو، والو مڱڻهار، سليم رنگيلو، سومار خان اينڊ بابا به ... دڙي جا ڏند ڪٿائي ڪردار. هڪ ڪردار هڪ ڪتاب جي تقاضا ٿو ڪري، پر خادم شيدي جي لوڏ ۽ گفتار پري کان ئي پڌري.
پيرن ۾ گنگهرو ٻڌل، ته هڪ هٿ ۾ به گهنگهرو.... ڇن ڇنن ڇن.... جو آواز ۽ انهيءَ سان گڏ ”آيو ڪوسو ڪليو.... آيو ڪوسو ڪليو.“ جو هوڪو. خادم جي مٿي تي رڌيل اوجهريءَ جو ديڳڙو. هڪ هٿ ۾ گهنگهرو ۽ ٻي هٿ ۾ ننڍي بالٽي، جنهن ۾ پاڻي ڀريل ۽ انهيءَ ۾ پياليون ۽ چمچا هوندا هئا. خادم صبح جو سوير اُٿي ڪنهن ڪاسائيءَ کان اوجهري وٺي ڇلي ٺاهي صاف ڪري رڌيندو هو، جنهن کي هو ”ڪوسو ڪليو“ چئي هوڪو ڏيئي وڪڻندو هو. ڪوسو ڪليو وري ڪهڙو، اصل ڦنگو پاڻي، گيهه جي لغار ڏنل اڌ ڪچيون اڌ پڪيون ٻوٽيون، ذائقو به عجيب، مسالا هوندا هئا جي مٿان مٿان پيا جيئرا جاڳندا ترندا هئا. پر سائين خادم جو ’ڪوسو ڪليو‘ گهر گهر هلندو هو. خان ۽ وڏيرا به خادم جو ڪوسو ڪليو کائيندا ضرور هئا. اهو هو گهر گهر ۽ گهٽي گهٽي ڦيري ڏيئي وڪڻندو هو. گهرن ۾ ته اهو ڪوسو ڪليو خادم جون ادڙيون ۽ مائرون آني ٽڪي جي اوڌر ڪري کڻي وينديون هيون. البت ٻاهر ڪي ادا ۽ بابا اوڌر بدران روڪڙ تي ڳنهندا هئس، جن مان ٻه ٽي ڏوڪڙ بچندا هئس. ائين مون به ڪيترا ڀيرا رينگهو ڪري ٽاڪ منجهند جو خادم مرهيات کان اوڌر تي ڪوسو ڪليو ڳنهي، انهيءَ سان ماني کاڌي هوندي.
هونئن به ماڻهو مريو وڃي، پر انهن جون چڱيون مٺيون ڳالهيون پيون ڳائبيون آهن. سو خادم جون به ڪيتريون ئي ڳالهيون اهڙيون آهن جيڪي سالن تائين پيون ڳائبيون. هو پنهنجي نالي خادم جيان ئي خدمت ڪندڙ هو. ڪنهن کي ڏکوئين ڪونه.
مون کي دڙي ۾ هڪ ڳالهه سٺي لڳندي آهي، سا اها ته دڙي جي هڪ روڊ جو نالو شهيد ذڪريا جي نالي تي رکيل آهي ۽ انهيءَ جو بورڊ لڳل آهي. ٻي روڊ جو نالو، جيڪو دڙي جي نئين ڳوٺ ڏانهن وڃي ٿو، تنهن جو نالو شهيد نجم الدين روڊ، رکيل آهي ۽ اهڙو پٿر به لڳل آهي. ائين هڪ پاڙي جي نالي جو بورڊ شاهه عنايت شاهه شهيد ڪالوني جي نالي سان لڳل آهي. منهنجي خواهش آهي ته دڙي جا اسڪول، روڊ، گهٽيون، پاڙا ۽ پارڪ دڙي جي اهڙن عالمن، فاضلن ۽ اڪابرن جي نالن سان سڃاتا وڃن، جن هن شهر ۽ شهرين جي بي لوث خدمتون ڪيون هجن. جيئن استاد نثار علي بلڙائي، سائين محمد يوسف ڀٽو، مولوي عثمان پروان، ڪريم بخش پياسي، موتي پرڪاش يا وري عوامي ڪردارن ۾ ڌاڃورو شڪاري، بدو خفقاني، خادم شيدي وغيره. پر اهو ڪم ڪير ڪري، هتي ته هر شئي هڪ مخصوص نظر سان ڏٺي وڃي ٿي. شل ڪو اهڙو مجاهد پيدا ٿئي، جيڪو اهڙا يادگار ڪم ڪري.
مٿي لکيو اٿم ته خادم پنهنجي نالي جيان خذمت ڪندڙ ئي هو. انهيءَ سلسلي ۾ هڪ ڳالهه اهڙي به آهي جيڪا سالن تائين دڙي واسين کي ياد رهي. اها هيءَ ته رمضان شريف جو ڀلارو مهينو ايندو هو ته خادم جاڳي جو ڪم ڪندو هو، جڏهن سحريءَ جو ٽائيم ٿيندو هو جنهن کي ٻهراڙيءَ ۾ ’اسور‘ چوندا آهن ته خادم به اُٿندو هو. شروع شروع ۾ جوانيءَ ۾ ته لٺ سان در زور زور سان کڙڪائي، تيستائين ڪونه ويندو، جيستائين گهر ڌڻي اندران رڙ ڪري نه چوندو هو. ’خادم هاڻ گوڙ ڇڏ جاڳيا آهيون، جاڳيا‘. ائين گهر گهر وڃي مسلمانن کي اُٿاري روزا رکائيندو هو. خادم جو اهو جاڳي واري ڪردار بلڪل ائين هو جيئن خوشونت سنگهه جي ناول ”ٽرين ٽو پاڪستان“ جي ڳوٺ ’منو ماجرا‘ جي ڳوٺاڻن جي زندگين ۾ ٽرينن جو وقت تي اچڻ. ماڻهو خادم جي انهي جاڳي تي ايترو ته هريل هئا جو جي کڻي اتفاق سان ڪنهن رات خادم نه اُٿاري ها ته شايد سڀني جو روزو هليو وڃي ها. دڙي جي عيدن ۾ ڌاڃوري شڪاري ۽ رمضان ۾ خادم شيدي لازم ۽ ملزوم هئا. هاڻ ٻئي هن جهان ۾ ڪونهن ته عيدون ۽ رمضان ٻئي ٻُسا ٻُسا پيا لڳندا آهن. ائين لٺ ۾ گنگهريا ٻڌيو ڪلمي جي تنوار ڪندو، خادم سڀني کي روزن لاءِ اُٿاري وڃي ٿانيڪو ٿي سمهندو هو. ٻي رات واري ساڳي ڪرت ۽ عيد جي ڏينهن پٽڪو ٻڌي ساڳئي لٺ هٿ ۾ کڻي وڃي دوڪان دوڪان تان خرچي وٺندو هو. ريڙهه پيڙهه ڪونه ڪندو هو. جنهن جيڪي ڏنس، سو کنيائين ۽ پوءِ دعائون ڪندو وري ٻي دوڪان تي چڙهندو هو.
ائين پئسا به خوب ميڙيائين خرچ ته هوندو ڪونه هئس. ماني جنهن گهر ۾ ويو اُتي ئي کائي وٺندو هو. پهرين چوندو هو ته شادي لاءِ پيو ميڙيا ۽ انهيءَ وقت ”مهاڻا ٻيڙي وارا لال تي ٿي وڃان“ ”ڳيچ“ اڪثر پيو ڪُڇندو هو. انهيءَ سٽ ۾ سندس دل پسند جو نالو به هوندو هو. ٻڌو هوم ته انهي تي اصل اَڪن ڇڪن هوندو هو. پوءِ الائجي ڇو ڪونه پرڻيو، عمر لڙيس ته چوندو هو ته حج تي ويندس، خدا سندس نيت ضرور قبول ڪئي هوندي. سندس کاتي ۾ حج جو ثواب داخل ڪري ڇڏيو هوندائين ۽ کيس محبوب مٺي جي زيارت به ڪرائي هوندائين. جهانن جو سنڀاليندڙ آهي، وٽس ڪهڙي دير يا کوٽ.
مرحيات موت کان به اهڙو ته ڊڄندو هو، جو اصل بس، پڇاڙيءَ ۾ اگهو ٿيو ته ڊهي اچي کٽ تي پيو. ڊاڪٽرن جو چوڻ هو ته آرام ڪرايوس. پاڻ چوندو هو ته سمهندس ته مري ويندس، پر پوءِ هڪ رات اهڙو سُتو جو وڃي پالڻهار جي درٻار ۾ پهتو. شل جنت مڪاني هجي. (آمين)
[b]ٽن صدين جو اکين ڏٺو شاهد: سومار ڀاءُ
[/b]وڏي عمر به خدا جي نعمت آهي ۽ انهيءَ سان گڏ صحت به سٺي هجي ته ٻيو ڇا گهرجي. بيماري ڀَڙي ته هونئن به پئي ٿيندي آهي. انهيءَ جو سبب اڄڪلهه جا ملاوتي کاڌا ۽ ماحولياتي آلودگي پڻ آهي. اڳي هوندا هئا سچا گيهه، ڏڌ مکڻ ۽ ٻيون نبار شيون، بناسپتي گيهه ڪو ورلي استعمال ٿيندو هو. ٻوڙون ٺڪر جي ڪُنن ۾ رڌبيون هيون ۽ ٺڪر جي پاٽين ۾ ئي کائبيون هيون. ڪڏهن ڪو مهمان مڙو ايندو هو ته سچي گيهه جي هلڪي لغار ڏبي هئي. تنهن کانسواءِ جسماني پورهيو به هوندو هو. صبح جو اُٿي ڪمي ڪاسبي پنهنجي ڪم تي وڃي چڙهندو هو. هاري هر هلائيندا هئا ته ٻيا ڪمي پنهنجو ڪم ڪري رُکي سُکي کائي، نه ڪنهن جي ٻن ۾ نه ٽن ۾، الله جو نالو وٺي مٺي نبيءَ پاڪ تي صلواة پڙهي سمهي رهندا هئا.
سنڌ جو هاڪارو عالم ۽ سنڌي ادب جو محسن مرزا قليچ بيگ پيريءَ ۾ پنهنجي صحت ۽ تندرستيءَ جو راز، سويرو سمهڻ ۽ اُٿڻ. خذمت خلق، ٻهراڙيءَ ۾ رهڻ ۽ جوان عورت جي صحبت کي قرار ٿو ڏي. دنيا ۾ گهڻن ئي ماڻهن وڏي ڄمار ماڻي آهي. اخبارن ۾ اڪثر اهڙن ماڻهن جي باري ۾ خبرون ڇپجنديون رهنديون آهن. ’گنيز بوڪ آف رڪارڊ‘ ۾ پڻ اهڙن ماڻهن جو ذڪر ملي ٿو. دنيا ڀر جا صحافي اهڙين قسمن جي خبرن کي هٿ ڪرڻ جي پويان هوندا آهن.
دڙي ۾ هينئر ڪافي وڏي ڄمار وارا ماڻهو آهن، جن جي عمر اَسي کان مٿي آهي. انهن مان ڪيترا ته اڃا به کڙا تڙا ۽ جڙد مڙد لڳا پيا آهن. پر سومار ابراهيم سومرو انهن کان وڌي. جنهن کي عام طور تي ڀاءُ سومار جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو. ڪو وقت هو جڏهن سومار ڀاءُ جي ڀل ڀائي هئي. سندس هڪ وڏو دوڪان هو. نوڪر چاڪر هئا. چئن چڱن سان اُٿي ويٺي هئي. ياري دوستي هئي. پر هاڻ هو وساريل ڪردار آهي. وقت ۽ حالتن کيس صفا ويهاري ڇڏيو آهي. هاڻ پنهنجي گهر جي ٻاهرينءَ ڪمري کي دوڪان ٺهرائي. انهيءَ ۾ ٻارڙن جون شيون ويٺو وڪڻي ۽ سڄي ڏينهن ۾ ٽيهن چالهين روپين جو ڌنڌو به مس ٿو ڪري. پر دنيا ۽ دنيا وارا رُسي وڃن ته ڇا ٿي پيو، وقت ته گذارڻو آهي.
ڪنهن زماني ۾ جڏهن بابا ڍڳا گاڏي هلائيندو هو، تڏهن هو سومار ڀاءُ جو ورتل ساريون کڻي سارين جي ڪارخاني تي پهچائيندو هو ۽ سومار ڀاءُ سان سٺي اُٿي ويٺي هيس ۽ روز ٻي ڏينهن شام جو گاڏي جي مزدوري جو حساب ڪري بابا منهنجي لاءِ پُڙيڪو شئي جو ڀاءُ سومار جي دوڪان تان ئي آڻيندو هيو.
ڀاءُ سومار جي عمر هينئر لڳ ڀڳ هڪ سئو سال آهي. سندس جنم 1895ع ۾ ٿيو. انهيءَ حساب سان هن ٽي صديون پنهنجي اکين سان ڏٺيون آهن. انهن جو اُٿلون پٿلون ۽ لاها چاڙها به ڏٺا اٿس. ڀاءُ سومار جو جنم گڏيل هندستان جي ’ڪاٺياواڙ رياست‘ جي هڪ ننڍڙي ڳوٺ ’ميڱڻي‘ ۾ ٿيو. سندس پيءُ جو نالو ابراهيم هو جيڪو ٽپال کاتي ۾ پوسٽ مئن هو. ابراهيم کي ٻه پٽ هئا جن مان هڪ گذاري ويو ۽ ٻيو محمد سومار يعني اسان جو سومار ڀاءُ حالتن هٿان مجبور ٿي اچي دڙي جو رهواسي ٿيو. سومار ڀاءُ کان جڏهن سندس سربستو حال احوال پڇيم ته پنهنجي پوپلي منهن سان کلندي، جنهن ۾ هاڻ فقط هڪ ئي ڏند سلامت آهي. ٻڌايائين، ”بابا کي ستر ويگا (ايڪڙ) زمين هئي. اسين اتي به ڪافي سُکيا ستابا هئاسين ۽ راجڪوٽ شهر ۾ اسان جو سٺو ڪاروبار هو. اڳتي هلي آئون ’ناسڪ‘ شهر ۾، جيڪو هاڻ هندستان جي مهاراشٽر صوبي ۾ آهي ۽ ان وقت هندستان جي رياست حيدرآباد دکن جي سرحد تي هو. هڪ سيٺ رحمت الله دائود غني وٽ ڪئشر جي نوڪري ڪرڻ لڳس. انهيءَ دوڪان تي ڏهه ٻارهن ٻيا ملازم به ڪم ڪندا هئا ۽ سياست زورن تي هئي“. اوهان ڪڏهن سياست ۾ حصو ورتو؟ منهنجي سوال تي هن پنهنجو ڪن ويجهو ڪيو ۽ مون پنهنجو سوال ٻيهر ورجايو. اهو ٻڌي سومار ڀاءُ سڌو ٿي ويٺو ۽ چوڻ لڳو. ”ان وقت هندستان ۾ هندو ۽ مسلمان گڏجي سڏجي رهندا هئا. هڪ ڀيري قائداعظم محمدعلي جناح ڪاٺياواڙ جي دوري تي آيو. سن صحيح ياد ڪونه اٿم. پر ڀانيان ٿو ته 1938ع هوندو. اتي هن عام جلسي کي خطاب ڪيو. انهيءَ جلسي ۾ مون قائداعظم کي گلن جو هار وڌو ۽ ساڻس هٿ پڻ ملايو. ان وقت پئسن جا هار پائڻ جو رواج نه هو. اتي قائداعظم پاران ليگ لاءِ چندي جي اپيل ڪئي وئي. انهيءَ اپيل جي موٽ ۾ مون پنج روپيا ليگ جي فنڊ ۾ جمع ڪرايا. انهيءَ وقت پنج روپيا ڪافي هوندا هئا.“ سومار ڀاءُ اهو چئي مون کي ڏسڻ لڳو. ”ڪڏهن گانڌي يا نهرو سان مليا؟“ مون پنهنجو وات ڄڻ سندس ڪن تي رکندي چيو، ”گانڌي!“ اهو چئي مُرڪڻ لڳو ۽ سندس وات ۾ موجود اڪيلو ڏند لُڏڻ لڳو. ”گانڌي ته پنهنجو ڪاٺياواڙ جو هو نه، پٽيل به ڪاٺياواڙ جو ئي هو. مون مهاتما گانڌيءَ، پٽيل ۽ نهرو کي پڻ ڏٺو. هو ڪاٺياواڙ جي دوري تي ايندا رهندا هئا. اتي ڪانگريس جو مقامي اڳواڻ نارائڻ داس پائو منهنجو دوست هوندو هو. اُتي نهروءَ تقرير ڪندي انگريزن کي للڪاريندي چيو هو، ”هم ايسي لڙائي لڙينگي ڪي نه هوگا بانس، نه بجي گي بانسري.“
”ڀلا اوهين پاڪستان ڪيئن آيا؟“ سندس خاموش ٿيڻ تي مون پڇيس.
”14 آگسٽ 1947ع تي پاڪستان ۽ 15 آگسٽ تي هندستان آزاد ٿيو ته شهر ۾ فسادن اچي منهن ڪڍيو، شهر ۾ اسان مسلمانن يا يارهن ٻارهن کن وڏا دوڪان هوندا هئا. اسان جو به وڏو دوڪان هوندو هو. هندن اهي سڀ دوڪان ڦري لُٽي تباهه ڪري ڇڏيا. البت منهنجي ڪجهه هندو دوستن همت ڪري منهنجو دوڪان ڦرجڻ کان بچائي ورتو.“ اهو چئي هو ٿوري دير جي لاءِ خاموش ٿي ويو، ڄڻ ڪجهه ياد ڪندو هجي. پوءِ چوڻ شروع ڪيائين. ”ورهاڱو ٿيو ته سڄي ملڪ ۾ لڏپلاڻ شروع ٿي ويئي. حالتن کي نظر ۾ رکي اسان به پاڪستان اچڻ جو فيصلو ڪيو ۽ ٻارين ٻچين هڪ لانچ ۾ چڙهي ڪاٺياواڙ جي بندر ’اوکا پورٽ‘ تان پاڪستان روانا ٿياسين. اها لانچ هڪ مسلمان جي هئي، لانچ جو سفر ايترو ته ڊپ وارو هو جو اسين سڄي واٽ ”الله الله الله جو ورد ڪندا رهياسين ۽ لانچ جي لوڏن جي ڪري زائفائن کي لانچ جي پٽ تي سمهاري ڇڏيوسين ته جيئن ان جا لوڏا محسوس ڪري رڙيون نه ڪن.“ اهو چئي هو پنهنجي پوپلي منهن سان کلڻ لڳو. ڄڻ اهو دور ياد اچڻ سان ۽ سفر جي خير خوبيءَ سان پوري ٿيڻ جي ڪاميابي جي احساس کيس ڪجهه ياد ڏياريو هجي.
”پوءِ....؟“ مون پڇيس.
”اسين انهيءَ لانچ ۾ سفر ڪندا اچي ڪياماڙي جي بندر تي لٿاسين. اتي اسان جي سامان جي جڙتي ورتي ويئي. اسان وٽ ڪجهه سامان هو. باقي ته سڀ اتي ڇڏي آيا هئاسين. اسان کان پڇيائون هي سامان ڇو کنيو اٿئو، اسان چَين اوهان کي ته پاڻ خوش ٿيڻ کپي، جو اسين اهو سڀ انڊيا کان هٿ کڻي آيا آهيون. هاڻ اهو پاڪستان جو ٿيو....“ اهو چئي هو خاموش ٿي ويو. جڏهن اها خاموشي ڊگهي ٿيڻ لڳي ته مون وات، سندس ڪن جي ويجهو آڻيندي پڇيو، ”پوءِ ڇا ٿيو پهرين اوهين ڪراچيءَ ۾ ترسيا هئا؟“
”نه!....“ هن ڄڻ ڇرڪ ڀريندي چيو، ”اتان اسين سڌو حيدرآباد آياسين. ٽنڊو ولي محمد ساٽين جي پاڙي ۾ جتي اڳ ۾ ئي منهنجي پڦيءَ جي ڌيءَ رهندي هئي، ان جو گهر وارو داروغو هو. اتي اسين هڪ مسواڙ جي جاءِ وٺي رهياسين.“
”دڙي ڪڏهن ۽ ڪيئن آيا؟“ پڇيم.
”ٻوتري (ٻن ٽن) مهينن کانپوءِ دڙي اچي وياسين.“ هن پنهنجي مخصوص لهجي ۾ چيو، ”پهرين اسين هڪ ٻي جڳهه ۾ رهياسين. پوءِ اسان ’ويرو مل دريا مل‘ کان جڳهه ۽ دوڪان هڪ سال جي مسواڙ تي ورتا. سال جي پنج ڇهه سئو مسواڙ ڏنيسين. هن چيو هو ته سال کان پوءِ حالتون ٺيڪ ٿيون ته موٽي اينداسين. پوءِ هو نه موٽيا. هو سامهون پيسو مل جو دوڪان هو. هن هٿ سان اشارو ڪندي چيو، ”سندس سڀ ڇوڪرا هليا ويا هئا، پر پاڻ هڪ سال تائين دوڪان هلائيندو رهيو ۽ 1948ع ۾ انڊيا ويو.“
”دڙي ۾ اچي اوهان ڇا ڪيو؟“
”۽ جڏهن سال کان پوءِ ويرو مل دريا وارا نه موٽيا ته پوءِ اها جاءِ اسان ڪليم ۾ ورتي ۽ اسين هتي ڪاروبار ڪرڻ لڳاسين.“
”ڪهڙو ڪاروبار ڪيو؟“ مون پڇيس.
”اهوئي پن ٻيڙي وارو.... انڊيا جي ٻيڙي جو پتو گهرائي کپائيندا هئاسين. ڪپڙي جو دوڪان به لڳايم، قلفين جو ڪارخانو لڳايم. تيل جو گهاڻو لڳايم، ريزڪي دوڪان به.... مون ڪيترن ئي ماڻهن کي ڌنڌا کولي ڏنا.“
”ان وقت دڙو ڪيئن هو....؟“
”اهو ننڍو شهر هو. ارباب خدا بخش جي اوطاق هوندي هئي. اُتي ويندا هئاسين.... ڪچهري ڪرڻ، ارباب اسان کي گهڻي عزت ڏيندو هو.“
”اوهان ڪڏهن دڙي ۾ سياست ۾ حصو ورتو؟“
”نا!“ منهنجي سوال جي جواب ۾ هٿ جي اشاري سان چيو. ”باقي هڪ ڀيري مولوي هارون جوڻيجي جي مدد ڪئيسين، جيڪو 1954ع جي صوبائي چونڊن ۾ خان بهادر فضل محمد لغاريءَ جي سامهون بيٺو هو. اسان حاجي ٻڍي سومري جي چوڻ تي اندر ئي اندر کيس ووٽ ڪيو. مولانا دلير ماڻهو هو. پئسا ڪونه هئس، پر واهه جي اليڪشن ڪيائين، بس ٿورن ووٽن تان هارايائين.“ اهو چئي سومار ڀاءُ کلڻ لڳو ۽ پوءِ جوانن وانگر مون سان تاڙي ملائيندي چيائين، ”خان بهادر کٽي ويو ته اسين به کيس مبارڪون ڏيڻ وياسين. ووٽ کيس ڪونه ڪيو هوسين، پر چڙهيءَ کي سلام آهي. خان بهادر وٽ اڃا ويٺا هئاسين جو مولانا هارون جوڻيجو به کيس مبارڪون ڏيڻ آيو. خان بهادر فضل محمد چيس ”مولانا صاحب! اصل مبارڪن جو حقدار تون ئي آهين، اصل اليڪشن ته ٿو ئي کٽي آهي. منهنجون ڀت جون ديڳيون صبح ۽ شام چڙهيون پيون هيون. ماڻهن اُهي ته کاڌيون پر ووٽ ڪئون توکي پنهنجي مڙسي ڪئي اٿم. تڏهن کٽيو اٿم نه ته اصل تو کٽيو آهي“.
”دڙي ۾ ڪير ڪير چونڊن ۾ بيهندا هئا؟“ مون پڇيس.
”هڪ ڀيري ارباب خدا بخش بيٺو هو. عبدالله آچار به بيٺو هو ۽ شيخ عبدالله به بيٺو هو.“ ڪوشش جي باوجود به وڌيڪ ياد ڪري نه سگهيو.
”ڪنهن ٻڌايو ته اوهان جي. ايم سيد سان به ملاقات ڪئي هئي؟“
”هائو!“ اهو چئي هو کڙو تڙو وٺي ويٺو، ”هڪ ڀيري شاهه صاحب دڙي آيو هو. اسين شيخ عبدالله سان گڏجي هن سان ملڻ ويا هئاسين. ٽي چار ڪلاڪ وٽس ويٺا هئاسين. ڪافي ڳالهيون ٿيون شاهه صاحب ڀلو ماڻهو هو.“
”ڪهڙي ڳالهيون ٿيون؟“ مون کانئس پڇيو.
”ڳالهيون ٿيون.... جام ڳالهيون ٿيون.... پر هاڻ ياد ناهن.“ هٿ جو اشارو ڪندي چيائين.
”ڀلا ٻُڌ ڀاءُ سومار.... هڪ ڳالهه پڇانوَ....“ مون وات سندس ڪن جي ويجهو ڪندي چيو.
”ها، ها.... پڇ.“ جواب ڏنائين.
”ڪڏهن عشق ڪيوَ....؟“ مون پڇيس.
”عشق....“ هو اهو چئي کلڻ لڳو ۽ سندس چهرو ٻهڪڻ لڳو. ”ڀاءُ، هاڻ ڇا.... ڍڪي ڀلي آهي.“ اهو چئي هو وري کلڻ لڳو ۽ مون به کلي کڻي ماٺ ڪئي.
سومار ڀاءُ ٻه شاديون ڪيون. جيڪي ٻئي هاڻ گذاري ويون آهن. انهن زالن مان کيس ٻارهن ٻارن جو اولاد ٿيو. سندس هڪ معصوم پوٽو ’شهزاد سومرو‘ جيڪو ٻارهن تيرهن سالن هو، لساني فسادن ۾ ڪراچيءَ ۾ دهشتگردن هٿان شهيد ٿي ويو. سندس قبر اڄ به دڙي جي پير ڦل مقام ۾ انهيءَ معصوم جي بيگناهه موت جي ياد ڏياري رهي آهي.
سومار ڀاءُ کان موڪلائيندي سندس ٻُڍين اکين ۾ نهاريندي مون ڪجهه پڙهڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ هن جي لهندڙ وهيءَ جي سج بابت سوچيم. منهنجي ڪنن ۾ سندس لفظ گونجڻ لڳا، ”يوسف پتر مون کي ڪوبه ڏک ڪونهي، اها دنيا جي ريت آهي. ته هرڪو بيٺل جو هوندو آهي، ڪِريل جو ڪير به نه.... ڪير به نه.“
•