8
حيدرآباد شهر به منهنجي لاءِ ائين ئي رهيو آهي، ننڍپڻ کان وٺي، مون ڪڏهن به هن شهر ۾ پاڻ کي عدم تحفظ جو شڪار يا اوپرو محسوس نه ڪيو آهي. اڄ کان ٽيهارو سال کن اڳ، جڏهن منهنجي ننڍپڻ جي دوستن سيف الدين ۽ رياض احمد سان گڏ، سڄو سڄو ڏينهن لطيف آباد جي ٻي نمبر جي بازار، راڻي باغ، ستين نمبر ۽ وري اُتي موجود ٽن سئنيمائن شاهين، سنگيت ۽ چراغ محل، اتي موجود فاران بوڪ ڊيپو، جتان مون ننڍي هوندي وڌ ۾ وڌ ٻاراڻين ڪهاڻين جا ڪتاب خريد ڪيا ۽ پڙهيا، اهي ننڍا ننڍا ڪتاب جن جي قيمت پنجاهه پئسا يا اَٺ آنا هوندي هئي، اسان جي دلچسپيءَ جو مرڪز هوندا هئا.
حيدرآباد ۾ هوندا هئاسين ته ڪڏهن ڪڏهن چاچا شمس الدين رات جو پنهنجن ٻارن کي پنهنجي سرڪاري گاڏيءَ ۾ ويهاري، لطيف آباد جي ستين نمبر وٺي ويندو هو. جتي هو پنهنجن ٻارن کي ڪورس جا ڪتاب وٺي ڏيندو هو ۽ پوءِ اسان سڀني کي ڪنهن هوٽل ۾ فالودو يا آئيسڪريم کارائيندو هو. اتي اڪثر آئون ۽ رياض گڏ هوندا هئاسين، اسين هڪٻئي کي گهڻو ويجهو هوندا هئاسين. سيف الدين سان به اهائي ويجهڙائپ هوندي هئي، پر هو سخت موڊي ۽ پنهنجيءَ وارو هوندو هو. رياض ۽ آئون رات جو دير تائين هڪ ئي رليءَ ۾ ويڙهجي پيا ڪچهريون ڪندا هئاسين. ڳالهيون هونديون هيون، جيڪي کٽنديون ئي نه هيون. اسان جي ڪچهريءَ جو موضوع اڪثر فلمون ئي هوندو هو. اسان اهو طئي ڪيو هو ته وڏا ٿي شاهد، نديم ۽ وحيد مراد ٿينداسين، جيڪي ان دور ۾ پاڪستاني فلمن جا مشهور هيرا هوندا هئا. مونکي اداڪار شاهد، سيف الدين کي نديم ۽ رياض کي وحيد مراد سٺا لڳندا هئا ۽ اسان اهي ئي ٿيڻ پي چاهيو.
رياض سان منهنجي گهڻي ويجهڙائپ ۽ ذهني هم آهنگي هوندي هئي. اها نه رڳو حيدرآباد تائين، پر چاچا الستي (جيڪو ان وقت تائين اڃا الستي نه ٿيو هو ۽ عين غين سنڌي يا عبدالغفور ميمڻ هو) نوڪري سانگي اسلام آباد ويو ته اتان به منهنجي ۽ رياض جي وچ ۾ خط و ڪتاب هلندي هئي. اسان هڪ ٻئي کي تمام گهڻا خط لکيا، جن مان هڪ اڌ اڃا به مون وٽ محفوظ آهن. انهن ڏينهن مون ۾ ٿورو ٿورو قومي شعور پيدا ٿيڻ لڳو هو. آئون کيس سنڌيءَ ۾ خط لکندو هوس ۽ رياض مونکي اردوءَ ۾ خط لکندو هو. رياض سنڌي جي بدران اردو ميڊيم ۾ پڙهيو هو.
انهن ڏينهن مون ٻين ڪتابن سان گڏ ”ملير ڊائجسٽ“ جا ڪجهه پرچا به پڙهيا هئا. ملير ڊائجسٽ چاچا عبدالغفور ميمڻ (عين غين سنڌي/ الستي) شايع ڪندو هو، جنهن ۾ قومپرستيءَ کي اُڀارڻ لاءِ ڪيترائي سلسلا جهڙوڪ: ’سونن نالن وارو دستاويز‘ ۽ ’سنڌي ٻوليءَ جو قسم نامون‘ هلندا هئا ۽ ان کانسواءِ هڪ ڪالم ’سنڌي ٻوليءَ کي للڪار‘ به ڇپجندو هو. چاچا عبدالغفور ملير ڊائجسٽ شايع ڪرڻ سان گڏ هلڪي ڦلڪي گذاري لائق ٺيڪيداري به ڪندو هو. رسالن جا ڪجهه چاچا جي حيدرآباد واري گهر جي هڪ ڪنڊ ۾ پيل شيشن ڀڳل ڪٻٽ ۾ پيل هوندا هئا. ان وقت چاچا شمس الدين ۽ چاچا عبدالغفور الستي گڏ رهندا هئا. جڏهن سيف الدين ۽ رياض اسڪول ويندا هئا ته پوءِ آئون ڪٻٽ ڦلهوري اهي رسالا ۽ ٻيا ڪتاب ڪڍي ويٺو پڙهندو هوس. ملير ڊائجسٽ جي مٿين سلسلن، ڪهاڻين، مضمونن ۽ شعرن، جن ۾ قومپرستيءَ جو پرچار ڪيل هوندو هو، منهنجي ذهن تي تمام گهڻو اثر ڪيو. پوءِ جڏهن چاچا عبدالغفور الستيءَ کي ڊي. پي. آر تحت گرفتار ڪيو ويو ۽ مٿان وري ذوالفقار علي ڀٽي جي حڪومت سنڌي رسالن ۽ ڪتابن جي مٿان پابندي مڙهي ڇڏي ته ملير ڊائجسٽ به پابنديءَ هيٺ آيو. ملير ڊائجسٽ تي پابندي پيئي ته هڪ لحاظ کان چاچا عبدالغفور وانڌو ٿي ويو ۽ وٽس ڪم ڪار ڪوبه نه هو ۽ انهن ئي ڏينهن هو ذوالفقار علي ڀٽي جو صلاحڪار پير علي محمد راشديءَ سان وڃي مليو، جنهن کيس پاڪستان نيشنل سينٽر جو ڊائريڪٽر جنرل ڪري، اسلام آباد ۾ مقرر ڪيو. چاچا عبدالغفور الستي کي اسلام آباد ۾ نوڪري ملي ته هو ٻارن سميت اسلام آباد شفٽ ٿي ويو.
آئون ۽ رياض هڪٻئي کي خطن ۾ الائجي ڇا ڇا لکندا هئاسين. دنيا جهان جون ڳالهيون ۽ حال احوال، هڪ ڀيري مون رياض کي خط لکيو ته، ’تون مونکي سنڌي ۾ خط لکندو وڃ، نه ته آئون توکي خط جو جواب نه ڏيندس‘. مون کيس اهو به لکيو ته مون کي ’اردو‘ کان نفرت آهي. پوءِ هو مونکي ڀڳل ٽٽل سنڌيءَ ۾ خط لکندو هو. پوءِ نيٺ هڪ ڀيري مونکي لکيائين ته، ”کيس به اردوءَ کان نفرت آهي، هاڻ هو سنڌي ٻوليءَ سان پيار ٿو ڪري.“ سندس اهو خط اڄ به مون وٽ محفوظ آهي.
هاڻ سمجهي ويو آهيان ته ڪنهن به ٻوليءَ کان نفرت تڏهن ٿيندي آهي، جڏهن ان ٻولي ڳالهائيندڙن جو ڪردار سامهون ايندو آهي. اردو ٻولي پاڪستان جي هڪ مخصوص انگ جي زبان آهي. پر حڪمران طبقي اُن کي پاڪستان جي قومن جي مٿان زوريءَ مڙهيو، جنهن جي نتيجي ۾ مشرقي پاڪستان ۾ هنگاما ٿيا، ڪيترائي شاگرد شهيد ٿيا. ان ’بنگله ڀاشا آندولن‘ اڳتي هلي ’بنگلاديش‘ جي تحريڪ کي جنم ڏنو. سنڌ ۾ رهندڙ اردو ٻولي ڳالهائيندڙن ڪڏهن به سنڌي ٻولي ۽ ڪلچر کي اختيار نه ڪيو، الٽو سندن رويو سدائين سنڌين جي خلاف رهيو. سنڌي ٻولي بل کانپوءِ رئيس امروهوي، جنگ اخبار ۽ اردو دان طبقي جي ڪردار تي گهڻو ڪجهه لکجي چڪو آهي. حقيقت ۾ ان بل ۾ اردو ٻوليءَ کي ڪوبه نقصان نه هو، پر رئيس امروهوي، جيڪو پوءِ ’خوني کڳي‘ جي نالي سان مشهور ٿيو، تنهن جي چؤسٽي ’اردو کا جنازہ ہے ذرا دھوم سے نکلے‘ سنڌ ۾ لساني فسادن جي باهه ٻاري ڇڏي ۽ ڪيترائي سنڌي شهيد ڪيا ويا.
انهن ڳالهين جو اثر سنڌي اديبن جي لکڻين تي رهيو ۽ اهڙيون لکڻيون ’ملير ڊائجسٽ‘ ۾ به ڇپجنديون هيون. جيڪي مون پڙهيون ۽ انهن جو مون تي اثر هو. ’ملير ڊائجسٽ‘ جو قومي سجاڳي پيدا ڪرڻ جي حوالي سان وڏو ڪردار رهيو آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته عبدالغفور الستي جي پسمنظر ۾ هليو وڃڻ سبب اسان جا اڪثر محقق سهڻي، روح رهاڻ، مارئي وغيره بابت ته پيا لکندا هئا پر ’ملير ڊائجسٽ‘ جو ذڪر گم هوندو آهي.
جڏهن چاچا عبدالغفور الستي، اسلام آباد ۾ پنهنجي نوڪريءَ جو مدو پورو ڪري واپس وريو ته هن ڪراچيءَ ۾ ’گلشن اقبال‘ ۾ رهائش اختيار ڪئي، جيڪا جڳهه پڻ چاچا شمس الدين جي هئي. ڪنهن مونکي ٻُڌايو هو ته چاچا شمس الدين اهو پلاٽ بابا جي نالي خريد ڪيو هو. پوءِ ان تي جاءِ جوڙيائين. ان جاءِ تان به چاچا عبدالغفور الستيءَ جو ڊگهي عرصي تائين چاچا شمس الدين سان ڦڏو رهيو. اتي رهڻ دوران به منهنجي ۽ رياض جي پاڻ ۾ خط و ڪتاب ٿيندي رهندي هئي. آئون جڏهن گرمين جي وئڪيشن ۾ ڪراچي ويندو هوس ته رياض ڏاڍو خوش ٿيندو هو ۽ اسين ڪلاڪن جا ڪلاڪ ويٺا ڪچهري ڪندا ۽ شطرنج راند کيڏندا هئاسين. مونکي شطرنج راند رياض سيکاري.
ڪراچيءَ ۾ ڪڏهن ڪڏهن صبح جو سوير آئون ۽ رياض گهران نڪري، بس ۾ چڙهي سڌو ڪياماڙي هليا ويندا هئاسين. مونکي سمنڊ ڏسڻ جو ڏاڍو شوق هوندو هو ۽ اُتي سمنڊ جي ڪناري ويٺا سمنڊ جي ايندڙ ۽ ويندڙ لهرن کي ڏسندا هئاسين ۽ انهن لهرن ۾ لڙهي آيل ڪوڏ ۽ سُپون ميڙيندا هئاسين، اسان وٽ گهر ۾ مختلف قسم جي سپين ۽ ڪوڏن جو ججهو ذخيرو گڏ ٿي ويو هو. اتان واپس ورندي صدر ايندا هئاسين. ائين مون ۽ رياض پيرين پنڌ ڪراچي جي خوب لتاڙي. ايم. اي. جناح روڊ تي اسان شيخ غلام علي اينڊ سنز جي دوڪان تي ويندا هئاسين ۽ اُتان ڪتاب وٺندا هئاسين. ان دور جي خريد ڪيل ڪتابن مان ڪيترائي ڪتاب اڃا تائين مون وٽ موجود آهن. شام جو وري، گهر جي سامهون واري گهٽيءَ ۾ پيل ڊنگهرن جي هيٺان ٽڪليون ڳولهيندا هئاسين. اسان وٽ ملڪي ۽ غير ملڪي ٽڪلين جو پڻ هڪ وڏو ذخيرو هوندو هو. هڪ ڀيري اُتان ئي مون هڪ سڪو لڌو، جيڪو گڏيل هندستان جي دور جو هو. سڪي جي مٿان راڻي وڪٽوريه جي تصوير اُڪريل هئي ۽ سن 1902ع لکيل هو. اهو سڪو پنجن پئسن جو هو، جيڪو ڪافي وقت مون وٽ سنڀاليل هو، پوءِ الائجي ڪيڏانهن گم ٿي ويو.
حيدرآباد ۾ جڏهن سيف ۽ رياض اسڪول مان موٽندا هئا ته پوءِ ماني کائي سُمهڻ جو بهانو ڪري، پوئين در مان نڪري ويندا هئاسين ۽ پوءِ اسان جي رولاڪي شروع ٿي ويندي هئي. سيف الدين کي ڪرڪيٽ ۽ ڪشتي راند ڏسڻ جو وڏو شوق هوندو هو. ٽي. وي تي ڪرڪيٽ يا ڪُشتي ايندي هئي ته سيف بلڪل ٽي. وي جي اڳيان هڪ ڏيڍ فوٽ جي فاصلي تي ڪرسي وجهي ويهندو هو ۽ هو راند ڏسڻ ۾ ايترو ته محو ٿي ويندو هو، جو هٿن سان ويٺو اشارا ڪندو هو. آئون ۽ رياض، ڪُشتي، ڪرڪيٽ ۽ ٽي. وي کان وڌيڪ سيف جي هٿن جا اشارا ڏسندا ۽ ان کي کِلندا هئاسين. اتفاق سان جيڪڏهن سيف اسان کي مٿس کِلندو ڏسندو هو ته پوءِ ڪاوڙ ۾ اچي اسان کي ڪشتي واري اسٽائيل ۾ ٺونشا هڻندو هو ۽ اسين ٻيئي اُٿي ڀڄندا هئاسين.
چاچا شمس ٽي يا چوٿين هفتي پنهنجي جيپ ۾ دڙي ايندو هو ته ساڻس گڏ سيف الدين ۽ رياض به ايندا هئا، پوءِ ته اسان ٽنهي جي ڄڻ عيد ٿي ويندي هئي. هنن جي ايندي ئي اسان جو پهريون ڪم هوندو هو محمودا ۾ وهنجڻ. جتي اسان سان گڏ اڪرم، خليل ۽ وزير شيدي به شامل ٿي ويندا هئا. اڪرم بُت ۾ ڀريل هوندو هو ۽ هروڀرو به معتبر بنجڻ ۽ اسان تي رعب رکڻ جي ڪوشش ڪندو هو. کيس خليل (جنهن کي اسين ڪڏهن ڪڏهن ”ماڪوڙي پاءُ پڪو“ به چوندا هئاسين) ۽ سيف ڏاڍو تنگ ڪندا هئا ۽ هو انهن کي ڊوڙائيندو هو. باقي آئون ۽ رياض ڪپر تي پاڻيءَ ۾ اڌ ٻاهر ۽ اڌ اندر ويٺا پاڻ ۾ سُر ٻُر ڪندا هئاسين. ڪنهن ڪنهن مهل هو ٽيئي گڏجي اسان ٻنهي کي گهيلي اندر پاڻيءَ ۾ کڻي ويندا هئاسين ۽ پوءِ اسين کين ڊوڙائيندا هئاسين.
چاچا شمس الدين اڪثر شام جو واپس حيدرآباد ورندو هو. رات جو اسان جي گهر ۾ ڇَڙيل ڳاڙهن چانورن جو ڀت رڌبو هو، جيڪو امان اسان ٽنهي کي ڌار ڌار ٿالهين ۾ وجهي، انهن جي مٿان مکڻ جو وڏو چڪو رکي ڏيندي هئي ۽ اسين اهو مکڻ ۽ ڀت کائيندا هئاسين. اهو مکڻ نانيءَ جي ڳئون جي کير جو هوندو هو. ناني جي ڳئون جا ڪيترائي دلچسپ قصا آهن. جڏهن چاچا عبدالغفور، نوڪريءَ جي سلسلي ۾ اسلام آباد رهندو هو ته جيجي زينب، امان کي لکيل خط ۾ هڪ ڏاڍو دلچسپ جملو لکيو هو، اهو خط مون امان کي پڙهي ٻُڌايو. جيجيءَ لکيو هو، ”اسان جي فليٽ جي پويان ايڏو ته گهڻو گاهه آهي، جو اتي امان جي ڳئون مهينا چري، تڏهن به گاهه نه کٽي.“
حيدرآباد ۾ چاچا شمس الدين جي گهر کان فرلانگ کن پري پبلڪ اسڪول هو، جتي سيف الدين پڙهندو هو. شام جو اسين اُتي گهمڻ ويندا هئاسين. اسڪول جو باغيچو ۽ ان جي خوبصورتي ڏسي آئون حيران ٿي ويندو هوس ۽ اهو سوچي ڊڄندو به هوس ته متان اسڪول جو چوڪيدار مونکي ٻهراڙيءَ جو ٻار سمجهي، جلهي ويهاري نه ڇڏي. اهڙو ڊپ مونکي اڪثر سيف الدين منهنجا ڪپڙا ڏسي به ڏياريندو هو. کيس سٺا ۽ ٽيڊي ڪپڙا پاتل هوندا هئا ۽ مونکي اهي ئي وڏن کيسن وارا ڄٽڪا ڪپڙا.
سيف الدين ۽ رياض سان منهنجي اها دوستي سالن تائين هلي. پوءِ وقت گذرڻ سان گڏ، سيف الدين اڳيان پڙهندو ويو. انجنيئر ٿيو، وقت گذرڻ سان گڏ، اسٽيٽس به بدلبو ويو، جذبا به ٿڌا ٿيندا ويا، اسٽيٽس بدليو ته دوست به بدلجي ويا. هاڻ ته بس ڪنهن شادي مُرادي يا ڪڏهن اتفاق سان ڪٿي گڏبا آهيون ته سيف الدين اڌ هٿ ڏيئي هليو ويندو آهي.
کس پايمال آفت فرسودگی مباد
دیروز ریگ باویہ آئیند خانہ بود
]خدا جي حضور ۾ دعا آهي ته ڪوبه انسان وقت جي هٿان پائمال نه ٿئي. ڏسو، ڪالهه رڻ جي واريءَ اسان جي آئيني خاني جي جڳهه سنڀالي ورتي.[
سيف الدين جي حوالي سان اڳتي به ذڪر ايندو رهندو، پر هت ٻه ڳالهيون لکي ذڪر کي اڳتي ڌڪينداسين. اها 1990ع جي ڳالهه آهي. حيدرآباد ۾ لساني جهڳڙا زورن تي هئا. انهن ڏينهن آئون ’عبرت‘ ۾ ڪم ڪندو هوس، جنهن جي سب آفيس گلستان سجاد ۾ هئي. آئون آفيس مان نڪري دڙي وڃڻ جي لاءِ قاسم چوڪ وٽ بيٺس، جيئن اتان ڪا گاڏي، رڪشو ڪري يا لفٽ وٺي گدو چوڪ وڃان، پوءِ اتان ڪنهن نموني ٺٽي وڃان ۽ اتان دڙي. ماحول ۽ حالتون ايتريون ته خراب هيون، جو اُتي چوڪ تي بيٺل پوليس وارا به مونکي بار بار اُتان هليو وڃڻ جو چئي رهيا هئا. آئون ڪنهن سواريءَ جي انتظار ڪندو رهيس، ايتري ۾ مون پريان پٺاڻ ڪالوني وٽان سيف کي پنهنجي ڪار ۾ ڀاڀي ڪونجَ سان گڏ ايندي ڏٺو، کيس ڏسي منهنجي پيٽ ۾ ساهه پئجي ويو. هو به اهوئي روڊ وٺي وڃي رهيو هو، جيڏانهن منهنجي منزل هئي، مون اهوئي سمجهيو ته هو مونکي ڏسي ڪار ضرور روڪيندو ۽ هن مونکي ڏٺو ۽ سلام ڪيو، پوءِ ان ئي اسپيڊ سان اڳتي نڪري ويو. سندس ان بي رُخيءَ سبب مون تي جيڪا گذري، سان آئون ئي ٿو ڄاڻان.
تازو، ڪنڌرا جي هڪ شاعر حسين جاگيراڻي، جيڪو سنگراش جي نالي سان شاعري ڪندو آهي. مونکي فون ڪئي ته تنهنجو ماسات سيف الدين ميمڻ، منهنجو بالا آفيسر آهي، کيس چئي منهنجي بدلي ڪرائي. آئون سندس ڳالهه ٻُڌي ٿورو پريشان ٿي ويس، جو مونکي پڪ نه هئي ته ڪو سيف الدين مونکي ريسپانس ڏيندو. بهرحال، کيس مايوس ڪرڻ مناسب نه سمجهيم ۽ هائو ڪيم. ۽ ڪٿان سيف جو موبائل نمبر هٿ ڪري، کيس فون ڪيم ۽ حسين جاگيراڻي سنگتراش بابت پارت ڪئيمانس. مونکي چيائين ته ٻن ڏينهن کان پوءِ مون وٽ موڪلينس. مون سنگتراش کي چيو، ٻن ڏينهن کان پوءِ هو ويو ته کيس ٺپ جواب ڏيئي ڇڏيائين. سنگتراش مونکي ٻُڌايو، مون وري سيف کي فون ڪئي ۽ بار بار ڪئي پر هن اٽينڊ نه ڪئي.
وقت گذرڻ سان گڏ گهڻو ڪجهه بدلجي ٿو وڃي.
سيف الدين جي ڀيٽ ۾، رياض سان وري به ڪنهن نه ڪنهن نموني رابطو رهندو اچي، هو پنهنجي طبيعت ۾ مست ملنگ ماڻهو آهي. انجنيئرنگ جي ڊگري ورتائين، پر نوڪري نه ڪيائين ۽ نه وري اڄ ڏينهن تائين شادي ڪئي اٿس. پنهنجي مستيءَ ۾ مست ۽ خوش، چاچا الستيءَ کان پوءِ الست کي عملي طور رياض ئي سنڀاليندو اچي.
•
هتي آئون چاچا شمس الدين ميمڻ بابت لکڻ ضروري ٿو سمجهان. ڇاڪاڻ ته چاچا شمس جو نه رڳو منهنجي زندگي، پر اسان جي سڄي گهر ۽ آس پاس جي مٽن مائٽن تي به تمام گهڻو اثر رهيو آهي ۽ مون کان جيڪڏهن ڪير پُڇي ته تو پنهنجي سانڀر ۾ ڪو فرشتي صفت انسان ڏٺو؟ ته آئون بنا هٻڪ جي ’چاچا شمس الدين ميمڻ‘ جو نالو کڻان.
جيئن اڳيان ذڪر ڪري آيو آهيان ته چاچا شمس الدين منهنجو سڳو چاچو نه پر بابا جو ماسات آهي. پر هن جو رويو بابا سان ڀاءُ جهڙو ئي رهيو ۽ هو بابا کي ”ادا هاشم“ چئي سڏيندو هو. پاڻ اريگيشن کاتي مان چيف انجنيئر ٿي رٽائرڊ ٿيو. انجنيئري کاتو پاڻ وٽ شهنشاهه کاتو آهي. رشوت ۽ ٻين ذريعن مان وڏو پئسو ٺاهيو وڃي ٿو، هڪ ڀيري ڪچهري ڪندي چاچا شمس الدين مونکي ٻُڌايو ته، ”آئون جنهن کاتي ۾ نوڪريءَ ۾ هئس، اُتي رشوت جو پئسو جام هو ۽ آئون به ان سسٽم جو حصو هئس، پر مون ٻين جي ڀيٽ ۾ گهٽ رشوت کاڌي ۽ ڪوشش ڪئي ته ڪم ٺيڪ ٿين، جيئن عام ماڻهن جو نقصان گهٽ ٿئي.“
مونکي ياد آهي، ننڍو هوس ته ڏسندو هوس ته پاڻ جڏهن به دڙي ايندو هو ته ڪيترائي ماڻهو، جيڪي ضرورتمند هوندا هئا، سندس اچڻ جو ٻُڌي اچي گڏ ٿيندا هئا (انهن ڏينهن پاڻ اڃا ايس. ڊي. او هئا) ۽ پنهنجا ڪم ڪاريون ۽ ضرورتون سندس اڳيان بيان ڪندا هئا ۽ هو سندن کُلي دل ۽ کليل هٿ سان مدد ڪندو هو. آئون اهو به ڏسندو هوس ته اسان جي گهر به ڪيتريون ئي مايون اينديون هُيون ۽ پُڇنديون هيون ته ”حاجي شمس الدين ڪڏهن ايندو؟“ انهن مان ڪي جيڪي صفا ضرورتمند هونديون هيون، ته اهي پنهنجون ضرورتون ۽ مجبوريون ناني ۽ امان جي اڳيان رکنديون هُيون ۽ هو وري سندن اهي گهُرجون جيجي بچل تائين پهچائينديون هيون ۽ جواب ۾ چاچا انهن کي مدد طور ڪجهه نه ڪجهه ڏياري موڪليندو هو.
هونئن ته دڙي ۾ ڪيترائي وڏا ماڻهو ۽ آفيسر ٿيا. پر مون جيترا ماڻهو چاچا وٽ ايندي ڏٺا، اوترا ٻين وٽ نه. هونئن به ماڻهو انهن وٽ ئي ويندا آهن، جتي سندن عرض اگهائبو آهي.
چاچا شمس پنهنجن سڀني ڀائرن، ڀيڻ ۽ اولاد جي مٿان به هٿ رکيو. چاچا شمس الدين کي چار ٻيا ڀائر ۽ هڪ ڀيڻ هئي. ڀائرن ۾ محمد ابراهيم وڪيل، عبدالغفور الستي، جيڪي کانئس وڏا هئا ۽ چاچا احمد (جنهن کي چاچا ابوني سڏيندا هئاسين) ۽ چاچا حسن کانئس ننڍا هئا. چاچا حسن مجذوب هو، نه ڪنهن جي ٻيءَ ۽ نه ٽيءَ ۾، ۽ خديجه، جنهن کي اسين سڀ پڦي خطو سڏيندا هئاسين، سڀني ڀائرن جي اڪيلي ڀيڻ هئي.
چاچا شمس الدين انهن سڀني جي ٻارن کي پڙهڻ ۾ مدد ڪئي، جنهن جي نتيجي ۾ ڪي انجنيئر ٿيا ته ڪي ڊاڪٽر. چاچا الستي جنهن جو پنهنجي اولاد ڏانهن ڌيان نه هوندو هو، ان کي نه رڳو ڊگهو عرصو پاڻ سان گڏ رهايو، پر سندس هڪ ڌيءَ ڊاڪٽر نورجهان، ٻن پُٽن ادا ڊاڪٽر نياز احمد ۽ رياض احمد کي پڙهڻ ۾ به مدد ڪئي. ادا ڊاڪٽر نياز احمد ته رهندو ئي چاچا شمس وٽ هو ۽ چاچا کيس پنهنجي اولاد وانگر پاليو، کيس پڙهايو ۽ پنهنجي وڏي نياڻي ادي رضوانه کيس نڪاح ۾ ڏني. ادا نياز صفا مولائي مڙس هو، پيءُ جي توجهه نه هئڻ سبب اندران ئي اندران ڪيترين ئي محرومين جو شڪار هئڻ سبب سندس گهڻين شين ڏانهن ڌيان نه هو. ڊاڪٽر هوندي به، ڄمي ڊاڪٽري نه ڪيائين. سندس زندگيءَ ۾ به چاچا جو مٿس هٿ هوندو هو ۽ گذاري وڃڻ کانپوءِ ته هونئن ئي ادا نياز احمد جي ٽنهي ٻارن جي سارسنڀال ۽ پڙهائي ۽ شادي مُرادي چاچا شمس ئي پنهنجي ذمي کنئي.
خود آئون، جيڪڏهن پويان مُڙي ڏسان ٿو ته چاچا شمس الدين جون اسان تي وڏيون مهربانيون رهيون. پاڻ امان کي چيو هئائين ته هو چاهي ٿو ته آئون پڙهي ڊاڪٽر ٿيان ۽ منهنجي پڙهائيءَ جو سڄو خرچ پاڻ ئي ڀريندو. پر آئون پنهنجي محرومين جي ڪري پڙهي نه سگهيس. منهنجي ننڍي ڀيڻ ياسمين کي به چاچا شمس الدين ئي پڙهايو، پوءِ جڏهن منهنجي نياڻين پارس ۽ امرتا مئٽرڪ پاس ڪئي ته چاچا شمس الدين جي زور ڀرڻ ۽ همٿائڻ تي کين زبيده ڪاليج ۾ داخلا وٺي ڏنم ۽ انهن جي پڙهائيءَ جو خرچ در ماهه چاچا ئي ڀريو، مون رڳو سندن خرچي ۽ ٻيو هلڪو ڦلڪو خرچ ڀريو.... پوءِ جڏهن منهنجي ٻنهي نياڻين جي سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ داخلا ٿي ته انهن مان هڪ جو خرچ چاچا ئي ڀريو.
ناني ڌنيٰ، جيڪا چاچا جي سَسُ هئي، پر چاچا شمس الدين کيس سڳي ماءُ جيان سنڀاليو. سندس بيماري سيماري ۽ کاڌي پيتي جو سڄو ذمون چاچا جي مٿان ئي هو، جيتوڻيڪ نانيءَ جو ڀائيٽو سيٺ جمن مرحوم، جيڪو منهنجي وڏي ڀيڻ ادي عزيزان جو گهر وارو هو ۽ دڙي جي وڏن سيٺين مان هو، پر ناني چاچا شمس وٽ ئي رهي ۽ کيس سدائين دعائون ڪندي هئي.
امان کي به سڄي زندگيءَ جيجيءَ ڀانيو. کيس مهيني سر مهيني، مخصوص پئسا ڏيندي هئي ۽ بيماري سيماريءَ ۾ پڻ مدد ڪندي هئي.
آئون پهريون ڀيرو ڪراچي تڏهن ويو هوس، جڏهن چاچا شمس الدين پهريون ڀيرو حج تي ويو هو. اهو شايد 73-1972ع جو سال هو. آئون به بابا سان گڏجي چاچا کي جهاز ۾ چاڙهڻ ويو هوس. ان وقت منهنجي عمر ڏهه يارهن سال هئي. اسين ڪيترائي مائٽ، جن ۾ خانصاحب محمد يوسف، سندس ڀاءُ سيٺ عبدالله عرف حاجي بلا، چاچا ڪريم بخش عرف چاچا ڪرو هن وقت مون کي ياد ٿا اچن. ڪراچي وڃڻ جي لاءِ اسين صبح جو سوير پنجين واري بس ۾ چڙهي ڪراچي روانا ٿياسين. اسان جي رهائش بمبئي هوٽل آءِ.آءِ چنڊريگر روڊ ۾ هئي، منهنجي خيال ۾ هوٽل ۾ سڀني مائٽن جي رهائش ۽ ماني ٽڪيءَ جو خرچ چاچا شمس الدين ئي ڀريو هو.
ڪراچي پهچي منهنجو وات ئي ڦاٽي ويو، وڏا وڏا روڊ، انهن تي قطار ۾ هلندڙ گاڏيون، روڊن جي پاسن کان بنگلا ۽ انهن جي ٻاهران ننڍا باغيچا ۽ وڻڪاري، بجلي ۽ ٻيو گهڻو ڪجهه منهنجي لاءِ حيرت جو جهان هو. اسين تين هٽي اسٽاپ تي لٿاسين. ان وقت ڏينهن جو هڪ سوا ٿيو هو، پهرين اسان سڀني اُت هڪ هوٽل ۾ ماني کاڌي، پوءِ رڪشائن ۾ چڙهي بمبئي هوٽل پهتاسين، ان وقت ڪراچي جي جيڪا مون کي سڀ کان اهم ۽ چٽي يادگيري آهي، اها ٽرام جي آهي. ان وقت اڃا ڪراچي ۾ ٽرامون هلنديون هيون. مون جڏهن ٽرامن ۾ ماڻهن کي چڙهندي ۽ لهندي ڏٺو ته حيران ٿي ويو هوس. ڪراچي ۾ اهو ٽرام سسٽم 30 اپريل 1975ع تي ختم ڪيو ويو.
ڪراچي ۾ ٽرام هلائڻ جي رٿ 1881ع ۾ ”ڪراچي ميونسپل“ جي هڪ انجنيئر ”جيمس اسٽريجن“ تيار ڪري لندن موڪلي، جيڪا 1883ع ۾ بمبئي حڪومت منظور ڪئي ۽ ٽرام وي ايڪٽ پاس ڪيو. سنڌ اُن وقت بمبئي پريذيڊنسيءَ جو حصو هئي. جنهن کانپوءِ ٽينڊر گهرايا ويا ۽ لندن جي هڪ فرم ”ايڊورڊ ميٿيو“ جو ٽينڊر منظور ٿيو ۽ 20 اپريل 1885ع تي سنڌ جي ڪمشنر ”هينري ارسڪن“ ڪراچي ۾ ٽرام وي نظام جو افتتاح ڪيو. ٽرام کي پهرين ڪوئلي جي انجڻ سان هلايو ويندو هو. پوءِ انجڻين جي گوڙ سبب شهرين جي احتجاج کي مدنظر رکي ٽرامن جون انجڻيون ختم ڪري ٽرامن کي گهوڙن سان ڇڪڻ جو سلسلو شروع ڪيو ويو. اڳتي هلي 1909ع ۾ گهوڙن جي بدران پئٽرول انجڻيون لڳايون ويون. ورهاڱي کانپوءِ 1948ع ۾ محمد علي نالي هڪ شخص ٽرام وي سسٽم خريد ڪري هلائڻ شروع ڪيو. ان محمد علي جون بسون به ڪراچي ۾ هلنديون هيون.
ٻيو ڀيرو جيڪو ڪراچي وڃڻ مون کي ياد آهي، اهو تڏهن جڏهن چاچا شمس الدين ٻيو ڀيرو حج تي ويو. هن ڀيري هو پاڻ سان گڏ جيجي بچل، ناني ڌنيٰ، سندس ماءُ ڏاڏي حڪيمان، ڀيڻ پڦي خطو، ڀيڻج حاجي اشرف يعني پڦي خطو جو پُٽ، ۽ حاجي بلا (سيٺ عبدالله) به وٺي ويو. تڏهن به کين حج تي روانو ڪرڻ جي لاءِ دڙي مان مائٽن (مردن توڙي عورتن) جو هڪ وڏو ڊنبلو هڪ ڏينهن اڳ دڙي مان سيٺ حاجي جمن جي بس ۾ چڙهي ڪراچي روانو ٿيو. سيٺ حاجي جمن چاچا جن جو سُوٽ يا ماسات هو. سندس ڪراچي روٽ تي بسون هلنديون هيون. ۽ دڙي ۾ هڪ وڏي رائس مل به هئي. سيٺ صاحب ڪراچي مان مهاجرن مان عشق جي شادي ڪئي هئي، ان وقت سندس وڏي ڀل ڀائي هئي. پوءِ ته وري اهڙو ٽُٽو جو... خدا شل ڪنهن جو زوال نه آڻي.
اهي سڀ مائٽ ڪراچي ۾ سيٺ حاجي جمن جي جاءِ ۾ رهيا. جيڪو فليٽ ٽائپ هو. سيٺ صاحب جو اهو گهر چاڪيواڙي ۾ هو. ان گهر جي ڪٻٽن ۾ سيٺ صاحب جي هلندڙ بسين جون ٽڪيٽون رکيل هيون، ۽ اسان ٻارن انهن ٽڪيٽن جي جيڪا تباهي ڪئي، اها ڏسڻ وتان هئي ۽ اسان جي وڃڻ کانپوءِ حاجي جمن صاحب ضرور منهن مٿو پٽيو هوندو. ان وقت بسين جا ڪنڊيڪٽر ٿيلهو ڳچيءَ ۾ پائي، پسئنيجرن کان ڀاڙو وٺي کين ٽڪيٽون ڏيندا هئا ۽ ٽڪيٽ چيڪر وري اوچتو انهن ٽڪيٽن جي چيڪنگ ڪندا هئا.
رات اُت رهي، صبح جو سوير ايئرپورٽ روانا ٿياسين، ان وقت ايئرپورٽ ڪراچي کان گهڻو ٻاهر هو ۽ اڃا ان جي آسپاس ڪا آبادي نه ٿي هئي. اسان جي لاءِ ايئرپورٽ به هڪ عجب جهڙي ڳالهه هئي ۽ جهاز پڻ. ان وقت ايئرپورٽ ايڏو وڏو نه هو. آئون ۽ رياض ڪيترن ئي ڏينهن تائين ايئرپورٽ ۽ جهازن بابت ٻاراڻي قسم جون ڳالهيون ڪندا رهياسين.
*
برطانيا جو اڳوڻو وزيراعظم سر ونسٽن چرچل بي حد ڏاهو انسان هو، سندس ڪيتريون ئي ڳالهيون ۽ چوڻيون ماڻهوءَ جو دماغ ئي ڦيرايو ڇڏين. سندس اهڙي ئي هڪ هڪ چوڻي آهي ته، ”نڪا دائمي دوستي آهي ۽ نه وري دائمي دشمني، دائمي رڳو مفاد ئي آهن.“ چرچل جي ان چوڻيءَ کي مون پهريون ڀيرو حقيقي روپ ۾ تڏهن ڏٺو، جڏهن چاچا شمس الدين 2003ع جي عام چونڊن ۾ پيپلز پارٽي جي ٽڪيٽ تي سجاول- ميرپور بٺورو (پي ايس 86) تان صوبائي اسيمبليءَ جي لاءِ اميدوار بيٺو. انهن چونڊن ۾ چاچا جو بيهڻ ۽ کيس پي. پي جي ٽڪيٽ ملڻ خود حيرت ۾ وجهڻ جهڙي ڳالهه هئي. چاچا شمس الدين جي اميدوار ٿيڻ کان اڳ ان تڪ تي جن اميدوارن جا نالا ٻُڌڻ ۾ پي آيا، سي سڀ کُٽل کاتا ۽ ڇٽل ڪارتوس هئا ۽ عوام ۾ پڻ انهن جي ڪا ساک نه هئي. انهن مان هڪ وڏيرو احمد ميمڻ به هو، جيڪو 1984ع جي غير جماعتي چونڊن ۾ آزاد اميدوار طور پراڻي ۽ گهاگهه وڏيري رئيس مامون خان ملڪاڻيءَ کي شڪست ڏيئي ايم. اين. اي چونڊيو هو. جڏهن چاچا شمس الدين کي پي. پي اميدوار انائونس ڪري، ٽڪيٽ جاري ڪئي ته وڏيرو احمد ميمڻ جيڪو ٽڪيٽ جي آسري ۾ هو، تنهن پي. پي ڇڏي شيرازي گروپ ۾ شموليت اختيار ڪئي. مونکي ياد آهي ته جڏهن احمد ميمڻ ايم. اين. اي چونڊيو هو ته چاچا شمس الدين، سندس پنهنجي لطيف آباد واري بنگلي تي دعوت ڪئي هئي. اها دعوت مونکي ان ڪري به ياد آهي، جو اُن ۾ منهنجي پهريون ڀيرو ڊاڪٽر نجم عباسيءَ سان ملاقات ٿي هئي، انهن ڏينهن ئي چاچا شمس الدين جي وڏي پُٽ ۽ منهنجي ماسات سيف الدين جي ڊاڪٽر نجم عباسيءَ جي نياڻي ڪونج سان رشتي جي ڳالهه پڪي ٿي هئي.
ان حوالي سان ڏٺو وڃي ها ته پراڻن ناتن ۽ واسطن کي نظر ۾ رکندي وڏيرو احمد ميمڻ، چاچا شمس الدين جي مدد ڪري ها، پر مفاد هر واسطي ۽ لاڳاپي کان مٿي آهن. وڏيري احمد جي هاڻ پي. پي يا چاچا شمس الدين ۾ مفاد نه رهيا هئا. رڳو ايترو هجي ها ته به خير هو، پر چونڊن جي ڏينهن چاچا شمس الدين جڏهن ’نودو ٻارڻ‘ پولنگ اسٽيشن وزٽ ڪرڻ ويو ته وڏيري احمد ميمڻ جي پُٽن چاچا سان وڏي بدتميزي ڪئي ۽ کيس گارگند به ڪئي. وڏيري احمد ميمڻ جو هڪ پُٽ اقبال ميمڻ، 1984ع ۾ گورنمينٽ ڊگري ڪاليج ۾ اسان سان گڏ پڙهندو هو ۽ ڪاليج ۾ جڏهن غريب شاگردن کي زڪوات فنڊ مان اسڪالر شپ ڏني ويئي ته انهن غريب شاگردن ۾ وڏيري احمد جو پٽ اقبال ميمڻ به شامل هو.
خير، وڏيرو احمد ميمڻ ۽ سندس پُٽ ته هئا ڌاريان، جن جون مفادن سبب نه رڳو اکيون ٻُوٽجي ويون، پر منجهن سڃاڻپ به نه رهي، پر چاچا سان پنهنجن به ته گهٽ نه ڪئي، پولنگ واري ڏينهن صبح جو جڏهن چاچا اسان جي گهرن جي سامهون واري پولنگ اسٽيشن تي پهتو، جنهن جو پرزائيڊنگ آفيسر چاچا شمس جي ويجهي دوست سيٺ حاجي بلا (عبدالله) جو پُٽ طارق محمود هو، تنهن کي جڏهن چاچا چيو ته ”پُٽ! الله کي حاضر ناظر ڄاڻي مون سان وعدو ڪر ته ڪنهن به اميدوار جي ڌر نه ٿيندين.“ ته همراهه چاچا شمس تي اصل وهلورجي اُلرجي آيو.
انهن چونڊن ۾ چاچا جي پنهنجي وڏي ڪٽنب مان ڪنهن به مدد نه ڪئي، انهن ۾ چاچا جي سئوٽ ارباب غلام مصطفيٰ ميمڻ جي پٽ ارباب رميز الدين، سندس وڏو ڀائيٽو ارباب فيض محمد ميمڻ، سندس قريبي دوست حاجي خانصاحب يوسف ميمڻ جي پُٽن ۽ سندس ڀائيٽن به سندس بدران شيرازين جي مدد ڪئي. ٻيو ته ٺهيو، پر چاچا شمس الدين جو ڀائيٽو ۽ ناٺي عقيل احمد ميمڻ به شيرازين سان گڏ رهيو. تفو بر تو اي چرخ گردان تفو (اي گردش زمانه حيف اٿئي!) چاچا جڏهن نوڪريءَ ۾ هو ته سڀ همراهه سندس اڳيان پويان پيا ڦرندا هئا ۽ جڏهن رٽائرڊ ٿيو ۽ چونڊن ۾ بيٺو ته سڀ ڀڄي ويا ۽ سندس توهين ڪرڻ کان به نه مُڙيا. چاچا شمس الدين کي ان ڳالهه جو ڏاڍو ڏک ٿيو ۽ هو ڪيترو عرصو مٿن ڪاوڙيل رهيو ۽ پوءِ کين معاف ڪري ڇڏيائين. ۽ هاڻ تازو جڏهن 2013ع جي چونڊن ۾ ارباب رميز الدين ميمڻ کي پي پي پي ايم.اين.اي جي ٽڪيٽ ڏني ته چاچا وري به سڀ ڳالهيون وساري سندس مدد ڪئي.
چاچا شمس الدين کي پي. پي. پي کان ٽڪيٽ ارباب وزير احمد ميمڻ ڏياري. ۽ ارباب وزير ميمڻ قومي اسيمبليءَ جو اميدوار هو، سندس چاچا سان اهو طئي ٿيو ته سندس چونڊ مهم جو سڄو خرچ به چاچا شمس ئي ڀريندو. چاچا شمس جو اندازو هو ته چونڊن ۾ پندرهن ويهه لک خرچ ايندو، پر انهن چونڊن ۾ چاچا جو خرچ چاليهن لکن کان به مٿي آيو. ارباب وزير ميمڻ اڪثر چونڊون هارائيندو رهندو آهي. سندس باري ۾ عام طورتي اهو مشهور آهي ته سندس چونڊن کٽڻ کان وڌيڪ چونڊ خرچ جي نالي ۾ مالي مدد وٺڻ تي زور هوندو آهي ۽ پوءِ اها مليل مالي مدد چونڊ مهم تي خرچڻ بدران پاڻ وٽ رکي ڇڏيندو آهي. چونڊ مهم صحيح طريقي سان نه هلائڻ سبب ٻيو ته ٺهيو پر محترمھ بينظير ڀٽو جي شهادت کان پوءِ 2008ع ۾ ٿيل چونڊن ۾ پڻ کٽي نه سگهيو. چاچا شمس الدين ماضيءَ ۾ پڻ ارباب وزير ميمڻ جي چونڊن ۾ بيهڻ تي سٺي مالي مدد ڪندو هو.
چاچا شمس الدين جو چوڻ هو ته پاڻ انهن چونڊن ۾ ان ڪري بيٺو ته هن خذمت ڪرڻ جو جذبو رکيو ٿي، جيئن هو سنڌ اسيمبليءَ ۾ پهچي سنڌ جي پاڻي وغيره جي مسئلي تي ڀرپور آواز اُٿاري سگهي. مونکي خبر ڪونهي ته چاچا اُن خوشفهميءَ ۾ ڇو هو ته اسيمبليءَ ۾ پهچي هو سنڌ جي پاڻي وغيره بابت ڪو سٺو ڪردار ادا ڪري ٿي سگهيو، ڇو ته وفاقي سرڪار يعني اسٽيبلشمينٽ وٽ ته انهن اسيمبلين جي ڪا اهميت ئي ڪونهي. سنڌ، خيبر پختونخواه ۽ بلوچستان اسيمبليون ڪيترائي ڀيرا ڪالا باغ ڊيم جي رٿا کي ختم ڪرڻ جي قرارداد پاس ڪري چڪيون آهن، پر وفاقي سرڪار اهو منصوبو ختم ڪرڻ بدران اڃا تائين اتفاق راءِ جو راڳ آلاپينديون، اهو منصوبو ختم نه پيون ڪن.
چاچا کي انهن چونڊن ۾ ڪيترائي تجربا ٿيا، جيڪي سندس لاءِ حيرت جو سبب بڻيا. انهن مان هڪ تجربو ’عوامي تحريڪ‘ کان حمايت وٺڻ به هو. ان سلسلي ۾ پاڻ عوامي تحريڪ جي مرڪزي قائد محترم رسول بخش پليجي سان به مليو. پهرين ته هن مٿس چيف انجنئير هئڻ دوران سنڌ جي پاڻي وغيره جي حوالي سان مصلحت ڪرڻ وغيره جا الزام هڻي، حمايت کان انڪار ڪيو، پر پوءِ ڪجهه همراهه وچ ۾ پيا ۽ چاچا پاران پارٽي فنڊ ۾ ڏيڊ لک رپيا جمع ڪرائڻ تي حمايت جو اعلان ڪيو ويو.
چاچا شمس الدين، مرحوم ذوالفقار علي ڀٽي سان به پنهنجي ملاقاتن جي حوالي سان ڪيتريون ئي يادگيريون ٻُڌائيندو آهي. سندس چواڻي ته 1967ع ۾ پاڻ جڏهن ايس. ڊي. او هو ۽ ٺٽي جي دولهه دريا خان پل تي ڊيوٽي هئس، جيڪا ان وقت تعمير ٿي رهي هئي، انهن ڏينهن ملڪ جو صدر فيلڊ مارشل ايوب خان، چوهڙ جماليءَ ۾ رئيس محمد يوسف چانڊيي وٽ شڪار ڪرڻ آيو هو. ٻي ڏينهن کين اطلاع مليو ته ملڪ جو پرڏيهي وزير ذوالفقار علي ڀٽو ڪو خاص نياپو کڻي صدر صاحب سان ملڻ جي لاءِ اچي رهيو آهي، کيس وٽس پهچائڻ جو بندوبست ڪيو وڃي، اسين ٻيڙيون تيار ڪريو بيٺا هئاسين. ان وقت درياهه ٻيڙين ذريعي اُڪربو هو. ڏنل وقت کانپوءِ به ڪافي انتظار ڪرڻ جي باوجود به ڀٽو صاحب نه پهتوته آفيسر سڀ چوهڙ جمالي هليا ويا ۽ آئون به وڃڻ جي تيارين ۾ هوس جو ڀٽو صاحب به اچي پهتو. آفيسرن کي موجود نه ڏسي حيران ٿيو ۽ پوءِ ناراضگيءَ جو اظهار ڪيائين. مون کيس ٻُڌايو ته هو سڀ اوهان جو انتظار ڪري هليا ويا. وڌيڪ جيئن اوهان حڪم ڪريو. مونکي چيائين ته مونکي صدر صاحب کي اهم نياپو ڏيڻو آهي، سو تون مونکي چوهڙ جمالي پهچائي. اسين ٻيڙيءَ ۾ درياهه جي ٻي ڪنڌيءَ تي آياسين ۽ پوءِ مون جيپ ڊرائيور ڪري ذوالفقار علي ڀٽي کي چوهڙ جماليءَ پهچايو ۽ ان سفر دوران ڀٽو صاحب سڄي واٽ مون سان ڪچهري ڪندو هليو. چوهڙ جمالي صدارتي ڪئمپ پهتاسين ته ڀٽو صاحب جيپ مان لهي سڌو صدر ايوب سان ملڻ هليو ويو ۽ مونکي بيهڻ جو چيائين ته متان کيس واپس وڃڻ جي لاءِ سندس گاڏيءَ جي گهرج پوي، ڪافي دير کانپوءِ ڀٽو واپس آيو ۽ کيس وڃڻ جي اجازت ڏنائين، ڇو ته صدر ايوب ڀٽي صاحب جي اچڻ ۽ اهم نياپو ملڻ کان پوءِ شڪار جو پروگرام اڌ ۾ ڇڏي واپس وڃڻ جو فيصلو ڪيو ۽ ڀٽي صاحب به ساڻس گڏ وڃڻ جو فيصلو ڪيو.
شهيد ذوالفقار علي ڀٽو، پوءِ ايوب خان کان ڌار ٿيو ۽ پيپلز پارٽيءَ جو بنياد رکيائين ته چاچا شمس الدين جي ڀاءُ ارباب حاجي ولي محمد، چاچا جي چوڻ تي سندس پنهنجي دڙي واري بنگلي تي دعوت ڪئي، ڇو ته چاچا نوڪريءَ ۾ هئڻ سبب منظر تي اچي نٿي سگهيو. ان وقت چونڊون ٿي رهيون هيون. اُن دعوت دوران ڀٽي صاحب، چاچا کي چيو ته اوهان ڪو چڱو ماڻهو ڏيو ته ان کي هتان صوبائي اسيمبليءَ جي ٽڪيٽ ڏيان. چاچا پنهنجي وڏي ڀاءُ محمد ابراهيم وڪيل جو نالو ڏنو. ڀٽي صاحب جي دعوت کان پوءِ چاچا سڀني ڪٽنب جي ڀاتين جي گڏجاڻي ڪري سندس اڳيان ڀٽي صاحب جي مٿين آڇ رکي. بقول چاچا جي ته ”ارباب غلام دستگير ۽ ٻين سڀني چيو ته، اسانجا جمال خان لغاري سان پراڻا واسطا آهن. ڀٽي جو ساٿ ڏيڻ معنيٰ انهن سان ڦٽائڻ، سو اسين محمد ابراهيم جي حمايت نه ڪنداسين.“ خاندان وارا نه بيٺا ته اسان ڀٽي صاحب سان معذرت ڪئي ۽ ڀٽي صاحب صوبائي اسيمبليءَ جي سيٽ محمد خان سومري کي ڏني ۽ قومي اسيمبليءَ تي پاڻ بيٺو. سندس سامهون محمد يوسف، چانڊيو بيٺو. ۽ ذوالفقار علي ڀٽي، محمد ابراهيم کي پنهنجو چيف اليڪشن ايجنٽ مقرر ڪيو.“
حقيقت ۾ ڏٺو وڃي ته سياسي ميدان يا سياسي فيصلن ۾ ڪٽنب وارن ڪڏهن به چاچا جو ساٿ نه ڏنو. 1970ع ۾ به ائين ٿيو ته 2003ع ۾ به ائين. سياست ۾ هر ڪنهن جا پنهنجا مفاد آهن ۽ اڳ سياست ۾ موجود همراهه نه چاهيندو آهي ته ڪو ٻيو همراهه سياست ۾ اچي ۽ پنهنجا پير کوڙي.
ذوالفقار علي ڀٽي جي حوالي سان چاچا شمس الدين پنهنجون ساروڻيون ساريندي چيو ته، ”جڏهن ڀٽو صاحب اقتدار ۾ آيو ته ان وقت آئون ميرپورخاص ۾ ايس. ڊي. او هوس. پاڻ ميرپورخاص جي دوري تي آيو ته اسين سندس رسائي ۾ هئاسين. پاڻ جلسي کي خطاب ڪري جڏهن اريگيشن ريسٽ هائوس پهتو ته مونکي اُتي بيٺل ڏسي پڇيائين، ”ميمڻ تون هتي....؟“ چيومانس، ”سر منهنجي هت اوهان جي خدمت ۾ ڊيوٽي آهي.“ ڏاڍو خوش ٿيو ۽ اندر هليو ويو. واپس وڃڻ کان اڳ هن مونکي اندر گهرايو، خبر چار ورتائين ۽ ڪم ڪار جو پُڇيائين، ”مون سندس مهرباني مڃي ته سر اوهان جي دعا کپي.“
•
آئون پنهنجي سنگت ۽ اُٿي ويٺي جي ڪري چاچا شمس الدين وٽ ’ڪامريڊ‘ ليکبو هوس. نه رڳو چاچا وٽ، پر پنهنجي مرحوم ڀيڻويي سيٺ جمن وٽ به. هڪ ڀيري جڏهن منهنجي دوست موٽو مل ڪنول ڪوهستانيءَ منهنجي ڀيڻويي سيٺ جمن کي چيو ته، ”اوهان ته ٻه چار ڀيرا عمري تي ويا آهيو، ڪڏهن يوسف کي به موڪليو“ ته سيٺ جمن وراڻيو، ”يوسف ته ڪامريڊ ماڻهو آهي. عمرو ڪري ڇا ڪندو.“ هڪ ڀيري ته چاچا شمس الدين مونکي چيو، ”تنهنجي ته هاڻ دين تي هئڻ تي به شڪ اٿم.“ پاڻ مونکي سدائين نماز پڙهڻ جي لاءِ چوندو هو، چاچا جو واسطو تبليغي جماعت سان رهيو آهي، پر سچي ڳالهه اها آهي ته مون نه ڪڏهن ڪنهن جي چوڻ تي نماز پڙهي ۽ نه ئي وري ڪنهن کي خوش ڪرڻ خاطر. مون جڏهن به نماز پڙهي ته پنهنجي مرضيءَ سان ۽ پنهنجي اندر جي اُڌمي تي.
نماز زاهدان سجده سجود
نماز عاشقان ترڪ وجود
]زاهدن جي نماز ته رڳو سجدن تائين محدود آهي ۽ الله جي عاشقن جي نماز ته اُن جي راهه ۾ پاڻ کي مٽائڻ جو نالو آهي.[
مون پنهنجي ايران جي سفرنامي ”اڌ مهينو ايران ۾“ ۾ به اها ڳالهه بار بار ورجائي آهي ۽ هت به وري ان ڳالهه کي ورجايان ٿو ته، ”آئون ڪڏهن به ناستڪ يا الله جي وجود جو انڪاري نه رهيو آهيان. منهنجو دين، منهنجو ايمان شاهه لطيف وارو رهيو آهي. نبي ڪريمﷺ جي شخصيت منهنجي نظر ۾ عظيم انقلابي شخصيت رهي آهي، جنهن نه رڳو دور جاهليت ۾ ماڻهن جا ذهن بدلايا ۽ کين هڪ وڏي انقلاب لاءِ تيار ڪيو، پر اُن عظيم انقلاب جي اڳواڻي به ڪئي. پاڻ سڳورنﷺ جي سيرت تي ڪتابن جو مطالعو منهنجي پسند جو موضوع رهيو آهي. مون جڏهن ڊاڪٽر محمد حميد الله خان جو سيرت تي ڪتاب پڙهيو ته مونکي ڏاڍو وڻيو ۽ مون هڪدم ان جو سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو، جيڪو پوءِ سنڌيڪا اڪيڊميءَ پاران ”محمد رسول اللهﷺ “ جي نالي سان ڪتابي صورت ۾ ڇپيو، مون جڏهن اهو ڪتاب چاچا شمس الدين کي ڏنو ته هو ڏاڍو خوش ٿيو ۽ چيائين ”هاڻ تون صحيح رستي تي آهين.“ انهن ڏينهن چاچا جي حوالي سان منهنجي ذهن ۾ هڪ لالچ به هئي، منهنجي خواهش هئي ته آئون عمرو ڪريان، اها خواهش منهنجي اندر ۾ شدت سان موجود هئي. پئسا ته مون وٽ نه هئا، تنهنڪري مون سوچيو ته ڪنهن نموني سان چاچا سان ان خواهش جو اظهار ڪريان، پر ڪڏهن به ڪري نه سگهيس. منهنجي ذهن ۾ اها ڳالهه به هئي ته چاچا شمس الدين پنهنجي رٽائرمينٽ کان اڳ پنهنجي ڪٽنب جي سڀني ڀاتين، ڀائرن ۽ ڀيڻن ۽ ڀاڄائين کي پنهنجي خرچ تي حج تي وٺي ويو هو. سو جڏهن مون چاچا کي اهو ڪتاب ڏنو ته پاڻ خوش ٿيندي ڳالهين ئي ڳالهين ۾ چيائين، ”ايندڙ سال انشاءَ الله توکي عمرو ڪرائيندس.“ اهو ٻُڌي آئون ڏاڍو خوش ٿيو هوس.
پوءِ خبر ناهي ڇو چاچا کي اها ڳالهه وسري ويئي يا عمرو منهنجي نصيب ۾ نه هو. بهرحال نه پوءِ وري ڪڏهن چاچا ان ڳالهه جو ذڪر ڪيو ۽ نه وري مون کيس سندس ڳالهه ياد ڏياري. عمرو ته پوءِ مون 2013ع ۾ ڪيو. پر اهو ڪرائڻ ۾ منهنجي دوست سارنگ سهتي جو هٿ هو، نه ته شايد اها سعادت آئون ماڻي نه سگهان ها.ان عمري واري سفر جا تاثرات ۽ مشاهدا مون پنهنجي ڪتاب ”اي در جنين ديکيو“ ۾ تفصيل سان بيان ڪيا آهن.
-